Saqlash vazirligi
Lipoproteinlar almashinuvining buzilishi
Yüklə 124,13 Kb.
|
|
Lipoproteinlar almashinuvining buzilishi.
Lipoproteinlar almashinuvining buzilishi lipoproteinlarni jigardan ajralib chiqishini va uning hosil bo’lish vaqtini o‘zgarishlari bilan anomal lipoproteinlarning hosil bo‘lishi, lipoproteinlar katabolizmining buzilishi va bir turdan ikkinchi turga o‘tishining buzilishlari bilan bog‘liq bo‘lsa kerak. Jahon Sog‘liqni Saqlash Tashkilotining 1970-yildagi lipoproteinlar almashinuvi buzilishining sinflanishiga binoan giperlipoproteinemiyaning beshta ko‘rinishi farqlanadi: I tip – giperxilomikronemiya, lipoproteidlipazaning yetishmasligi bilan bog‘liq, ya’ni XM va triglitseridlarning qon plazmasidagi miqdorlari keskin ortishi. Bunda xolesterinning miqdori me’yorida yoki qisman ortgan holatda bo‘ladi. Kasallik erta bolalik davridan terida, jigarda, taloqda yog‘ yig‘ilishi (gepatosplenomegaliya) kuzatiladi. Bu holat ko‘p kuzatilib, aterosklerozga olib kelmaydi. II tip – giperbeta-lipoproteinemiya ikkita tipchaga bo‘linadi: IIa – qonda ZPLPni miqdorining ko‘p bo‘lishi bilan; IIb – ZPLP va ZJPLP larning ko‘p bo‘lishi bilan xarakterlanadi. Giperxolesterinemiya – ateroskleroz, yurak ishemiyasi, infarkt miokardida rivojlanishi. III tip – disbetalipoproteinemiya ZJPLning ZPLPga aylanishining buzilishi kuzatiladi, qonda patologik ZPLP yoki ZJPLP hosil bo‘ladi. Qonda xolesterin va triglitseridlarning ortishi tezlashadi, lipidlar terida ksantoma shaklida yig‘iladi. Bunday holat kam kuzatiladi. Yurak ishemiyasi, oyoq qon tomirlarini jarohatlanishi bilan uyg‘unlashadi.
15 IV tip – giperprebetalipoproteinemiya. Qonda gipertriglitserinemiya xolesterinni normal bo‘lishi yoki qisman ko‘payishida, shox tomirlarning aterosklerozida, semizlikda, qandli diabetda kuzatiladi. V tip – giperxilomikronemiya va giperprebetalipoproteinemiya (XM va ZJPLPni ko‘payishi) bu holat lipoproteinlipazani faolligining kamayishi bilan bog‘liq. Ateroskleroz, qandli diabet, ksantomatoz bilan birga kuzatiladi. Alipoproteinemiya kuzatiladi – qonda u yoki bu lipoproteinlar sinfining yetishmasligi, masalan a-alfalipoproteinemiya va abetalipoproteinemiya. Qonda ZPLP ning boβlmasligi yoki anomal ZPLPning hosil bo‘lishi, umumiy xolesterinning kamayishi va efirlangan xolesterinning qonda kamayishi. RES
organlarida efirlangan xolesterinning yig‘ilishi gepatosplenomegaliyani, tonzillit, ateroskleroz, yurak ishemiya kasalligini rivojlantiradi. Abetalipoproteinemiya qonda ZPLP, ZJPL va XM ni fraksiyalarining bo‘lmasligi jigarda apoprotein sintezlanishining yo‘qolishi bilan bog‘liq. Kasalliklarda ozuqa yog‘larining qonga so‘rilishi buziladi, bunda akantoz, nevropatiya, pigment retinitlar kuzatiladi. LXAT (letsitin-xolesterin-atsiltransferaza)ning yetishmasligi ZPLPda efirli xolesterinlar bo‘lmaydi. Efirlanmagan xolesterin eritrotsitlarning membranalarida, buyrak hujayralarida, taloqda, ko‘zning shox pardasida yig‘ilishi kuzatiladi. Klinik holatlar gipoxrom anemiyasi, buyrak yetishmasligi, ko‘z shox pardasining xiralashishi ko‘rinishida namoyon bo’ladi. Fosfolipidlar. Fosfolipidlar – hujayra membranasining asosiy qurilish komponentlaridir. Fosfolipidlarning ikkita turi mavjud: glitserofosfolipidlar va sfingofosfolipidlar (sxema №4.) Bulardan fosfotidilxolin (FX), fosfotidiletanolamin (FE), fosfotidilserin (FS), kardiolipin (KL), fosfotidilinozin (FI), fosfotid kislota (FK). Bular plazmatik membranalar lipidlarining 47-50%i ni tashkil etadilar. Glitserofosfolipidlar glitserin, to‘yingan va to‘yinmagan moy kislotalaridan, fosfor kislotasidan, azotli asoslaridan tashkil topgan. Sfingofosfolipidlar o‘zining tarkibida aminospirt va sfingozinni tutadi. Shulardan keng tarqalgani sfingomielinlar steramidning fosfoxolin hosilasidir (jadval №4.).
