See discussions, stats, and author profiles for this publication at
Yüklə 1,28 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
20 Muomala jarayonida vujudga keladigan muammolarni bartaraf etish usullari SHaxslararo munosabatlarga kirishish jarayonining samaradorligini tahminlash va oʻzaro foydali dialogni olib borish uchun kommunikativ jarayonlar asosida yotuvchi qonuniyatlarni hisobga olish lozim boʻladi. Har qanday shaxslararo munosabatlar asosida yotuvchi omillar – psixologik (emotsional) aloqa, deb ataluvchi keng qamrovli tushunchani tashkil etadi. G. M. Andreevaning fikricha, ijtimoiy rolg’ - bu aniq bir shaxsning ijtimoiy munosabatlarda egallaydigan oʻrnidir. Bu mahlum bir pozitsiyani egallaydigan har qanday kishidan kutiladigan mehyoriy jihatdan maqbul xulq-atvor namunasidir. SHunday qilib, ijtimoiy munosabatlarga kirishuvchi har qanday kishi mahlum hayotiy shart-sharoitlarda, vaziyatlarda uning uchun jamiyat tomonidan belgilab qoʻyilgan ijtimoiy rolni bajaradi. Rolli munosabatlar ijtimoiy rolg’ talabidan kelib chiqsa-da, uning shaxs tomonidan ijro etilishi uslubiga koʻra alohida oʻziga xos boʻyoqqa ega boʻladi. Ushbu ijro uslubi har bir shaxsning individual xususiyatlari, nutqiy malakasi, axloqiy sifatlari, xarakterologik xususiyatlaridan kelib chiqqan holda oʻziga xos «imkoniyatlar kengligi»ni tashkil etadi va kommunikativ jarayonlar rivojiga ijobiy yoki salbiy tahsir koʻrsatadi. Rolli xulq-atvor qoidalarining buzilishi, mahlum kommunikativ vaziyatlarda oʻzlariga xos boʻlmagan xulq-atvorni namoyon etishlari atrofdagilar ulardan kutadigan xatti-harakatlarga toʻgʻri kelmay qoladi va shaxslararo munosabatlarning keyingi rivojiga salbiy tahsir koʻrsatadi, muomaladagi sherik bilan oʻzaro tushunmovchiliklarga va hatto ochiq ziddiyatlarga olib keladi. Bundan tashqari, rolli munosabatlarga muomaladagi sheriklar tomonidan bu rolni individual ijro etish uslubiga xos boʻlgan ijtimoiy mavqe (status) lari ham muhim tahsir koʻrsatadi. Kishining ijtimoiy mavqei uning egallagan lavozimi, professional tajribasi, obroʻsi, koʻrsatgan shaxsiy xizmatlari, yoshi va boshqalar 21 asosida belgilanadi. Muomala jarayonida kishilarning ijtimoiy mavqelarini hisobga olmaslik ziddiyatli va samarasiz dialoglarga sabab boʻladi. Yuqori darajadagi «oʻz-oʻziga baho»ga ega boʻlgan shaxslar muomalada yuzaga kelgan vaziyatni oʻz «Men - kontseptsiya»lariga xavf sifatida baholashlari natijasida ziddiyatli munosabatlarga moyil boʻladilar. Bunday vaziyatlarda dialogning konstruktiv munozaralaridan bir-birining shaxsiy sifatlari tanqididek samarasiz yoʻlga oʻtishiga yoʻl qoʻymaslik kerak. Dialog qatnashchilarining bunday bir-biriga boʻlgan oʻzaro nosamiymiy munosabatlari umumiy mantiqiy toʻgʻri qarorga kelishga toʻsqinlik yaratadi va turli kelishmovchiliklarni keltirib chiqaradi. Mazkur kelishmovchiliklar ijtimoiy psixologiyada «kelisholmaslik simulyatsiyasi», deb yuritiladi. Amaliyot shuni koʻrsatadiki, bunday holatlarda nima boʻlganda ham oʻz nuqtai – nazarini oʻtkazish, muomaladagi sherikni bunga koʻndirishga asoslangan tashqi ustunlik holatidan voz kechish eng samarali yoʻl hisoblanadi. Mahlumki, shaxslararo kommunikatsiyaning asosiy vazifasi kishilar orasidagi oʻzaro axborot almashinuvidir. Kishilarning oʻzaro axborot almashinuvi verbal va noverbal vositalar orqali amalga oshiriladi. Nutqda kishining ijtimoiy-psixologik xususiyatlari, uning tafakkuri, yoʻnalganligi aks etadi. Nutq doimo motivlashgandir. Soʻz va iboralardagi maqsad va motivlarning aniqlanishi insonlarning fikr-oʻylari, hatti –harakati, qilmishlarini tushunishga yordam beradi. Koʻpincha: Nima uchun u menga bunday dedi? – degan savolga javob topish muloqotdagi sherikning haqiqiy maqsadini tushunishga imkon yaratadi. Psixologiyada nutq ichki va tashqi nutqqa ajratiladi. Ichki nutq nafaqat kishining «oʻz-oʻziga aytgan soʻzi» balki uning fikrlari va nutqi oraligʻida kechuvchi murakkab tayyorgarlik jarayonidir. A.R.Luriya tahkidlashicha, ogʻzaki nutqning eng sodda koʻrinishi affektiv nutqdir. Affektiv nutq alohida hayajonli iboralar va nutq shtamplaridan iborat boʻladi. Bunday nutqning yuzaga kelishiga soʻzlovchining affektiv holati sabab boʻlib, koʻpincha unda aniq maqsad va ongli motiv boʻlmaydi. 22 SHuning uchun affektiv boʻyoq berilgan nutqni tahlil qilib, soʻzlovchining psixik holatiga, suhbatdoshiga boʻlgan emotsional munosabatiga, qoʻrquv holati va suhbat predmetiga boʻlgan munosabatiga baho berish mumkin. Ayrim hollarda bunday nutq simulyativ (yolgʻondakam) xarakterga ega boʻlishi ham mumkin. Nutqiy xatti-harakatlarni noverbal vositalar muhim darajada toʻldiradi. Ularga jestlar, mimika, tana holatlari- pozalar, turli nutq vokallashtiruvchi vositalar (ovoz sifati, uning diapazoni, tonalligi), nutq maromi, pauzalar, yigʻi, kulgu, yoʻtalish va hokazolar kiradi. Ayrim mualliflar fikricha, noverbal vositalar yordamida 55-60 (va undan koʻproq) foiz axborotlar yetkaziladi. Noverbal vositalar orasida koʻz kontakti (vizual kontakt) sheriklar orasidagi dialog jarayonida muhim oʻrin tutadi. Nigoh yordamida diqqatni, mahqullash yoki mahqullamaslikni, emotsional holatni, suhbat qatnashchilarining dialogik birligida iboralarning boshlanishi yoki tugaganligi aks ettiriladi. |