Şəkərli diabet nədir?
Yüklə 1,02 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Mündəricat 1.
Şəkərli diabet nədir?
......................................................................................2 2. 1-ci tip ŞD xəstəliyinin inkişafına təkan verən xarici mühit faktorları: ............2 3.
1-ci tip ŞD diaqnostikası ..................................................................................5 4. Qanda şəkərin təyini .......................................................................................7 5.
Müalicənin məqsədi ........................................................................................8 6. 1-ci tip şəkərli diabetin müalicəsi ......................................................................8 7.
Qida və içkilər ...............................................................................................12 8. Diabet və hipoqlikemiya ................................................................................14 9.
Diabet və fiziki məşqlər .................................................................................14 10. Qızlarda diabet və hamiləlik.. .....................................................................15 11.
Aybaşı/pubertat ...........................................................................................15 12. Diabet və düşərgə ........................................................................................16 13.
Pəncəyə qulluq! ...........................................................................................16 2 Şəkərli diabet nədir? Şəkərli diabet (ŞD)– insulinin əmələ gəlməsi və ya təsir gücünün pozulması nəticəsində yaranan, xroniki hiperqlikemiya ilə xarakterizə olunan müxtəlif etiologiyalı maddələr mübadiləsinin xəstəliyidir. Şəkərli diabet – orqanizmin ümumi xəstəliyi olub mütləq (1-ci tip) və ya nisbi (2-ci tip) insulin çatışmazlığı ilə səciyyələnir. 1-ci tip ŞD autoimmun xarakterli olub, genetik meylli şəxslərdə uzun müddət davam edən xroniki, limfositar insulit nəticəsində beta hüceyrələrin zədələnməsinə gətirib çıxardır. Nəticədə insulin çatışmazlığı yaranır. 1-ci tip ŞD xəstəliyinin inkişafına təkan verən xarici mühit faktorları: virus infeksiyaları (qrip, paraqrip, virus hepatiti,parotit xəstəliyi); insulin yaradan beta hüceyrələrini zədələyən kimyəvi amillər və toksinlər (zəhərlər); qida faktoru (inək südünün erkən dövrdə uşağın qida rasionuna daxil edilməsi); digər nadir faktorlar (stress, qorxu, əsəbilik); Bir sıra statistik materiallar təsdiq edib ki, uşaqlarda və yeniyetmələrdə yeni şəkərli diabet halları əsasən payız və ya qış mövsümündə rast gəlir. ŞD uşaqlarda istənilən yaşda rast gələ bilər. Həyatın ilk aylarında xəstəlik çox nadir hallarda rast gəlinsə də 9 ayından başlayaraq pubertat dövrə qədər 3 xəstəliyin intensivliyi artır, yaşlı şəxslərdə isə yenidən azalır. Sağlam mədəaltı vəzi qana qlukoza daxil olduğu andan qan dövranına insulin ifraz etməyə başlayır. İnsulin öz növbəsində açar vəzifəsini yerinə yetirərək hüceyrələrə yönələn qapıları “açaraq” qlükozanın onlara daxil olmasını təmin edir. İnsan orqanizmində gedən maddələr mübadiləsinin ən vacib həlqələrindən biri də qidanın enerjiyə və istiliyə çevrilməsindən ibarətdir; Karbohidratlar qlükozaya çevrilir; Zülallar amin turşulara parçalanır; Yağlar yağ turşusuna çevrilir; Bizim orqanizmimiz enerjini 3 qida komponentindən ala bilir – lakin karbohidratlar bu 3 komponentdən daha əhəmiyyətlisi hesab olunur. Çünki bizim orqanizmə təcili enerji lazım olanda karbohidratlar tezliklə şəkərə çevrilə bilir. Qaraciyər öz qlükoza ehtiyatını qida fasilələrində azad etməklə qanda şəkərin normal miqdarını saxlaya bilir. Şəkərin hüceyrələrə daxil olması üçün mədəaltı vəz qana insulin ifraz etməlidir. İnsulin öz növbəsində özünəməxsus həssas hüceyrələrin səthində reseptorlarla əlaqə yaradır. Şəkərin hüceyrələrə daxil olması üçün insulin öz reseptorları ilə bağlantı yaratmalıdır. Yemək qəbul etdikdən sonra qanda şəkərin miqdarı tədricən artmağa başlayır. 