Sfingolipidlarning biosintezi bir qator fermentlar ishtirokida bir nechta bosqichda amalga oshadi. Yuqorida bayon qilinganidek, sfingolipidlarda aminogruppa tutuvchi spirt - sfingozin (C 18 ) va fosfat kislotalarini saqlaydi. Quyida sfingomielinning biosintez jarayoni ko’rsatilgan:
O
CH 3 (CH
2 )
– CH = CH – CH – CH – CH 2 OH + H 3 PO
4 + HOCH
2 CH 2 –N + (CH 3 ) 3 + R–C ~ KoA │ │ OH NH 2
Xolin Sfingozin
O
16
CH 3 (CH
2 ) 12 – CH = CH – CH – CH – CH 2 – O – P – O – CH 2 – CH
2 – N
+ (CH
3 )
│ │ O HO NH – C – R Sfingomiyelin
Fosfolipidlar molekulasida moy kislota qoldig‘ini bo‘lishi (qutblanmagan uglevodorod «dumi») va qutblangan ionli «boshchasi» bularga amfifillik xossasini beradi. Fosfolipidlarning fizik-kimyoviy xossalari va ularning membranalar tuzilishida ishtirok etishi shular bilan belgilanadi.
Fosfolipidlar membranalarning butunligini saqlaydi, membranalarning lipidga bog‘liq fermentlari uchun gidrofob muhit tashkil qiladi, biokimyoviy reaksiyalarning kechishi uchun qulay holat yaratadilar. Shuning uchun har bir fosfolipidni spetsifik aktivator deb hisoblash mumkin va ayrim fermetativ reaksiyalarni boshqaruvchisi, jarayonlarni ishtirokchisi, gormonlarning retseptorlar bilan bog‘lanishda neytromediator, moddalar tashilishida, informatsiya uzatilishida, energiya yig‘ilishida va transformatsiyasida ham ishtirok etadi.
Nordon fosfolipidlar (HF) (FC, FI, KL) Na + , K
+ -ATFaza larning faollashuvi, adenilatsiklazalarni faolligini namoyon qilishda ishtirok etadi. HF mitoxodriyani elektronlarning o‘tkazuvchanligini tashkillanishida muhim ahamiyat kasb etadi, nafas zanjirining fermentlar bilan boshqarilishida, adenilatsiklazaning
adrenalinga nisbatan sezuvchanligining ortishida, immunologik sezuvchanlik xususiyatiga ega.
Gormonlarning retseptorlar bilan bog‘lanishida adenilatsiklaza ishtirok etadi, shunda kofaktorlik funksiyasini gangliozidlar bajaradilar, fosfolipidlar esa shu fermentning retseptori bilan kompleks hosil qilinishini ta’minlaydi.
Fosfotidilxolin sitoxrom P 450 ni faollashtirish uchun kerak bo‘ladi. Gipoterioz kasalligida KL, FI va FC miqdorining kamayishi kuzatiladi. Bu o‘zgarishlar natijasida umumiy almashinuvning pasayishi, to‘qimalarda kislorod yutilishining kamayishi, oksidlanish-qaytarilish jarayonlarining, ATF va oqsil sintezlarining ingibirlanishi kuzatiladi.
