SƏmayə MƏMMƏD qızı mustafayeva şƏhla müZƏFFƏR qızı qurbanova z əRİFƏ ŞAMİL qızı cavadova
Eyzenhauer doktrinası və ABŞ-ın Yaxın Şərq siyasəti
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
Eyzenhauer doktrinası və ABŞ-ın Yaxın Şərq siyasəti. 1956- cı il Süveyş böhranından sonra ABŞ-ın Yaxın Şərq siyas əti daha da fəallaşdı. 1957- ci ilin yanvarın 5-də ABŞ prezidenti D. Eyzenhauer Yaxın və Orta Şərq ölkələrində Birləşmiş Ştatların siyasəti haqqında xüsusi məktubla konqresə müraciət etdi. Euzenhauerin bu m əktubu Sovet İttifaqının və beynəlxalq kommunizmin təcavü- zün ə qarşı yönəldilmişdi. Bu regionda böhranlı vəziyyətin oldu- ğunu, həmin dövrdə dünyada neft ehtiyatlarının 2/3-sinin burada yerl əşməsini və Yaxın Şərqin Avropa, Asiya və Afrika arasında qapı rolu oynamasını və üç səmavi dinin yarandığı yer olduğunu 142 qiym ətləndirən prezident lazım olan vaxtda Yaxın və Orta Şərqdə ABŞ hərbi qüvvələrini tətbiq etməyə icazə verilməsini konqresdən xahiş etdi. Doktrinanın məzmunu aşağıdakı kimi idi: D. Eyzenhaur 1957 – ci ilin yanvarın 5 –də konqresə göndər- diyi m əktubda göstərirdi ki, “Hər hansı bir ölkə digər dövlət t ərəfindən hər hansı bir təcavüzə məruz qalarsa, o ABŞ – ın iqtisadi v ə hərbi köməyindən istifadə edə bilər”. Eyzenhauer öz doktri nasında Sovet təhlükəsini xüsusilə qeyd edirdi. O, göstərirdi ki beyn əlxalq kommunizmin nəzarət etdiyi istənilən millət öz ərazi bütövlüyünü v ə siyasi müstəqilliyini təmin etmək üçün hərbi yardıma ehtiyac hiss edərsə ABŞ, ona kömək etməyə hazırdır. Qlobal siyasi s əpkidə Doktrina irimiqyaslı hərbi müna- qişələrə cavab olaraq irəli sürülmüşdü. Bu SSRİ – nin Süveyş böhranı ilə əlaqədar olaraq Misirə soxulmaq cəhdinin qarşısının alınmasına yönəldilmişdi. Böyük Britaniya və Fransanın uğursuz- luğu nəticəsində regiona ağalıqda bir boşluq yaranmışdı. Ona görə d ə prezident regionda ABŞ – ın təsirinin gücləndirilməsini vacib hesab edirdi. V əziyyəti mürəkkəbləşdirən amillərdən biri Misir lideri Kamal Əbdül Nasirin SSRİ ilə ABŞ – ın maraqlarının toqquşmasına imkan yaradan mövqeyi idi. Kamal Əbdül Nasir bu dövrd ə kömək aldığı üçün “müsbət bitərəf” mövqedə dururdu. Eyzenhauer Konqres ə göndərdiyi məktubda yazırdı ki, “mən m əktubumda ölkədəki vəziyyət haqqında ümumi beynəlxalq şəraitin xülasəsini verirəm. Bütün dünya ümid bəsləyir ki, biz azadlığı təmin etməyi ilk növbədə öz şəxsi işimiz hesab etməliyik. Orta Şərqdə vəziyyətin xeyli mürəkkəbləşdiyini ilk növbədə mən siz ə izah etmək istəyirəm. İlk növbədə xatırlatmaq istəyirəm ki, bizim əsas milli məqsədimiz beynəlxalq işlərdə bütün dünyada sülhü t əmin etməkdir. Bu sülh hüquqa əsaslanmalıdır. Bu sülh dün yanın bütün xalqlarını əhatə etməli və möhkəm olmalıdır. Həm d ə bu böyük və ya kiçikliyindən asılı olmayaraq dünyanın bütün dövl ətlərinə aid edilməlidir. Sülh proqramının əsas hissələrindən biri dövl ətlərin bir – birinə inamı və qarşılıqlı etibarıdır. Bu inam bahalı silahlarla yaradılmış