4 Bununla bağlı olaraq mədəaltı vəzinin ifraz etdiyi insulinin də miqdarı müvafiq olaraq artır. Bu zaman qaraciyər öz qlükoza ehtiyatını azad etmir, əksinə ehtiyatda saxlayır ki, sonra lazım olduqca azad edə bilsin. İnsulin öz işini bitirdikdən sonra parçalanaraq orqanizmdən kənarlaşdırılır, ona görə də orqanizmdə insulin ehtiyatı daima yenilənərək lazımi miqdarda olmalıdır. 1-ci tip diabetdə (insulindən asılı tip) mədəaltı vəzinin insulin ifraz edən hüceyrələri zədələnmiş olur. İnsulin çatışmadıqda və ya ümumiyyətlə olmadıqda hüceyrələr şəkəri qandan mənimsəyə bilmir: - nəticədə “aclıq” keçirir. Qanda isə, şəkərin səviyyəsi getdikcə artmaqda davam edir. Yeganə köməkçi üsul, dərialtına insulin yeritməkdir ki, o da birbaşa qana sovrulur. Təəssüflər olsun ki, hələ də insulinin daxilə qəbul olunan forması kəşf olunmayıb. Əgər şəkərli diabet xəstəliyi yaranıbsa, insulin istehsal edən hüceyrələri yenidən bərpa etmək mümkün deyil. Mədəaltı vəzinin və ya insulin ifraz edən hüceyrələrin transplantasiyasına cəhdlər edilir. Amma hələ ki, bu əməliyyatı uğurlu hesab etmək olmaz. Ona görə də, yeganə müalicə üsulu kimi pəhriz və insulinin təyini hesab olunur. Bügünkü gün mədəaltı vəzinin insulin istehsal edən hüceyrələrinin zədələnmə mexanizmi hələ də bütün dünya alimləri və mütəxəssisləri üçün həll olunmaz məsələ olaraq qalır. Belə bir sual meydana çıxır: Niyə bəzi insanlarda bu xəstəlik rast gəlir digər qrup insanlarda isə ümumiyyətlə yaranmır. Əlbəttə ki, 1-ci tip diabet irsi xarakter daşıyır lakin valideynlərdən birbaşa olaraq uşaqlara praktiki olaraq ötürülmür. Ona görə də, ŞD olan insanlar qorxmadan və çəkinmədən istənilən sayda övlad sahibi ola bilərlər.
5 1-ci tip ŞD diaqnostikası Əlamətləri; Əgər 1-ci tip diabet müalicə olunmasa şəkərin qandan hüceyrələrə keçməsi ləngiyir və bütün şəkər sidiklə xaric olunur: Bu proses özünü aşağıdakı kimi təzahür edir; poliuriya (tezləşmiş sidik ifrazı); polidipsiya (artmış susuzluq); 6 polifagiya (iştahın artması); bədən kütləsinin azalması; (arıqlama) ümumi zəiflik; Enurez (sidiyi saxlamamaq, əsasən gecələr yuxuda ikən); 7 Əgər insan yuxarıda sadalanan əlamətləri özündə hiss edərsə həkim asanlıqla ŞD şübhələnməlidir. Belə ki, 2-ci tip ŞD bu simptomlar ya olmur ya da çox zəif təzahür edir ki, insan illərlə xəstə olduğunu ağlına belə gətirmir. Diaqnozu düzgün qoymaq üçün xəstənin qanında şəkərin miqdarını bilmək lazımdır. Şəkərin miqdarı qanda millimollarla (mmol/l) və ya milliqramlarla (mq% və ya mq/dl) ölçülür. ŞD olmayan insanlarda acqarına qanda şəkərin miqdarı 5,6 mmol/l (100mq%) təşkil edir. Yeməkdən 2saat sonra 7,0 mmol/l (126 mq%) artır. Sağlam insanlarda şəkər 3.5 mmol/l ( 63mq%) aşağı düşmür. Şəkərin səviyyəsi qanda 10 mmol/l-dan aşağı (180mq%) olarsa sidikdə şəkər təyin olunmur. Qanda şəkərin təyini Qanda şəkər gün ərzində 4-5 dəfə ölçülə bilər və o zaman qanda şəkər 5-7mmol/l arasında olmalıdır. Qanda şəkərin çox aşağı düşməməsinə fikir vermək lazımdır. Şəkəri əsasən yuxudan qabaq ölçmək çox vacibdir belə ki, bunu bilməklə uşağın gecə ərzində rahat və hipoqlikemiyasız yatmasına arxayın olmaq olar.