FL va triglitseridlar biosintezining o‘tmishdoshi deb fosfotid kislota hisoblanadi. FK
glitserolfosfatdan hosil
bo‘ladi, u
esa lipidlar va
dioksiatsetonfosfatlar parchalanishidan hosil bo‘lgan glitserindan hosil bo‘ladi (jadval №5.).
Fosfolipidlar biosintezi asosan jigarda o‘tadi. Jigardan ajralgan FL lar hamma to‘qimalarga tarqaladi. Miokard infarktida, pankretitda, jigarning alkogolli sirrozida, Kirke kasalligida, qandli diabet kasalliklarida qonda FL lar miqdorining ortishi kuzatiladi.
Virusli diabetning og‘ir formasi, gipoterioz, peritsioz va o‘roqsimon anemiya, tarqalgan skleroz, infeksion va toksik gepatit kasalliklarida FLlar miqdorining kamayishi kuzatiladi.
Fosfatidilxolin boshqa fosfolipidlar va neytral yog‘larga o‘xshab odamlar va hayvonlar organizmida sintezlanishi mumkin. Lekin, agar ovqat tarkibida letsitin (FX), metionin va boshqa almashinmaydigan aminokislotalarni o‘z
17 tarkibida tutgan oqsil va organizmda sintezlanmaydigan to‘yinmagan yog‘lar kam bo‘lsa, jigar to‘qimalarining yog‘ to‘qimalariga aylanishi kuzatiladi.
Jigar tarkibidagi yog‘ miqdori uning ham og‘irligining 5%idan oshmaydi. Agar jigar hujayralari yog‘ hujayraga aylansa, jigar tarkibidagi yog‘ miqdori 50% gacha oshadi va yog‘li distrofiyaga olib keladi.
Tajriba ko‘rsatadiki, jigarning yog‘ bilan to‘planishi, ovqat tarkibida letsitin ko‘payganda to‘xtaydi. Keyinchalik atsillanishi bo‘yicha, jigarni yog‘lanishini letsitindan tashqari, uning tarkibiga kiradigan xolin va aminokislota metionin ham to‘xtatishi mumkin. Xolin yetishmaganda jigar yog‘lanishiga sabab qisman o‘rganilgan. Aytilganidek, jigarda fosfatidlarning parchalanish jarayonidan tashqari, ularning neytral yog‘lardan sintezi ham o‘tadi.
Bu sintez uchun yuqori molekulyar yog‘ kislotalar va anorganik fosfatlardan tashqari, xolin asosi ham kerak bo‘ladi. Jigarda xolin kam hosil bo‘lsa, yoki kam miqdorda yetkazilsa, lipoidlarning yog‘lardan sintezi to‘xtaydi, yoki keskin kamayadi va natijada yog‘lar jigarda to‘planadi. Metionin o‘zining harakatchanligi bilan metil guruhini xolin sintezi uchun berish qobiliyatiga ega. Shuning uchun tarkibida ko‘p metionin tutgan kazein oqsili, «lipotrop» qobiliyatga ega, demak u jigardan ortiqcha yog‘larni olib tashlaydi.