hamiləlikdən qurtarmağın əsas yoludur. Bizim hökum ətimiz bu məqsədə çatmaq üçün yorulmaz iş aparır, 143 lakin biz o zaman müv əffəqiyyət qazana biləcəyik iki, bütün dövl ətlərdə sülhün mövcudluğu ilə bizim səylərimizin birləşməsi t əmin edilsin. I. Orta Şərqdə vəziyyət öz mürəkkəb və uzun tarixində ən k əskin nöqtəsinə çatmışdır. Son onilliklərdə əksər dövlətlər burada tam öz idar ələrini təmin etməyi bacarmamışlar. Başqa dövlətlər regionda əhəmiyyətli nüfuz qazansalar da, ancaq onların təhlükə- sizliyi ilk növb ədə güclərin nə dərəcədə olması ilə müəyyən edilirdi. Birinci Dünya müharib əsindən sonra bu ölkələrdə özünüi- dar əyə və müstəqilliyə doğru inkişaf müşahidə edilməyə başladı. Hadis ələrin belə gedişini ABŞ alqışladı. Bizim ölkəmiz Orta Şərqin bütün dövlətlərinin tam suverenliyini, müstəqilliyini dəstək- l əyir. Müstəqilliyə təkamül yolu ilə nail olmaq sülh prosesinin əsasında dayanır. Ancaq regionda tez – tez həyəcanlar baş verir. Daim qarşılıqlı etimadsızlıq və qorxu sərhədlərin pozulması ilə müşahidə olunur. Bu isə gərginliyi artırır. Orta Şərqin müəyyən ərazilərində qeyri-sabit şərait yaradır. Tamamilə bu yaxınlarda orada h ərbi əməliyyatlar başlamış, Qərbi Avropa dövlətlərinin işə qarışması ilə nəticələnmişdir. Həmin Avropa dövlətlərinin region- da t əsiri güclü olsa da, hadisələrin gedişi indi onların nüfuzunun bu regionda aşağı düşdüyünü göstərdi. 1956 – cı ilin oktyabr ayında İsrailin Misirə hücumu zamanı bu ölkələrlə Ərəb ölkələri arasın- dakı ziddiyyətlər bir daha aşkar olundu. Bu qeyri-sabitliyin hökm sürm əsindən və dərinləşməsindən beynəlxalq kommunizm hər an faydalana bil ər. II. Rusiya hökum əti çoxdan öz ağalığını orta şərqdə bərqərar etm əyə cəhd edir. Bu həm Çarizm dövründə olmuş və həm də bol- şeviklərin dövründə davam edir. Onun səbəbini tapmaq çətin deyildir. Rusiyanın təhlükəsizliyini heç nə qorxutmur. Heç kim Rusiya əleyhinə təcavüz üçün Orta Şərqdən bir meydan kimi istifad ə etmək fikrində deyildir. ABŞ–da da belə bir fikir qətiyyən olmamışdır. SSRİ – nin şərqdən - ABŞ tərəfdən təhlükəsi üçün heç bir əsas yoxdur. Mən bunu tam ciddi və qətiyyətlə elan edi- r əm. Rusiyanın öz xüsusi iqtisadi maraqları onu bu regiona diqqət yetirm əyə sövq edir. Rusiya Süveyş kanalından, demək olar ki, istifad ə etmir və ondan asılı deyildir. 1955- ci il kanaldan keçən 144 yükl ərin cəmi 1%-i SRRİ – nin yüklərinin payına düşürdü. Regio- nun əsas təbii sərvəti olan neft ehtiyatlarına SSRİ – nin ehtiyacı yoxdur. İş ondadır ki, SSRİ özü ən böyük neft ixrac edən ölk ələrdən biridir. Buradan belə bir nəticə çıxır ki, Rusiyanın bu regiona marağı sırf siyasi xarakter daşıyır. Onun bütün dünyanı kommunistl əşdirmək haqqında plan elan etdiyini əsas götürsək, onun Orta Şərqə ağalığa nail olmaqla nəyə ümid etdiyini aydın etm ək olar. Bu region kontinentin şərq yarımkürəsinin kəsişdiyi bir nöqt ədə yerləşir. Süveyş kanalı Asiya və Avropa dövlətlərinə bütün ticar ətlərini aparmaq imkanını