8 Müalicənin məqsədi Müalicənin məqsədi qanda qlükozanın səviyyəsini normada saxlamaqdan ibarətdir Məlumdur ki, qanda şəkərin səviyyəsinə ideal nəzarət “ uzaq fəsadlar”ın yaranmasını xeyli ləngidir. Qlikohemoqlobin HbA1C Bu analizin norması 6.5% olmalıdır. Qlikohemoqlobin 2-3 aydan bir yoxlanılmalıdır. 1-ci tip şəkərli diabetin müalicəsi Diabeti olmayan insanlarda insulin müstəqil olaraq ifraz olunur. Ona görə də diabeti olan insanlar yediyi qidanın miqdarına müvafiq olaraq insulin dozasını almalıdırlar. Insulin hal-hazırda 1-ci tip şəkərli diabetin müalicəsində nail olunan yeganə müalicə üsuludur. Insulin mədəaltı vəzinin xüsusi qrup hüceyrələrinin yaratdığı və qana ifraz etdiyi bir hormondur (şirədir). O, bizim orqanizmimizə doğma bir maddədir o səbəbdən də ondan qorxmaq lazım deyil. Şəkərli diabeti olan
9 insanlarda bu maddə kifayət qədər yaranmadığına görə orqanizmə kənardan müdaxilə etmək lazım gəlir. Yəni, insulin dəri altına yeridilir. Insulin öz təsir müddətinə görə 4 əsas qrupa bölünür: 1. Ultraqısa təsirli insulinlər (novorapid, xumaloq) 2. Qısa təsirli insulin(xumulin R); 3. Uzun təsirli insulin ( lantus, levemir) 4. Qarışıq insulinlər (mixtard,novomix və s.) Uşağın vəziyyətindən və diabetin ağırlıq dərəcəsindən asılı olaraq insulinləri müxtəlif kombinasiyalarda təyin etmək lazımdır. Misal üçün aşağıdakı kombinasiyaları göstərmək olar: • Ultraqısa təsirli insulinlə orta təsirli insulin; • Qısa təsirli insulinlə orta təsirli insulin; • Orta təsirli insulinlə qarışıq təsirli insulin; • Qısa təsirli insulinlə qarışıq təsirli insulin. Uşağın vəziyyətindən və diabetin ağırlıq dərəcəsindən asılı olaraq insulinləri müxtəlif kombinasiyalarda təyin etmək lazımdır. 1. Ultraqısa təsirli insulinlər yeməkdən 5 dəq. əvvəl təyin olunur. Bu növ insulinlər 3-5 dəqiqədən sonra təsir edir. Bu növ insulinlər uşaqlar və yeniyetmələr üçün daha münasibdir. Çünki uşaq və yeniyetmələrin orqanizmi və mədəaltı vəzisi bu hormona çox həssasdır. Buna görə də bu növ hormonun dərialtına yeridilməsi tez bir zamanda arzu olunan effekt verir. 2. Qısa təsirli insulinləri yeməkdən 30 dəq. əvvəl təyin edirlər. Bu növ insulinin təsiri dərialtına yeridiləndən 30 dəq. sonra başlayır, ona görə də 30 dəqiqədən sonra mütləq müvafiq çörək vahidi qədər qida qəbul olunmalıdır. Bu insulin
10 yeridiləndən sonra qanda təsir müddəti 2-4 saat sonra pik nöqtəsinə çatır və tədricən sonradan səviyyəsi enməkdə davam edir. Bu səbəbdəndə qısa təsirli insulinləri mütləq uzun və ya orta təsirli insulinlərlə kombinasiya şəklində təyin etmək vacibdir. 