Ba’zi mualliflar oshqozon osti bezida ishlab chiqariladigan lipokain ham lipotrop qobiliyatga ega deb hisoblaydilar. Bemorga lipokain berib jigar to‘qimalarida yog‘lar yig’ilishini to‘xtatish mumkinligi aniqlangan. FLlarning sintezi bilan birga ularning uzluksiz parchalanishi ham boradi. To‘qima A 1 , A
2 , S, D fosfolipazalar ta’sirida FLlar 6- sxema bo‘yicha parchalanadi. FLlar tarkibiga to‘yingan (palmitin, stearin) va to‘yinmagan (olein, linolen, araxidon) yog‘ kislotalari kiradi. Odam to‘qimalari linol va linolen kislotalarni sintezlamasdan, ularni faqat ovqat bilan qabul qilishadi. Shuning uchun linol, linolen va araxidon kislotalar o‘z tarkibida 2, 3 va 4 qo‘sh bog‘ saqlab, almashinmaydigan yog‘ kislotalari deyiladi va «F» vitaminlar guruhiga kiradi. Asosiy essensial (almashinmaydigan) yog‘ kislotalari quyidagi tuzilishga ega:
Linol kislota – C 18
H 32
O 2
CH 3 (CH 2 ) 4 – CH = CH – CH 2 – CH = CH – (CH 2 ) 7 – COOH Linolen kislota – S 18 N
O 2
CH 3 – CH 2 – CH = CH – CH 2 – CH = CH – CH 2 – CH = CH – (CH 2 )
– COOH Araxidon kislota – C 20 H
O 2
CH 3 (CH 2 ) 4 –CH=CH–CH 2 –CH=CH–CH 2 –CH=CH–CH 2 –CH=CH–(CH 2 ) 3 –COOH
Araxidon kislota, eng ko‘p tarqalgan yog‘ kislotasi bo‘lib, fosfolipid molekulasini stabillab, uni metabolizmini boshqaruvchisidir. Almashinmaydigan yog‘ kislotalar bilan vitaminlar orasidagi ta’sirlashuv katta ahamiyatga ega. Hayvonlarda almashinmaydigan yog‘ kislotalar kamayganda ularning jigarda vitamin A kamayib ketib, ularning ko‘rish xususiyatini keskin yomonlanishi
18 kuzatiladi. Almashinmaydigan yog‘ kislotalarning kamayishi B 2 , B
6 , B
12 vitaminlar metabolizmining buzilishiga olib keladi.
Almashinmaydigan yog‘ kislotalar o‘tmishdoshlari - prostaglandinlar (PG- E, PG-F, PFA, PG-B), ko‘p vazifalarni bajarishadi: buyrak gemodinamikasiga ta’sir ko‘rsatishadi, silliq muskullarning qisqarishi mexanizmiga, oshqozon sekretorlik vazifasiga, steroid gormonlar sekretsiyasiga, yog‘ va suv tuz almashinuviga va boshqa jarayonlarga ta’sir ko‘rsatadi. Prostoglandinlarning biologik ta’siri stAMF va stGMF orqali o’tadi.
Prostaglandinlar, modda almashinuvining ichki molekulyar boshqaruvchilari bo‘ladi (stAMF va stGMF miqdorini ko‘paytiradi yoki kamaytiradi).
Fosfolipaza A va C fizik yoki kimyoviy usullari bilan faollashtirilganda, prostaglandinlar hosil bo‘lish mexanizmini faollashtiradi. Ekstremal omillar ta’sirida, eykozanoidlar miqdori ortadi va yomon natijalarga olib kelishi mumkin (immunodefitsit holatlari rivojlanadi, o‘pka va yurak patologiyasi va boshqalar), natijada «adaptatsiya kasalligi» rivojlanadi.
PGlar miqdorini kamaytirish uchun fosfolipaza A yoki siklooksigenazaning ingibitorlari (aspirin, indometatsin, brufen) va hujayra membranalarning stabillizatorlari (kortikosteroidlar va boshqalar) qo‘llanadi.
Almashinmaydigan yog‘ kislotalarning yetishmovchiligi membranalar stabilligining buzilishiga olib keladi, natijada infeksion kasalliklar: qorin tifi, dizenteriya, skleroz, oshqozon osti bezining kistofibrozi, qandli diabet kasalliklari rivojlana boshlaydi. Bu holatlar bir tomondan membrana strukturalarini dezintegratsiyasi bilan bog‘liq, boshqa tomondan esa almashimaydigan yog‘ kislotalarni qabul qilinishi kamayib ketishi bilan bog‘liq almashinmaydigan yog‘ kislotalar tomonidan bajariladi. Ko‘p mualliflarning aniqlashi bo‘yicha ateroskleroz va yurak kasalliklariga uchragan bemorlarda almashinmaydigan yog‘ kislotalar miqdori kamaygan (1,5 –2 marta).
Oxirgi yillar tekshiruvlarining natijasida, aholining oziq-ovqat ratsionida ko‘p vitaminlar yetishmasligi kuzatildi, shular qatorida E vitaminining va Zn mikroelementining (15 mg o’rniga 5-7 mg). A va E vitaminlar va Zn almashinuvining orasida qattiq bog‘lanish kuzatiladi. Masalan, Zn yetishmaganida A va E vitaminlari ichakda so‘rilmaydi va membrana tarkibiga kiritilmaydi. Bu holat FL va GLlarning sintez jarayonini buzadi va ularning funksiyalari buziladi.
