Sanoat korxonalarining barchasida bugungi kunda texnologik jarayonlarning

3.13. Bosimni o‘lchash asboblari 
Bosim texnologik jarayonlarning asosiy parametrlaridan biridir. Tekis sirtga 
normal ta’sir ko‘rsatuvchi tekis taqsimlangan kuch bosim deb ataladi: 
S
F
P

bu yerda 
S
-tekislik yuzasi; 
F
-shu tekislik yuziga bir xil va tik ta’sir qiladigan 
bosim kuchi. 
Xalqaro birliklar tizimida bosim Paskal (
Pa
) bilan o‘lchanadi. 1 
Pa
miqdori 
jihatdan kuchga perpendikulyar bo‘lgan 1m
2
yuzaga tekis taqsimlangan 1 N kuch 
hosil qilgan bosimga teng (N/m
2
).
1 Pa = 1 m
2
 yuzaga ta’sir qilgan 1 N kuch, ya’ni 
2
1
1
1
m
N
Pа

. 
Bundan 
tashqari, 
bosimni 
o‘lchashda, 
karrali 
kPa
, 
MPa
va 
ust
sim
mm
bar
ust
suv
mm
m
kgk
atm
sm
kgk
.
.
,
),
.
.
(
),
(
2
2
kabi 
birliklardan 
ham 
foydalaniladi: 
Birlikning nomi 
Pa orqali ifodalanishi 
1 kgk/sm
2
=1аtm. 
9.8066*10
4
Pа 
1 kgk/m
2
= mm.suv.ust 
9.8066 Pа 
1 bar 
10
5
Pа 
1 mm.sim.ust 
133.32 Pа 
O‘lchashda 
mutlaq, ortiqcha, atmosfera
va 
vakuum bosimlar
mavjud. 

---

147 
Mutloq (absolyut) bosim
modda holatining (suyuqlik, gaz, bug‘) parametri 
bo‘lib, atmosfera va ortiqcha bosimlar yig‘indisidan iborat: 
Р
mut. 
= Р
аtm.
+ Р
оrt.
. 
Atmosfera bosimi
– yer atmosferasidagi havo ustunining bosimi. Uning 
qiymati barometrlarda o‘lchanadi va barometrlik bosim deyiladi. Normal atmosfera 
bosimi 100 kPA (760 mm sim.ust) ga teng. 
Ortiqcha bosim
 – 
mutloq va atmosfera bosimlari oralig‘idagi farqdan iborat: 
Р
оrt 
= Р
mut.
- Р
аtm.
Ortiqcha bosim musbat yoki manfiy bo‘lishi mumkin. Manfiy ortiqcha bosim 
vakuum yoki siyraklanish deyiladi. Agar mutloq bosim atmosfera bosimidan 
kichik bo‘lsa, vakuum yoki siyraklanish sodir bo‘ladi: 
Р
v 
= Р
аtm.
- Р
mut.
Bosimni o‘lchaydigan asboblar ishlash prinsiplariga asosan suyuqlik, 
deformatsion (prujinali, silfonli, membranali), yuk-porshenli, elektr, ionli va 
issiqlik kabi turlariga bo‘linadi. 
O‘lchanayotgan kattalikning turiga nisbatan bosim o‘lchash asboblari 
quyidagi turlarga bo‘linadi: 
1.
Manometr – mutloq (absolyut) va ortiqcha bosimni o‘lchaydi; 
2.
Barometr – atmosfera bosimini o‘lchaydi; 
3.
Vakuummetr – berk idish ichidagi suyuqlik va gaz bosimining 
siyraklanishini o‘lchaydi; 
4.
Manovakuummetr – ortiqcha bosim va bosim siyraklanishini o‘lchaydi; 
5.
Naporometr – kichik qiymatli (50 m suv ust. dan katta bo‘lmagan) ortiqcha 
bosimni o‘lchaydi; 
6.
Tyagometr – kichik qiymatli siyraklanishni o‘lchaydi; 
8. Tyagonaporometr - kichik qiymatli bosim va siyraklanishni o‘lchaydi; 
9. Differensial manometr – ikki bosim ayirmasini (bosim farqini) o‘lchaydi. 
Suyuqlikli bosimni o‘lchash asboblari. 
Bu asboblarning ishlash prinsipi 
o‘lchanayotgan bosimning suyuqlik ustunining gidrostatik bosim bilan 
muvozanatlashishiga asoslangan. Suyuqlikli manometrlarda sezgir element sifatida 
suyuqlik ustunidan foydalaniladi. Bu asboblarda qo‘llaniladigan suyuqlik - simob, 

---

148 
transformator moyi, suv, toluol va spirt bo‘lishi mumkin. Suyuqlikli bosim 
o‘lchash asboblarida tutash idishlar prinsipi qo‘llaniladi. 
Bosimni o‘lchashda suyuqliklardan foydalanish g‘oyasi birinchi marta 
italyan olimi E.Torrichelli tomonidan (1640 yil) taklif etilgan Birinchi simobli 
manometer italyan mexanigi V.Viviani (1642 yil) va fransuz olimi B.Paskal (1646 
yil) yaratilgan. Suyuqlikli manometrlarning quyidagi turlari mavjud: U-simon (ikki 
naychali), chashkali (bir naychali) va ikki chashkali. Zamonaviy suyuqlikli 
manometrlarning o‘lchash diapazoni 0,1