verir. Bunun üçün vacib şərt is ə onların hərtərəfli inkişafını, çiçəklənən iqtisadiyyatını dəstək- l əmək üçün tədbirlərin görülməsidir. III. Orta Şərq özünü Avrasiya və Avropa üçün darvaza kimi t əqdim edir. Bu ərazidə dünya neft ehtiyatlarının 2/ 3 hissəsi yerl əşir. bu region Avropa, Asiya, Afrikanın bir çox dövlətlərinin neft ə olan tələbatını ödəyir. Xüsusilə Avropanın bir çox ölkələri üçün Orta Şərq həm onların neftə olan tələbatını ödəyir, həmdə onlar üçün n əqliyyat yoludur. Bu fakt Süveyş kanalı və neft k əmərləri bir müddətə bağlandıqda bir daha sübut edildi. Belə olan t əqdirdə alternativ nəqliyyat yolları və neft mənbələri axtarmaq z ərurəti meydana çıxır. Lakin bunlar yaxın gələcək üçün hələ mümkün deyildir. Bütün bunlar is ə Orta Şərqin çox mühüm əhəmiyyət kəsb etdiyini bir daha yəqin edir. Əgər bu regionun dövl ətləri öz müstəqilliklərini itirsələr, əgər onların üzərində yad gücl ərin dominatlığı təmin edilərsə, azadlığa münasibətə düşmən əhval – ruhiyyə bu region və bir sıra başqa azad dövlətlər üçün faci ə yaradar. İqtisadi həyat da aşağı səviyyəyə düşər. Əgər Marşal planı və NATO olmasa idi, təhlükə Qərbi Avropanı da əhatə edəcəkdi. Asiya və Afrikanın müstəqil dövlətləri üçün ciddi t əhlükə yaranmış olardı. Orta Şərqdə də onlar iqtisadiyyatlarının asılı olduğu bazarlarını itirmiş olardı. Bu ABŞ üçün də, onun iqtisadiyyatı üçün də gələcəkdə xoşagəlməz hallara səbəb ola bilər. Başqa amillər də vardır ki, bunlar maddi səbəblərdən irəli gəlmir. Orta Şərq üç mühüm dinin - islam, xristian və yəhudi dinlərinin meydana g əldiyi mərkəzdir. Məkkə və Yerusəlim o qədər də böyük şəhərlər deyildir. Lakin bu şəhərlər dini rəmz daşıyırlar. 145 Heç bir despot hökum ət onları dini baxışlarından məhrum edə bilm əz. Əlbəttə, Orta Şərqin bu müqəddəs yerləri ateist materializm dünya görüşünü əsas götürən quruluşun zülmünü götürm əz və rədd edər. Doğrudur beynəlxalq kommunizm öz əsas m əqsədini pərdələməyə çalışaraq dünyaya xeyirxah məqsədlə təsir göst ərmək istədiyini bildirir. SSRİ cəlbedici cümlələrlə öz siyasi, iqtisadi v ə hərbi köməyini əsirgəmədiyini bildirir. Lakin istənilən azad dövl ət sistemin obyektidir. Onun maska altında gizləndiyini aşkara çıxarmaq üçün adi bir müdriklik kifayətdir. Estoniya, Latviya v ə Litvanı xatırlayın. Sovet ittifaqı 1939 – cu ildə bu döv- l ətlərlə qarşılıqlı yardım haqqında müqavilə bağladı. O zaman bu dövl ətlər hələ müstəqil idilər. SSRİ xarici işlər naziri 1939 – cu ilin oktyabr ında Ali Sovetin növbədənkənar birinci sessiyasında öz müraci ətində bütün dinləyicilərə təntənəli surətdə bildirdi ki, “biz d əqiq və diqqətlə bu pakta əməl edəcəyik, elan edirik ki, Pribaltika Respublikaları haqqında bütün mənasız danışıqlar bizim ümumi düşmənlərimizin və bütün antisovet fitnəkarların maraqlarını ifadə edir”. Lakin 1940 – cı ildə Pribaltika Respublikaları zorla SSRİ – yə birləşdirildi. Şərqi Avropanın satellit dövl ətləri üzərində güclü Sovet nəzarəti davam edir, halbuki İkinci dünya müharibəsi zamanı təntənəli surətdə başqa v ədlər verilmişdir. Stalinin ölümü bu taktikanı dəyişdirmək ümidini doğrultdu. 