Vitamin E ning yetishmasligi FL larning (FX, FC, FI) fermentativ va nofermentativ perekisli oksidlanishini kuchaytiradi va immun sistemasining vazifasini susayishi kuzatiladi.
Har qanday vitaminlar va mikroelementlar yetishmasligi immunodefitsitga olib keladi. Shuning uchun kompleks terapiyaga bir qator vitaminlar bilan mikroelementlar ham kiritiladi. Ular antioksidantlik va ko‘p fermentlar uchun kofermentlik funksiyasini bajariladi. Ko‘p kasalliklarda: gepatotrop zaharlar bilan intoksikatsiyada (CCl 4 , geliotrin), timektomiyada, ishemiya kasalligida va h.k. FL larning yog’ kislotalarining perekisli oksidlanishi (POL) kuchayadi. Fermentativ va nofermentativ POL ning kuchayishi kuzatiladi va uning natijasida FL larning
19 lizoformalari to‘planadi va malondialdegidi (MDA) va PG miqdorlari oshadi (sxema №7.). Hozirgi vaqtda POL natijasida hosil bo‘lgan moddalar, ayniqsa MDA, membrana strukturasini, nuklein kislotalarni, fermentlarni, oqsillarni kimyoviy modifikatsiyasini universal buzuvchi vosita deb hisoblanadi.
FL larning perekisli oksidlanishi natijasida membranalar o‘tkazuvchanligi buziladi, sitoplazmatik fermentlar chiqib ketadi, membrana funksiyasi susayishi kuzatiladi. Membrananing gormonal signalga javobgarligi ham susayadi (adenilatsiklaza faolligining pasayishi natijasida), mitoxondriya funksiyasi ham buziladi, hujayraning umumiy metabolitik darajasi pasayadi. Mitoxondriya vazifasining keskin pasayishi POL jarayonining kuchayib, lizosomal fermentlar ajralishiga, hujayraning o‘limiga olib keladi, lekin bu jarayonlar regeneratsiyani ham kuchaytiradi.
Glikolipidlar miya to‘qimalarida va boshqa to‘qimalarda joylashgan bo‘lib, ular biologik membrana funksiyalarida katta vazifa bajarishadi. Glikolipid vakillaridan bo’lib glikosfingolipidlar hisoblanadi. Bu steramid hosilasi bo‘lib, monosaxaridlarning oshig‘i bilan bitta yoki bir qancha qoldig‘i yog‘ kislotasi va sfingozini.
Gangliozidlar tuzilishi oddiy ular tarkibiga sial kislotasi kiradi. Xullas, gangliozidlar tarkibida D-galaktoza, D-glyukoza, N-atsetilglyukozamin, N- atsetilgalaktozamin va N-atsetilneyramin kislotasi topilgan. COOH │
C = O │
HS = O
N ─ ─ H
H ─ ─ NH – C – CH 2
O H ─ ─ OH ║
║
HO ─ ─ H O
H 3 C – C – NH ─ ─ H HO ─ ─ H
HO ─ ─ H H ─ ─ OH
H ─ ─ OH H 2 C ─ OH
H
2 C ─ OH
N-atsetilgalaktozamin
N-astetilneyramin kislota Geteropolisaxaridlar glikoziltransferaza fermentlari ishtirokida sintezlanadi. Glikogensintetaza (glyukoziltransferaza) ham shu fermentlar jumlasiga kiradi. Nukleoziddifosfat qandlar – UDF-glyukoza tarzidagi birikmalar monosaxarid qoldiqlari donorlari bo‘lib xizmat qiladi. Glikolipidlar sintezi birinchi monosaxarid qoldig‘ining steramidga kelib birikishidan, masalan, mana bunday boshlanadi: UDF-GalNAc + Cer UDF + GalNAxc – Cer