3. Orta təsirli insulinin təsir müddəti yeməkarası fasilələrdə və gecə saatlarında qanda şəkərin normal səviyyəsini saxlamaq üçün təyin olunur. Dərialtına yeritdikdən 1-3 saat sonra təsir etməyə başlayır və 10-14 saat davam edir. Ona görə də bu insulini gün ərzində iki dəfə təyin etmək lazımdır. Səhər və axşam yeməyindən əvvəl insulinin təsir müddətinin davametməsi onun yeridilmə dozasından asılıdır. Doza artıq olduqca təsir müddəti də getdikcə uzanır. Təsir müddətinin ən yüksək səviyyəsi 6-8 saat çəkir. Bu növ insulinlər uşaqlar üçün məsləhət görülmür. Belə ki, gecə saatlarında qanda insulinin ifrazı dalğavari xarakter alır. Ona görə də bu insulini təyin edərkən qanda şəkərin miqdarını nəzərdə saxlamaq lazımdır. 4. Bu növ insulin orqanizmin sağlam mədəaltı vəzisinin normal fəaliyyətini təkrarlayır. Bu insulini gün ərzində 1-2 dəfə yeritmək məqsədə uyğundur. Qanda şəkərin miqdarından asılı olaraq seçilən insulin dozası fərqli olur. Bazal insulin kimi uzun müddətli insulin təyin olunur. Qida fasilələrində və gecə saatlarında isə qanda şəkərin normal miqdarını qısa təsirli insulini təyin olunur. Qida insulini rolunu isə qısa təsirli və ultraqısa təsirli insulinlər oynayır. Ona görə də bu növ insulinləri gündə azı 3-4 dəfə - səhər yeməyindən, günorta yeməyindən və axşam yeməyindən əvvəl dərialtına yeridilir. Insulinin vurulma nahiyələrini seçərkən nəzərə almaq lazımdır ki, müxtəlif nahiyyələrdən insulin müxtəlif dərəcədə sovrulur və bununla da təsir müddəti getdikcə dəyişir. Belə ki, insulini qarın, bud, çiyin, sağrı, kürək nahiyyələrinə 11 vurmaq olar. Qarın və çiyin nahiyyələrindən insulin sürətlə sovrulur. Sağrı və bud nahiyyələrindən isə çox ləng sovrulur. İnsulinin vurulma nahiyyələrini hər 3 gündən bir dəyişmək lazımdır. Belə ki, davamlı olaraq insulin eyni yerə vurularsa həmin nahiyyədə dərialtı piy qatı qatılaşır (lipodistropiya) və insulinin sovrulması pozulur (ləngiyir). İnsulin inyeksiyasından sonra həmin nahiyyəni masaj etmək olmaz.
12 Yaş
1-3 4-6
7-10 11-14
dən aşağ 11-14dən yuxar 15-18dən aşağ 15-18dən yuxar Səhər
yeməyi 2 3 3 4 3-4 4-5 3-4
Ikinci səhər
yeməyi 1-1.5
2 2 2 2 2 2 Günorta
yeməyi 2 3 4 4-5 4 5 4 Axşam
yeməyi 1.5-2
2-3 3 4 3-4 4-5 3-4 Ümumi
hesab 6.5-7.5 10-13 12 14-15 12-14 15-17 12-14
Bir çörək vahidi aşağıdakı qida məhsullarının tərkibinə daxildir Yaşdan asılı olaraq sutkalıq çörək vahidinə tələbat Qida və içkilər Diabetli uşaqlar üçün xüsusi qida tələb olunmur. Onlar sağlam normal qida məhsulları ilə qidalana bilərlər. Belə uşaqlar şirniyyatı və deserti qida rasionlarından çıxartmalıdırlar. Qida qrafikinə ciddi riayət etməklə gün ərzində 5-6 dəfə qida qəbul olunmalıdır. Gəzintiyə çıxarkən təcili tibbi yardım ləvazimatlarını mütləq çantada gəzdirməli! Düşərgələrdə olarkən insulin preparatlarını düz düşən günəş şüalarından qorumaq lazımdır. insulini xüsusi çantalarda sərin və quru yerdə saxlamaq lazımdır. 13 Yüklə 1,02 Mb. Dostları ilə paylaş:
|