Sayali sadiqova

 

---

95 
2.3. HİNDUŞAH NAXÇIVANİNİN
“SİHAHÜL-ƏCƏMİYYƏ” LÜĞƏTİNİN 
LEKSİK XÜSUSİYYƏTLƏRİ 
 
Orta yüzilliklərdə Yaxın və Orta Şərq ölkələrində, o cümlə-
dən Azərbaycanda lüğətçilik geniş inkişaf etmiş, bir sıra izahlı 
və ikidilli lüğətlər tərtib olunmuşdur. Bu dövrün ən məşhur iki-
dilli lüğətlərindən biri dövrünün görkəmli alimi Fəxrəddin Hin-
duşah bin Səncər Naxçıvaninin “Sihahül-əcəmiyyə” əsəridir. Or-
ta əsr qaynaqlarında daha çox “Sihahül-əcəm” kimi təqdim olun-
muş XIII əsrin sonlarına aid bu dəyərli klassik lüğət nümunəsi 
farsca-türkcə sözlükdür. Fars dilinin morfoloji qaydalarını, xü-
susilə də feil bəhsinin özəlliklərini də özündə ehtiva edən lüğət-
də 5117 fars sözü və onların qarşılığı kimi verilmiş 10 000-ə ya-
xın türkmənşəli leksemlər yer almışdır. 
Türkcənin dil varlığının zənginliyini özündə ehtiva edən 
“Sihahül-əcəm” lüğəti XIII əsr Azərbaycan-türk dilində söz ya-
radıcılığının müxtəlif vasitələrini öyrənmək baxımından da bö-
yük əhəmiyyət daşıyır. Lüğətin bu yöndə öyrənilməsi onu Azər-
baycan-türk ədəbi dilini zənginləşdirən bir qaynaq kimi dəyər-
ləndirməyə əsas verir. 
“Sihahül-əcəmiyyə” lüğəti ərəbcə yazılmış ənənəvi kiçik 
bir dibaçə ilə başlanır və burada onun “Sihahül-ərəbiyyə” üslu-
bunda tərtib edilməsi vurğulanır. Lüğətin əsas məzmunu iki his-
sədən (“qism”) ibarətdir. Birinci hissədə adlar, eləcə də feildən 
başqa digər nitq hissələri və ayrı-ayrı ifadə və söz birləşmələri 
verilmişdir. Bu hissə ərəb əlifbasının müvafiq hərfləri üzrə qu-
rulmuş 20 babdan ibarətdir. Ərəb dili üçün səciyyəvi olan 
se, he, 
əyn, zad, ta, za
hərfləri ilə başlayan sözlər lüğətdə yer almamış-
dır ki, bunun da səbəbi ərəb əlifbasının bu hərfləri ilə başlayan 
farsmənşəli sözlərin olmamasıdır. Bundan əlavə lüğətdə ərəb 
əlifbasına farsların əlavə etdiyi 
pe, çe, je, gaf
hərfləri ilə başla-
yan sözlər də yoxdur. Bu hərflərlə başlayan farsmənşəli sözlər 