20 Bu reaksiyani N-astetilgalaktozamin transferazasi katalizlaydi: bu ferment monosaxarid donoriga ham, akseptoriga ham spetsifikdir. So‘ngra ikkinchi monosaxarid kelib birikadi: UDF – Gal + GalNAs – Ser UDF + Gal (βl 3) GalNAs – Ser Bu o‘rinda boshqa ferment – galaktoziltransferaza ishga tushadi, bu ham monosaxarid donoriga ham, akseptoriga ham spestifikdir. Keltirilgan shu ikkita reaksiya V antigen sintezining boshidir. Bu sintez poyoniga yetishi uchun har xil substrat spetsifiklikka ega bo‘lgan yana bir necha transferazalar kerak bo‘ladi. Glikoziltransferazalar fermentlarning juda katta bir guruhi bo‘lib, xilma-xil geteropolisaxaridlar shu fermentlar yordamida hosil bo‘ladi. Geteropolisaxaridlar sintezi garchi matritsa sintezlari jumlasiga kirmasa ham, natijasi shu jihatdan o‘xshash bo‘lib chiqadiki, yuzaga keladigan polimerlardagi monomerlar ixtiyoriy tarzda joylashmasdan, balki aniq belgilangan tartibda joylashgan bo‘ladi. Glikolipidlar faqat membranalarda va asosan plazmatik membranada uchraydi. Glikoproteinlar membranalarda ham, sitozolda ham, organizm suyuqliklarida ham bor. Plazmatik membrana glikolipidlari va glikoproteinlarining uglevodli qismi hamisha membrananing tashqi yuzasida bo‘ladi va hujayralararo moddaga tarqalib turadi. Plazmatik membrana uglevodlari oqsillar uchun spetsifik ligandlar rolini ado etib boradi. Ular ma’lum oqsillar kelib birikadigan tanib olish qismlarini hosil qiladi; kelib birikkan oqsil hujayraning funksional holatini o‘zgartirishi mumkin. Fosfolipid va glikolipid sintezi bilan birgalikda ularning parchalanishi ham kuzatiladi. Fosfolipidlarni parchalanishini to‘qimadagi fosfolipazalar A 1 , A
2 , S va D katalizlaydi (sxema № 6.). Turli kasalliklarda (timeektomiya, CCl 4 va geliotrin bilan intoksikatsiya, gepatit, ishemik kasallik va boshqalarda) fosfolipidlarni polito‘yinmagan yog‘ kislotalarni peroksid oksidlanishi (POL) kuchayadi (sxema № 7.). Glikolipidlarni parchalanishi glikozidaza – gidrolaza ferment ishtirokida boradi. Bularga bir necha ferment va sialidaza kiradi. Sialidaza ferment glikolipid tarkibidan sial kislotani ajratib oladi. Natijada sial kislotasini yo‘qotib qo‘ygan glikolipidlar va glikoproteinlar (asialoglikoproteinlar) molekulalari hosil bo‘lib jigarda ushlanib qoladi va shu yerda parchalanadi. Jigarning ba’zi kasalliklarida uning bu funksiyasi buziladi va qondagi atsialoglikoproteinlar konsentratsiyasi ko‘payib ketadi: sog‘lom odamning 1 ml qon plazmasida 1 mkg dan 5 mkg gacha atsialoglikoproteinlar bo‘lsa, gepatit, jigar sirrozi, raki singari kasalliklarda 2-3 barobar ko‘payib ketadi. Qondagi atsialoglikoproteinlar konsentratsiyasini o‘lchash usullaridan jigar kasalliklari diagnostikasi hamda davoning nechog‘lik naf berayotganini tekshirib borish uchun foydalaniladi. Organizmdagi barcha
moddalar singari, glikolipidlar bilan
glikoproteinlarning geteropolisaxaridlari ham uzluksiz yangilanib turadi. Geteropolisaxaridlar almashinuvida ishtirok etuvchi fermentlarning irsiy yetishmovchiligida bu polisaxaridlar hujayrada to‘planib qoladi – glikozidoz
21 (glikolipidoz) boshlanadi. Bunday kasalliklar aksari geteropolisaxaridlarni parchalaydigan fermentlar – glikozidazalar nuqsoniga aloqador bo‘ladi. Geteropolisaxaridlardagi turli
glikozid bog‘larini gidrolizlaydigan glikozidazalarning bir necha o‘ntasi ma’lum. Bu fermentlar asosan lizosomalarda joylashgan. Glikozidozlarning ko‘pgina shakllari bor (jadval 3.).
Yüklə 124,13 Kb. Dostları ilə paylaş:
|