1955 – ci ildə Varşava Müqaviləsi Təşkilatı yaradıldı. Onun prinsipi onların müstəqilliyinə və suverenliyinə hörm ət və daxili işlərinə qarışmamaq olsa, SSRİ yenə satellit ölk ələr üzərində öz nəzarətini davam etdirdi. Biz Macarıstana kobud silahlı müdaxilənin şahidi olduq. Macar faciəsi nəticəsində dünyanın Sovet vədlərinə olan inamı sarsıldı. Beynəlxalq kom munizm keçmiş müvəffəqiyyətlərini qorumağa çalışır. Biz sad ə və mübahisəyə ehtiyacı olmayan faktlarla qarşılaşırıq: 1)Orta Şərq həmişə Rusiya üçün özünü cəlbedici şəkildə təqdim edir. Bu gün is ə o, beynəlxalq kommunizm üçün daha çox arzu edilən mükafat kimidir. 2)Sovet hökum əti arzu edilən məqsədinə çatmaq üçün mübariz əsini nümayiş etdirməkdə davam edir. 3)Orta Şərqin müst əqil dövlətləri əlavə müdafiəyə ehtiyac hiss edirlər, onlar müst əqil dövlət kimi qalmağa çalışırlar. 146 IV. M ənim sizə ifadə etdiyim bütün bu vəziyyət ABŞ – ın qarşısında böyük məsuliyyət qoyur. Biz nümayiş etdirdik ki, Orta Şərqin dövlətlərinin müstəqilliyi, toxunulmazlığı pozulmaz qalmalıdır və beynəlxalq miqyasda hər hansı bir təcavüzə məruz qala bilm əz. Bu prinsipə biz sadiqik, buna heç bir şübhə də ola bilm əz. Tarix sübut edir ki, dövlətin öz prinsipindən üz döndər- m əsi onu necə amansız sınaqlara məruz qoyur. Təkcə Orta Şərqdə deyil, ABŞ digər adamlar üzərində də siyasi və iqtisadi ağalığa çalışmır. Bizim arzumuz dünyada quldarlıq deyil, azad mühit yaratmaqdır. Bu dövrdə Orta Şərqin hamısı olmasa da, xeyli döv- l ətləri beynəlxalq kommunizmdən gələn təhlükəni anlayaraq ABŞ – la daha sıx əlaqəni alqışlayırlar. Onlar özləri üçün BMT – nin müs əqillik, iqtisadi uğurlar və mənəvi yüksəliş məqsədini reallaş- dırmağa çalışırdılar. Əgər Orta Şərq əvvəlki Qərblə Şərq arasında əlaqələndirici halqa rolunu yerinə yetirirsə, əgər onun geniş iqtisadi resursları öz xalqına məxsusdursa, əgər onun mədəniyyəti, dini və başqa adət - ənənələri öz xalqına xidmət edirsə, onda ABŞ bu azadlıqsevən dövlətlərin müstəqilliyini müdafiə etməyə hazır olduğunu bildirməlidir. V. Bu şəraitdə mən konqresə əməkdaşlıq üçün müraciət etm əyi vacib hesab etdim. Ancaq belə bir əməkdaşlıq əsasında biz t əcavüzü dəf etmək üçün bütün vacib işləri görə bilərik. Azadlıq uğrunda igidlik və inam göstərə bilərik. Nəticədə isə ciddi təhlükə qarşısında azad dünya qoya bilərik. Əvvəllər ABŞ Orta Şərqə aid bir sıra prezident bəyanatları vermişdir. Bu və ya digər dərəcədə beyn əlxalq kommunizmdən irəli gələn mürəkkəbləşən qeyri – müyy ən situasiya və təhlükənin artması məni inandırır ki, kon- qresin v ə icra hakimiyyəti başçılarının birgə fəaliyyəti ilə ABŞ – ın prinsipial siyas əti öz ifadəsini tapmalıdır. Həm də bizim qətiy- y ətimiz bu qaydada rəsmiləşməlidir ki, onda heç bir şübhəyə əsas qalmasın. Bizim sözümüz əməlimizlə möhkəmləndirilməlidir. VI. M ənim məsləhət görülən təkliflərim aşağıdakı fərq- l əndirici cəhətləri özündə birləşdirməlidir. Birinci, bu hərəkətin n əticəsində ABŞ Orta Şərqin istənilən dövlətinə və dövlətlər qrupuna köm ək etmək hüququ əldə edir. Bu isə onların iqtisadi qüdr ətinin inkişafına, milli müstəqilliyinin qorunmasına yönəl- 147 dilmişdir. İkincisi, bu hərəkətin nəticəsində icraedici hakimiyyət başçıları bu regionda hərbi kömək və bu köməyi istənilən dövlət və dövl ətlər arzu edən qrupu ilə əməkdaşlıq, proqramını reallaşdırmaq üçün s əlahiyyət alacaqlar. Üçüncü, bu hərəkət nəticəsində beyn əlxalq kommunizmin nəzarət etdiyi hər hansı dövlətin açıq silahlı təcavüzü zamanı Orta Şərq regionuna daxil olan dövlətlərin ərazi bütövlüyünü və siyasi müstəqilliyini təmin etmək məqsədilə ABŞ – ın silahlı qüvvələrindən istifadə edilə bilər. Bu formada köm ək və əməkdaşlığa ABŞ tərəfindən sanksiya veriləcək. Bu t ədbirlər BMT – nin nizamnaməsinə daxil edilmiş ABŞ – ın müqavil ə öhdəliyi əsasında BMT – nin zəmanəti əsasında həyata keçirilm əlidir. Silahlı hücum zamanı bu tədbirlər yenə də BMT TŞ – nın nəzarəti altında olmalıdır. Dördüncü, iqtisadi və hərbi müda- fi ə məqsədilə 1954 – cü ildə qəbul edilmiş qarşılıqlı təhlükəsizlik haq qında Qanuna və ona edilmiş əlavədə göstərilmiş müəyyən m əhdudiyyətlərdən asılı olmayaraq istifadə edilmək üçün konqres v əsait ayırsın. Təklif edilən qanunvericilik aktına yenidən baxıl- malı, cari ilin 30 iyununa qədər bu məsələ həll edilməlidir. Mən bel ə hesab edirəm ki, hələlik bu məqsədə 200 milyon dollar pul ayrılsın, 1958 və 1959 – cu illərin növbəti qanun layihələrində regionun tam istifad əsi üçün əlavə vəsaitlər ayrılsın və bu konqres t ərəfindən təsdiq edilsin. VII. Bu proqram Orta Şərqin bütün problemlərini həll etmir. Bu regiona aid bütün siyasi q ərarlar burada öz əksini tapmır. F ələstin və İsraillə ərəb dövlətləri arasında qarşılıqlı münasibətlər problemi qalmaqda davam edir. Ərəb qaçqınlarının taleyi məsələsi d ə öz həllini tapmışdır. Süveyş kanalının gələcək statusu məsələsi d ə gündəmdədir. Bu çətinliklər dünya kommunizmini tamamilə bu t əhlükədən bir qədər uzaq olduğuna görə daha da kəskinləşdirir. M ənim təklif etdiyim bu layihə bu problemlərin hamısının həllini n əzərdə tutmur. Bu məsələlərlə BMT məşğul olur və biz onu d əstəkləyirik. ABŞ dəqiq elan etmişdi ki, (həmçinin dövlət katibi Dallesin 1955 – ci il 25 avqust tarixli müraci əti də bunu nəzərdə tuturdu) biz əsas problem olan Fələstin probleminin həllində BMT – y ə hərtərəfli kömək göstərməyə hazırıq. Təklif edilən proqram əsasən kommunist təcavüzünə qarşı dura bilmək üçün tərtib 148 edilmişdir. Son dərəcə vacibdir ki, region həm xarici, həm də düşmən qüvvələrə qarşı, kifayət qədər hərbi güclə doldurulsun. bununla h əm də regionun müstəqil dövlətlərinin özünü müdafiə qabiliyy əti gücləndirilsin. Bu həmçinin enerji artımına da səbəb olar. M ən artıq gedim ki, biz həm də regionun bu dövlətlərinin və ya dövl ətlər qrupunun güclənməsi işində iqtisadi köməyimizi əsirgəməməliyik. Hansı dövlətlərin hökumətləri kənar təsirlərə müqavim ət göstərərək qətiyyətlə öz müstəqilliklərini saxlamağa çalışırlar, biz onları dəstəkləyirik. Bu kommunist təhlükəsindən qorunmağın ən yaxşı təminatıdır. Təkcə sözlər kifayət deyildir. VIII. Regionun ist ənilən dövlətinin siyasi müstəqillik və ərazi bütövlüyünün müdafiəsində ABŞ silahlı Qüvvələrindən köm ək üçün istifadə edilməsində prezidentin səlahiyyətlərinin qadağan edilməsi məsələsinə təkrar müraciət etmək üçün icazə ist əyirəm. Əgər hücuma məruz qalan dövlət arzu etməsə, bu səla- hiyy ətdən istifadə edilməyəcək. Mən ümid edirəm ki, heç vaxt bu s əlahiyyətlərdən istifadə etmək lazım gəlməyəcək. Böyük və ya kiçikliyind ən asılı olmayaraq bütün dövlətlərin müstəqilliklərinə və hüquqlarına bizim dərin hörmətimizi bildirmək və azadlığın müdafi əsində milli birliyimizi yenidən nümayiş etdirməyimizin zamanı gəldi. Biz zorakılıq deyil, sülh istəyirik. Biz indi bütün gücümüzü bu m əqsədə həsr etməliyik, bizim qətiyyətimiz və bütövlüyümüz buna imkan ver əcək. Qlobal siyasi kontekstdə doktrina SSRİ-nin Suveyş böhranından (1956-cı ilin iyulun 26-da Misir prezidenti Camal Əbdul Nasirin Suveyş kanalını milliləş- dirm əsindən sonra ona qarşı İsrail, İngiltərə və Fransadan ibarət koalisiyanın müharibə aparması) istifadə etməklə gələcəkdə Misirə müdaxil ə etməklə yaranacaq qlobal münaqişəyə (SSRİ tərəfindən yaradılmış) cavab kimi hazırlanmışdı. Fransa və İngiltərənin bu regionda uğursuz siyasətindən sonra yaranan “vakuumu” (boşluq) Eyzenhauerin fikrinc ə, məhz ABŞ doldurmalıdır. Mövcud vəziy- y əti qəlizləşdirən əsas amillərdən bir isə Misir prezidentinin “Sü- veyş böhranı” zamanı və ondan sonra “müsbət(+)neytralitet” siya- s ətindən istifadə etməklə “soyuq müharibə” də SSRİ-nin siyasətini d əstəkləməklə bərabər onu ABŞ-a qarşı qoymaq idi. 149 “Sovet kommunizmi”nd ən Yaxın Şərq ölkələrini “xilas etm ək” adı ilə Eyzenhauer konqresdən 3 istiqamətdə hərəkət etm əyə razılıq verilməsini xahiş etmişdi: 1)“milli müst əqilliyi qorumaq üçün iqtisadiyyatın inkişaf etdirilm əsində” ərəb ölkələri ilə əməkdaşlıq etmək; 2)”h ərbi güc və əməkdaşlıq sahəsində proqram hazırlamaq” (Yaxın Şərq siyasətində) 3)Yaxın Şərq ölkələrinin “ siyasi müstəqilliyini və ərazi bütövlüyünü qorumaq” üçün ABŞ hərbi qüvvələrindən istifadə etm ək “Eyzenhauer doktrinası” SSRİ-yə hərbi təzyiq göstərmək və Dalles diplomatiyasının əsasını təşkil edən “mühasirə” (bu diplo- matiya SSRİ-nin sərhədlərinə yaxın ərazilərdə ona qarşı hərbi bloklar yaratmağı nəzərdə tuturdu) siyasətini reallaşdırmaq üçün bir vasit ə idi. Bundan əlavə bu doktrina bu regionda ABŞ-ın siyas ətinə maneə olan “neytralizm baryeri” ni aradan qaldırmaq öhd əçiliyini də öz üzərinə götürmüşdü. ABŞ konqresi Eyzenhauerin məktubunu müzakirə etdikdən sonra 1957-ci ilin ma rt ayında məktubda öz əksini tapan məsələləri bu regionda yerin ə yetirmək üçün dövlət büdcəsindən 200 milyon dollar v əsait ayırdı. Bu vəsait əsasən bu reginda sosial genişlən- m əyə və təcavüzkarlara qarşı (İngiltərə, Fransa və İsrail) baş qaldıran milli hərəkata qarşı yönəldilmişdi. Eyzenhauerin bu m əktubu sonra onu göndərənin adı ilə adla- naraq r əsmi ədəbiyyatlarda “Eyzenhauer doktrinası” kimi tanındı. Lakin bu doktrina bu regionda xoş qarşılanmadı. İlk olaraq buna etiraz bildir ən Yaxın Şərq ölkələrindən Misir və Suriya oldu. ABŞ hələ 1955-ci ildə Suriyada baş verən hərbi çevrilişlər seriyasında sonda özünü Ərəb Sosialist İntibah Partiyası adlandıran (Baas partiyası) hakimiyyətə gəlməsini bilirdi. Bu partiyanın təşkil etdiyi hökum ətə kommunistlər daxil olmuşdu. Misirə qarşı üçlər ittifaqının müdaxiləsi zamanı isə Suriya bu üç dövlətlə (Fransa, İngiltərə, İsrail) diplomatik əlaqələri kəsib elan etmişdi ki, o Misirə könüllü d əstələr göndərməklə Misirə köməklik edəcəkdir. ABŞ isə bunun qarşılığında Suriyanı “beynəlxalq kom- munizmin bazası” adlandırdı ABŞ 1957-ci ilin avqustunda yerli 150 amerikanp ərəst qüvvələrdən istifadə edərək Dəməşqdə siyasi çevriliş etməyə cəhd etdi. Lakin bu çevriliş baş tutmadı. Belə olan t əqdirdə ABŞ Suriyanın timsalında bu regiona hərbi müdaxilə t əşkil etməyə çalışdı. Hücuma dəstək vermək üçün isə Aralıq d ənizində olan ABŞ-ın 6-cı hərbi donanması Suriya sahillərinə doğru hərəkətə gətirildi. Müdaxilə təhlükəsi SSRİ-nin məsələyə qarışması nəticəsində aradan qalxdı. 1957-ci i lin oktyabrın 19-da SSRİ elan etdi ki, Suriyaya hər hansı bir müdaxilə təşkil edilərsə, o, BMT-nin bəyannaməsi və özünün t əhlükəsizliyini təmin etmək prizmasından çıxış edərək t əcavüzün qurbanına hərtərəfli yardım etmək üçün lazımı tədbirlər gör əcəkdir. Moskva artıq rəsmi şəkildə Türkiyənin Suriyaya qoşun yeritm əsinə cavab olaraq Suriyaya yardım edəcəyini bildirdi. Bununla b ərabər SSRİ Qafqaz sərhədi boyu öz ordusunu cəmləş- dirdi. Bundan sonra Türkiy ə öz ordusunu sərhəddən çəkdi. Suriyaya qarşı çevrilmiş imperialist xarakterli təhlükə onu Misir il ə yaxınlaşdırdı. 1958-ci ilin fevralın 1-də Suriya və Misiri birl əşdirən Birləşmiş Ərəb Respublikası yaradıldı ki, onun ilk prezidenti Misir prezidenti Camal Əbdül Nasir oldu. Bu respub- likaya Misir v ə Suriyanın torpaqları daxil idi. Məhz bundan sonra bütün ərəb ölkələrində milli-azadlıq hərəkatları güclənməyə başladı. Livanda “Eyzenhauer doktrinası”nı qəbul etmiş prezident Şumana qarşı xalq etiraz dalğaları başlandı. Ən mühüm tarixi hadisə isə o dövrdə Yaxın Şərq ərazisində 1958-ci ilin iyulun 14-d ə İraqda olmuş inqilab idi. Başda 44 yaşlı briqada generalı Əbdül Kərim Qasem olmaqla vətənpərvər zabit- l ərdən ibarət olan “azad zabitlər” xalqın köməkliyi ilə hərbi çevriliş ed ərək ölkədə olan monarxiyanı devirdi. Kral II Feysəl və ingilis agenti olan baş nazir Nuri Səid öldürüldü. İraq respublika elan olundu v ə onun ilk prezidenti elə general Qasem oldu. Qasem prezident seçildikd ən sonra İraqın Bağdad paktından çıxdığını elan etdi. Ölk ədən ingilis qoşunlarını çıxardıqdan sonra SSRİ ilə dostluq v ə qarşılıqlı əməkdaşlıq haqqında müqavilə bağladı. Bu isə Q ərbin İraqda eləcə də Yaxın Şərq regionunda həm siyasi nüfu- zuna h əm də neft sahəsində olan monopoliyaya böyük təhlükə tör ədirdi. 151 Buna cavab olaraq ABŞ İngiltərə ilə birgə Yaxın Şərqə hərbi müdaxil ə etməyə qərar verdilər. 1958-ci ilin iyulun 15-də Livan sahill ərinə ABŞ-ın 6-cı hərbi donanmasının gəmiləri yan aldılar və quruya h ərbi-dəniz süvari ordusu çıxarıldı. Həmin ilin iyulun 17-də is ə ingilis hava desant qüvvələri İordaniyanın paytaxtı olan Amman şəhərini tutdu. İngilis-amerikan təcavüzkar bloku Livan və İordaniya ərazisindən İraqa müdaxilə etmək üçün istifadə etmək niyy ətində idi. Lakin SSRİ-nin yenə də məsələyə müdaxilə etməsi onları İraqda inqilabı devirməyə və Suriyada amerikansayağı hakimiyyət t əşkil etməyə imkan vermədi. Hələ iyulun 16-da SSRİ rəsmi şəkildə İraq respublikasını tanıdığını elan etmişdi. Sovet İttifaqı d ərhal Livandan ABŞ ordusunun və İordaniyadan ingilis ordu- sunun çıxarılmasını tələb etməklə bərabər, SSRİ, ABŞ, İngiltərə, Fransa v ə Hindisdanın iştirakı ilə Yaxın Şərq məsələsinin tənzim- l ənməsinə dair konfransın çağrılmasının təklif etdi. Türkiyədə baş ver ən hadisələrlə əlaqədar olaraq Suriya sərhədində yenidən öz ordusunu c əmləşdirdi. Lakin SSRİ Türkiyəni ciddi şəkildə x əbərdarlıq etdikdən sonra Türkiyə öz fikrindən əl çəkdi. ABŞ tərəfi SSRİ-nin bu təklifini qəbul etmədi. Belə olduqda SSRİ-nin müraciəti əsasında BMT-nin Baş Məclisinin fövqəladə sessiyası çağırıldı. Məclis Yaxın Şərqdə baş verən prosesləri müzakir ə edərək yekunda Livan və İordaniyadan tez bir zamanda ingilis v ə amerikan ordusunun çıxarılması haqqında qərar qəbul etdi. ABŞ və İngiltərə uzun müddət konfransın işini uzatsalar da, sonda öz h ərbi qüvvələrini regiondan çıxarmağa başladılar. Bundan sonra Livan hökum əti “Eyzenhauer doktrinası” na qoşulmaqdan imtina etdiyini bildirdi və SSRİ ilə yaxınlaşdı. Məhz SSRİ-nin maddi və mənəvi dayağı nəticəsində ABŞ buna qarşı hər hansı tədbir görmədi. Bundan sonra Livanın ardınca İraq da bu doktrinadan imtina etdiyini r əsmi şəkildə bildirdi. Bel əliklə, Misirə “3-lər təcavüzü” kimi bu doktrina da müv əffəqiyyətsizliyə düçar oldu. Lakin ABŞ özünün Yaxın Şərq siyas ətindən əl çəkmirdi 1959-cu il martın 24-də İraq Bağdad paktından çıxmasını elan etdi. Paktın digər üzvləri olan İngiltərə, Türkiy ə, Pakistan və İran 1959 –cu ilin iyulun 25-də SENTO 152 (M ərkəzi Müqavilə Təşkilatı) adlanan hərbi blok təşkil etdilər. Onun baş qərargahı Bağdaddan Ankaraya köçürüldü. Bu hərbi blokun vasit əsi ilə ABŞ bu bloka daxil olan ölkələrin ərazisində g ələcəkdə, lazım gələrsə, hərbi-strateji tədbirlər planı həyata keçirm əyi və bu ərazilərdən “soyuq müharibə” və Yaxın Şərq siyas əti ilə əlaqədar olaraq bir plasdarm (meydan) kimi istifadə etm əyi planlaşdırdı. Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|