---

96 
məxrəclərinə görə müvafiq hərflərə (
be, ce, ze, kaf
) qoşulmuşdur. 
Lüğətdəki farsmənşəli sözlər son hərflərinə görə əlifba sırası ilə 
bablara, bablar da öz növbəsində başlanğıc hərflərinə görə fəsil-
lərə bölünmüşdür. Aydınlıq üçün qeyd edək ki, lüğətin ilk babı 
ərəb əlifbasının birinci hərfinə əsasən “Babül-əlef” adlanır və
20 fəslə bölünür. Babın ilk fəsli də “Fəslül-əlef” adlanır və bura-
da 
əlef
hərfi ilə başlayıb bu hərflə də bitən farsmənşəli sözlər və 
söz birləşmələri, eləcə də onların türkcə qarşılıqları verilmişdir. 
Məsələn: 
Ey bar-e Xodaya – Ey çələbim Tanrı; əz an-e şoma – 
sizün; əz an-e ma – bizüm
və s. Babın ikinci “Be” fəslində isə 
be
və 
pe
hərfləri ilə başlayıb, 
a
ilə bitən sözlər yer almışdır: 
ab – 
su; atəşbab – külxan və külxancı; əsb – at
və s. 
Lüğətin ikinci qismi isə “Babün-nun” adlı bir babdan iba-
rətdir ki, o da bütövlükdə fars mənşəli feilləri (məsdər formasın-
da) və onların türkcə qarşılıqlarını özündə birləşdirir. Bu bab da 
öz növbəsində 20 fəsildən ibarətdir. 
Lüğətin sonunda fars dilinin qrammatikası (ərəb dilində) 
əlavə kimi verilmişdir. Bütövlükdə götürdükdə, lüğət ərəbcə ki-
çik bir müqəddimə, farsca-türkcə lüğət və fars dilinin qrammati-
kası ərəbcə şəklində qurulmuşdur. Azərbaycan alimləri Cəmilə 
Sadıqova və Teyyibə Ələsgərova Hinduşah Naxçıvaninin “Siha-
hül-əcəmiyyə” lüğətinin üç əlyazma əsasında elmi-tənqidi mət-
nini kitaba əlavə şəklində verilmiş farsca sözlüklə birgə nəşrə 
hazırlamışlar
1
. 
“Sihahül-əcəmiyyə” XIII əsr Azərbaycan-türk ədəbi dilinin 
ümumi mənzərəsini, xüsusilə də leksik tərkibini və söz yaradıcı-
lığını öyrənmək baxımından zəngin material verən dəyərli bir 
yazılı qaynaqdır. Bu baxımdan lüğət müəllifinin bir sıra sözləri 
fars dilindən kalka vasitəsilə düzəldərək ədəbi dilə gətirilməsi, 
bununla da onu yeni söz və ifadələrlə zənginləşdirməsi diqqətçə-
kici məqamlar sırasındadır. Bundan əlavə H.Naxçıvani bir sıra 
1
Hinduşah Naxçıvani. Əs-Sihah əl-əcəmiyyə. Elmi-tənqidi mətnin tərtibçi-
ləri: Cəmilə Sadıqova və Teyyubə Əsgərova. Bakı, Şərq-Qərb, 1993. 

---

97 
hallarda ayrı-ayrı fars sözlərinin türkcə qarşılıqlarını təsviri üsul-
la, yəni onların mənasını açıqlama yolu ilə bir neçə sözlə ver-
mişdir ki, bu da xüsusi maraq doğurur. Məsələn: 
Pəjğul
– yeri
1
dökülmüş buğdaydan bişən aş, 
Lok 
– kəndözini bəzəyib kişilənmək; 
Məğuşək
– oda tapanlar keşişi və s. 
Qeyd edək ki, bu birləşmələrdən heç birinin farsca qarşılıq-
larına müasir farsca izahlı lüğətlərdə rast gəlmədik. Bu fakt isə 
H.Naxçıvaninin lüğətinin fars dilinin əski qatını öyrənmək baxı-
mından da dəyərli bir qaynaq olduğunu sübut edir. İndi isə 
H.Naxçıvaninin lüğətdə tərcümə zamanı ədəbi dilin zənginləş-
məsi istiqamətində söz yaradıcılığı sahəsindəki fəaliyyətinə dair 
nümunələrlə tanış olaq. 
Öncə lüğətdəki morfoloji üsul əsasında yaranmış türkcə 
leksik vahidlərə nəzər salaq. Bu qəbildən olan leksik vahidlər, 
təbii ki, quruluşca düzəltmə sözlərdir və daha çox isim və sifət-
lərdən ibarətdir. 
Lüğətdə adlardan ad (isim və sifət) düzəldən aşağıdakı söz-
düzəldici şəkilçiləri qeydə almışıq: