SƏmayə MƏMMƏD qızı mustafayeva şƏhla müZƏFFƏR qızı qurbanova z əRİFƏ ŞAMİL qızı cavadova

Uay-
River razılaşması 
 
1996-
cı  ildə  İsrail  qoşunları  ilə  fələstinlilər  arasındakı 
toqquşma  zamanı  vəziyyətin gərginləşməsinə  əsas səbəb  yəhudi 
m
əskənlərinin tikintisinin sürətlənməsi idi.  1996-cı ilin sentyabrın 
27-29-u 
arasında Yerusəlimdə yeraltı tunel açıldı.  Bu zaman güclü 
toqquşma baş verdi.  TŞ 1996-cı ilin sentyabrın 28-də 1073 saylı 
q
ətnaməni qəbul etdi və bu məsələni mühakimə etdi.  Bütün bu ha-
dis
ələrə  baxmayaraq  Yaxın  Şərqdə  sülh prosesi davam edirdi.  
ABŞ-ın Merlend ştatında yerləşən Uay-Riverdə 1998-ci il oktyab-
rında  ABŞ-ın  təzyiqi  altında  İsraillə  Fələstin  arasında  saziş 
bağlandı  və  memorandum  imzalandı.    Memorandum  ABŞ  prezi-
denti Bil Klintonun v
ə  İordaniya  kralı  Hüseynin  iştirakı  ilə 
bağlandı və aşağıdakılardan ibarət idi: 
1)İsrail 13,1% sahəsi olan İordan çayının qərb sahili - əyalət 
A-ya,  14,2%  sah
əsi olan  qərb sahili əyalət B-yə  ayrılır.    A 
əyalətində  İsrail  öz  qoşunlarını  saxlayır  B  əyalətində  isə  Fələstin 
muxtariyyatı ilə birgə əyalət təşkil edir; 
2)Daimi  status  haqqında  dərhal hər  iki  tərəf  arasında  danı-
şıqlanr başlayır.  
3)F
ələstin qanunverici soveti terrorizmə  qarşı  mübarizə  ilə 
əlaqədar səmərəli tədbirlər görməyi qərara alır; 
4)750 F
ələstin məhbusunun  buraxılması  məsələsinə  baxılır.  
Hansı  ki,  onlar  İsrail  dövlətinə  qarşı  düşmən münasibətinə  görə 
tutulmuşdur.  
Münaqişə  tərəfləri  arasında  birbaşa  danışıqların  bərpa 
edilm
əsi məqsədilə  ABŞ  prezidenti  Bill  Klinton  tərəflərin səla-
hiyy
ətli nümayəndələrini  oktyabrın  ortalarında  ABŞ-a dəvət etdi.  
Bir h
əftə çəkən danışıqlardan sonra tarixə River (çayı) razılaşması 
kimi düşən, Uay Plantşeyn (Plantasiya) razılaşması imzalandı.  
ABŞ-ın  təklif etdiyi varianta əsasən  İsrail  İordan  çayının 
Q
ərb sahilindəki 13% ərazidən öz qoşunlarını çıxarırdı.  İsrail üç 
m
ərhələdə  öz  qoşunlarını  çıxarmalı,  bundan  sonra  Fələstin admi-
nis
trasiyası Qərb sahilinin 18% ərazisində öz nəzarətini tətbiq et-
m
əli idi.  Razılaşma noyabr ayının 2-də qüvvəyə minirdi.  

 
188 
Bütün 
əvvəlki dövrlərlə  müqayisədə  1998-ci  il  Yaxın  Şərq 
sülh prosesind
ə ən uğurlu il olmuşdur.  Bu baxımdan 1998-ci ilin 
dekabrında  Bill  Klintonun  Yaxın  Şərqə, o cümlədən  İsrailə  və 
F
ələstin  muxtariyyatına  səfəri xüsusi qeyd edilməlidir.  Həmin 
s
əfər  zamanı  ABŞ  prezidenti  Qəzzə  bölgəsində  beynəlxalq hava 
limanının  açılışında  iştirak  etmişdi.    1999-cu  il  sentyabrın  əvvəl-
l
ərində Misirin vasitəsilə Klinton administrasiyası tərəfləri yenidən 
danışıqlar masası arxasına keçməyə məcbur etməyə müvəffəq oldu.  
Sentyabrın 5-də Şarm-əş-Şeyxdə memorandum imzalandı.  Memo-
rand
umu  ABŞ  dövlət katibi Madlen Olbrayt və  İordaniya  kralı 
Hüseynin iştirakı ilə İsrail tərəfdən baş nazir Ehud Barak, Fələstin 
t
ərəfindən Yasir Ərafat imzalamışlar.  
Memoranduma 
əsasən  İsrail  öz  hərbi hissələrinin  İordan 
çayının Qərb sahilindən tamamilə çıxarılmasını 2000-ci il yanvarın 
20-n
ə  kimi  başa  çatdırmalı  idi.    Bu  istiqamətdə  birinci mərhələ 
sentyabrın 10-da başa çatdırılmalı idi 
1999-
cu  ilin  noyabrında  ABŞ  Mərkəzi Kəşfiyyat  İdarəsi 
F
ələstin rəhbərliyinin neqativ fəaliyyətinə  dair, xüsusilə  İrandan 
silah v
ə  digər  yardımlar  almasına  dair  faktları  FAT  rəhbərliyinin 
n
əzərinə  çatdırdıqdan  sonra,  onlar  razılaşmalara  əməl edəcəyinə 
İsrail  və  ABŞ  tərəflərini  əmin etdi.  Məhz bu dövrdən etibarən, 
1999-cu ild
ə  əldə  olunmuş  razılaşmaların  həyata keçirilməsi 
istiqam
ətində sonuncu hərtərəfli danışıqlar başlandı.  
Kemp-Devidd
ə aparılmış həmin danışıqlarda İsrail Fələstinə 
aşağıdakı  güzəştləri  edirdi  ki,  bunların  sırasında  1948-ci il 
qaçqınlarının İsrailə qaytarılması formulu da var idi.  
Yaxın  Şərq sülh prosesinin uzanmasına  ərəb birliyində  olan 
ziddiyy
ət və  onun bu problemə  təsiri də  az  rol  oynamamışdır.  
Əgər  İsrailə  münasibətdə  onun Fələstin  torpaqlarını  işğal  etməsi 
ir
əli sürülürdüsə, Fələstinə münasibətdə İsrailin dövlət təhlükəsiz-
liyinin t
əminatı məsələsi ön plana çəkilirdi ki, bu məsələdə də nə 
F
ələstin tərəfi, nə də ərəb dövlətləri yekdil fikirdə deyildirlər.  
 
F
ələstin müxtariyyətinə iqitsadi yardım 
F
ələstin muxtariyyətinin sosial və  iqtisadi cəhətdən  inkişaf 
etm
əsinə  kömək üçün 1993-cü  il  oktyabrın  1-də  Vaşinqtonda 

 
189 
q
ərara alındı ki, ABŞ yaxın illərdə ona 600 mln., sonrakı 5 ildə isə 
2 mlrd, dollar pul ayırsın.  
Bel
ə bir köməyi Avropa Birliyi də edirdi. Avropa Birliyinin 
t
əşəbbüsü ilə 1987-cu ildə Fələstinlilər 4 mln.  avro, 1989-ci ildə 
is
ə 9 mln.  avro vəsait ayırmışdı.  İran körfəzində müharibə qurtar-
dıqdan  sonra  Avropa  Birliyi  ölkəsi  Yaxın  Şərqdə  öz siyasətlərini 
m
ərkəzləşdirməyə  başladılar.    Bu  məqsədlə  1991-ci il aprelində 
Luksemburqda Avropa Şurasının növbədənkənar sammiti çağlırdı.  
H
əmin şurada qərara alındı ki, Yaxın Şərqdə sülh prosesini nizama 
salmaq üçün f
əallıq  gücləndirsin. 1996-cı  ilin  yanvarın  9-da 
Parisd
ə fələstinlilərə iqtisadi kömək məsələsinə həsr edilmiş konf-
rans çağırıldı. Bundan məqsəd əvvəl bağlanmış müqavilələrin real-
laşması üçün iqtisadi şərait yaratmaq idi.  Qərara alındı ki, bütün 
terror aktları pislənilsin və danışıqlar prosesi davam etdirilsin.  
Regional-iqtisadi 
əməkdaşlıq  və  inteqrasiya istiqamətində 
atılacaq  addımların  əsası  1993-cü  ilin  noyabrında  Kopenhagendə 
regional i
qtisadi inkişafın təmin edilməsi məqsədilə yaradılan İşçi 
Qrupu il
ə qoyulmuş oldu.  1994-cü il oktyabrın 30-dan noyabrın 1-
d
ək ABŞ prezidenti Bill Klinton, Rusiya prezidenti Boris Yeltsin 
v
ə  Mərakeş  kralı  II  Həsənin təşəbbüsü ilə  Kasablankada birinci 
Yaxın Şərq-Şimali Afrika İqtisadi Sammiti keçirildi. Qeyd edək ki, 
90-
cı illərdə dörd analoji sammit keçirilmişdir. “Sammitin keçiril-
m
əsində  məqsəd regionda özəl mülkiyyətin  genişləndirilməsini 
asanlaşdırmaq,  investisiya  imkanlarını  artırmaq,  özəl sektorda 
əməkdaşlığın  əlverişli  imkanlarına  inam  və  etimadı  formalaşdır-
maq, regional iqtisadi v
ə  ticarət  əlaqələrinin  genişləndirilməsinə 
stimul yaratmaqdır”.  
Sammitin  işində  ərəb dövlətləri ilə  birgə  İsrail  də  iştirak 
edirdi v
ə ona qarşı tətbiq olunmuş boykot aradan qaldırılırdı.  Bu 
onun göst
əricisi idi ki, “ərəb dövlətləri  İsrail  ilə  əməkdaşlıqda 
maraqlıdır,  lakin  ərəb birliyində  mövcud olan ziddiyyət buna 
imkan vermirdi”.  
ABŞ xarici siyasətində neft amilinin rolunun artması 
Neft  amilinin  ABŞ  xarici  siyasətində  əhəmiyyəti 70-ci 
ill
ərdən başlayaraq daha da artmışdır.  1985-ci ildən başlayaraq ar-
tan t
ələbat 90-cı  illərin  əvvəllərində  43% təşkil  edirdi.    İdxal 

 
190 
olunan neftin 30%-
ə  qədəri isə  həmin dövrdə  münaqişə  zonala-
rından, xüsusilə Yaxın Şərqdən gətirilirdi.  Əslində isə ABŞ-ın özü 
dünyanın ən güclü neft istehsal edən ölkələrindən biri idi.  
Körf
əz müharibəsindən sonra, əsasən monarxiya rejimli 
ölk
ələrdən nefti idxal edən ABŞ üçün İran və İraqdakı rejimlərin 
d
əyişilməsi, ümumi sabitlik və beynəlxalq təhlükəsizliyin Vaşinq-
tonsayağı təminatı kimi qəbul olunurdu.  Körfəz müharibəsi ərəfə-
sind
ə və ondan sonra regionun Qətər, Oman, Bəhreyn və Səudiyyə 
Ərəbistanı  kimi  müasir  dövrün  anoxranizm  rejimləri bu sahədə 
ABŞ  və  Avropadan müasir silah, texnika və  texnologiya 
alınmasına önəm verdilər.  
ABŞ-ın xarici siyasətində islam faktoru 
Dini amil
ə gəldikdə isə qeyd edək ki, 80-ci illərin əvvəllərinə 
q
ədər isə  islam  faktoru  ABŞ  xarici  siyasətində  xüsusi yer 
tutmamışdır.    Bunun  başlıca  səbəbi  İslamın  bir  din  kimi  Yaxın 
Şərq ölkələrinin xarici siyasətində  əsas  yer  tutmamasıdır.    Buna 
s
əbəb isə  islam ölkələrinin müharibədən  sonrakı  dövrdə  əsasən 
ölk
ənin sosial-iqtisadi inkişafı, milli azadlıq hərəkatı, həmçinin bu 
dövrd
ə  əsasən dövlətçiliyin dirçəldilməsi və  möhkəmləndirilməsi 
istiqam
ətindəki fəaliyyəti olmuşdur ki, bu prosesdə də islam bir din 
kimi arxa plana keçmişdir.  
70-ci ill
ərin  sonları  80-ci illərin  əvvəllərində  Yaxın  Şərq 
ölk
ələrinin ictimai-siyasi həyatında islamın mühüm rol oynaması, 
Vaşinqtonu xarici siyasətində islam amilini nəzərə almağa və yeni 
siyasi  strategiyanı  hazırlamağa  vadar  edirdi.  Yeni siyasi strategi-
yaya  uyğun  olaraq  Vaşinqton  müsəlman ölkələri, xüsusilə  Yaxın 
Şərqin  İslam  dövlətləri ilə  münasibətlərinə  ciddi dəyişikliklər 
etm
əyə başladı.  Nəticədə, müsəlman cəmiyyətinə xarakterik olan 
ənənəvi tezislər gündəmə gətirildi.  
Suriya il
ə İsrail arasında danışıqlar 
Suriya il
ə İsrail arasında da danışıqlar ABŞ-ın vasitəçiliyi ilə 
1992-ci ild
ən davam etsə  də,  İordaniyadan  fərqli olaraq Suriya 
İsraillə kompromisə gəlməyi bacarmadı.  Suriya prinsipcə İsraillə 
danışıqlar aparmağa hazır idi.  Lakin şərti bu idi ki, Holan təpələri 
ona  qaytarılsın.  İsrail  isə  Kolan təpələrini qaytarmaq fikrində 
deyildi. Çünki, Çolan t
əpələri mühüm strateji əhəmiyyət kəsb 

 
191 
edirdi, orada
n  real  imkan  vardır  ki,  Suriyanın  paytaxtı  Dəməşq 
artilleriya at
əşinə  tutulsun,  İordan  çayının  sualtı  resurslarına  nə-
zar
ət edilsin.  Bununla yanaşı, həm də Ölü dənizə, Tveriad gölünə 
n
əzarət etmək də  buradan mümkün idi.  Lakin  İsrail  bu  ərazini 
1967-ci ild
ə  işğal  etmiş  və  qaytarmaq fikrində  deyildi.  Bəhanə 
g
ətirirdi ki, guya öz təhlükəsizliyini təmin etmək üçün bunu edir. 
Danışıqlar 2000-ci ildə də bir nəticə vermədi.  
Yaxın  Şərq probleminin həllində  1995-ci ildən  başlayaraq 
“Avropa üçlüyü” –  (“Fransa, Alm
aniya,  İspaniya”)  ,  başda  Fran-
sanın xarici işlər naziri A.Juppe olmaqla böyük fəallıq göstərdi.  
  1991-
ci  ilin  may  ayının  20-də  Suriya və  Livan  arasında 
qardaşlıq, əməkdaşlıq, koordinasiya haqqında müqavilə bağlandı.   
 
1996-
cı il İsrail-Livan münaqişəsi 
1996-
cı  il  aprel  ayının  16-30-da  İsrail  dövlətinin  silahlı 
qüvv
ələri  Livanın  cənub hissəsini “Dəhşətli nifrət”  əməliyyat  adı 
altında  bombardman etdilər.  Ancaq beynəlxalq ictimaiyyətin 
t
əzyiqi, ABŞ və Türkiyə Respublikasının fəallığı sayəsində Livan 
t
ərəfdə atəşi dayandırmaq oldu.  İyulun 2-dən 15-dək İsrailin hava 
qüvv
ələri yenidən Livanın cənub hissələrindəki Fələstin bazalarına 
hücum etdi.  1990-91-ci ill
ərin Kuveyt böhranı zamanı Y. Ərəfat 
İraqı müdafiə edirdi.  Buna görə də Səudiyyə Ərəbistanı və Kuveyt 
f
ələstinliləri müdafiədən imtina etdi.  1992-ci ildə  FAT tam iflas 
h
əddinə çatdı. İordan çayının qərbində və Qəzzə bölgəsində İntifad 
tam dayandı.1994-cü ildə İsrailin Xarici işləri Peres Nobel mükafat 
aldı.  ABŞ Yaxın Şərq problemi ilə məşğul olarkən həm iqtisadi, 
h
əm siyasi məsələləri öz əlində cəmləşdirmək istəyirdi.  1994-cü il 
oktyabrın 31-dən noyabrın 1-dək Kasablankada ABŞ-ın rəhbərliyi 
il
ə  Aralıq  dənizi ölkələrinin iqtisadi probelmlərinə  həsr  edilmiş 
konfrans keçirildi.  Aİ formal şəkildə iştirak edirdi.  ABŞ və İsrail 
birg
ə Yaxın Şərq ölkələrinin inkişafı üçün maliyyə vəsaiti qoymaq 
planını təklif etdi.  Bu planı həyata keçirmək üçün Yaxın Şərq üzrə 
İnvestisiya bankı təşkil edildi.  90-cı illərdə fələstinlilərin sayı 7-8 
milyon n
əfər idi.  Onların 50%-i isə qaçqın idi.  Onlar İordan çayı-
nın qərbində, Qəzzə bölgəsində, Şərqi Yerusəlimdə və digər qonşu 
ərəb ölkələrində  -  Suriya-Livan,  İordaniyada  yaşayırdılar.    Fələs-

 
192 
tinlil
ərin  əksəriyyəti indi üç ərəb ölkəsində  yerləşmişlər:  İorda-
niyada 718767,  Suriyada 409662, Livanda 391679 n
əfər yerləş-
mişdir.    Bundan  başqa  İordaniyanın  qərb sahilində  və  Qəzzə 
bölg
əsində  faktiki surətdə  qaçqın  kimi  654971  və  907221 adam 
yaşayırdı.  Hazırda 370 min yaxın yəhudi İordan çayının qərbində 
v
ə Qəzza bölgəsində yaşayır, onlar həmçinin Holan təpələrində də 
yaşayırlar.  İsrail 1970-cı ildən 1967-ci ildə işğal etdikləri ərazilər-
d
ə məskənlər salmağa başlamışdır.  1 milyon Fələstin qaçqını 50 il 
bundan 
əvvəl təşkil edilmiş düşərgələrdə indi də yaşayır.  
BMT-
ın  nəzdində  onlara kömək üçün xüsusi komitə 
yaradılmışdır ki, bu YNPBA adlanır.   
F
ələstində 1996-cı il seçkiləri 
1996-
cı ilin yanvarın 20-də Fələstin Muxtariyyəti ərazisində 
F
ələstin Qanunverici sovetinə  5 il müddətinə  88 yerlik seçki ke-
çirildi.  Qanunverici sovetin s
ədri Yasir Ərəfat seçildi.  O səslərin 
88%-
ni  aldı.    Elə  o vaxtdan o, “rəis”  titulunu  daşımağa  başladı.  
F
ələstin Müqavimət hərəkatında  2  təşkilat  –  “Həmas” və  “İslam 
Cihadı” təşkilatı terroru yenə də davam etdirirdi.  
 
B.Netenyahonun 4 sazişi 
 1995-ci il
in noyabrın 4-də İsrailin baş naziri İsaaq Rabin bir 
y
əhudi dindar fanatik tərəfindən öldürüldü.  1996-cı ilin martın 13-
d
ə  Şarm-El-Şeyx  də  (Misir)  antiterrora  həsr  edilmiş  sammit 
toplaşdı.    1996-cı  il    mayın  20-də  İsraildə  keçirilən parlament 
seçkil
ərində  “Lukud” bloku və  onun lideri B. Netanyaho qələbə 
çald
ı  və  baş  nazir  rolu.    O,  1996-99-cu ildə  İsrailə  rəhbərlik 
ed
ərkən öz baxışlarında aşağıdakı 4 tezisi irəli sürdü: 
1)Müst
əqil Fələstin dövləti təşkil edilməməli 
2)Vahid v
ə bölünməz Yerusəlim İsrailin paytaxtıdır 
3)Holan t
əpələri  İsrail  qoşunlarının  nəzarəti  altında  qal-
malıdır 
4)İordan  çayının  qərbində  və  Qəzzə  bölgəsində  yəhudi 
m
əskənlərinin tikintisini sürətləndirmək lazımdır.  
1996-
cı ildə İsraildə hakimiyyətə sağların gəlişindən sonra da 
ABŞ  sülh  prosesinin  pozulmasına  yol  vermədi.    ABŞ  1994-cü il 
İsrail-İordaniya  sülh  müqaviləsinin təminatçısı  kimi  çıxış  etdi.  

 
193 
Vaşinqton  Suriya  məsələsində  fəal  rol  oynadı.    əvvəlki ləngliyi 
aradan  qaldıraraq  1999-cu ildə  Cenevrə  konfransına  hazırlıq 
prosesind
ə Suriya rəhbərliyinin etibarını qazanmağa çalışdı.  Qeyd 
etm
ək  lazımdır  ki,  90-cı  illərin  ortasında  ABŞ  öz  vasitəçilik 
f
əaliyyətinə yanaşmanı dəyişməyə məcbur oldu.  Əgər 90-cı illərin 
birinci  yarısında  Vaşinqton  əsasən  dialoq  aparılmasını  təmin 
edirdis
ə,  İsraildə  hakimiyyətə  Bünyamin Netanyaho gəldikdən 
sonra onlar t
ərəflərə sülh təşəbbüsü irəli sürməkdə təzyiq edirdilər.  
XXI 
əsrin  əvvəllərində  ABŞ-ın  bu  məsələnin həlli sahəsindəki 
f
əaliyyətində  keyfiyyət dəyişikliyi  baş  verdi.    Vaşinqton  səyinin 
t
ərəfləri güc işlətməni dayandırmaq üçün inandırmağa deyil, müna-
qişənin sosial və iqtisadi bazasını ləğv etməyə yönəltdi.  Ona görə 
d
ə, həmin  ərazilərdə  demokratik  islahatların  keçirilməsinə  xüsusi 
diqq
ət yetirilməyə  başlanıldı.  Bu  əslində  missioner xarakteri 
daşıyırdı.  ABŞ və onun müttəfiqlərinin bu müqəddəs borcu elan 
edilm
əsə də, demokratiya istənilən daxili və xarici böhranı aradan 
qaldırmaqda universal vasitə idi və onu regionda yaymaq nəzərdə 
tutulurdu.    Regionda  kompromis  axtarışına  hamıdan  əvvəl  ABŞ 
qoşuldu Vaşiqton terrorizmlə fəal mübarizəyə başladı.  ABŞ bütün 
gücü il
ə  İsraili,  fələstinliləri pozucu ekstremist təşkilatlarının 
t
əcavüzkar hərəkətlərindən qorumağı öhdəsinə götürdü.  HƏMAS-
ın hakimiyyətə gəlməsi Fələstin milli muxtariyyatında daxili-siyasi 
v
əziyyəti xeyli dəyişdirdi.  ABŞ  bu  dövrdə  Fələstin Milli Mux-
tariyy
ət hökumətini radikal mövqedən çəkinməyə  inandırmağa 
çalışırdı.  HƏMAS buna o şərtlə razı idi ki, onun tələblərini bey-
n
əlxalq təşkilatlar yerinə yetirsin.  
Şarm-El-Şeyx sazişi və memorandum 
1998-
ci  il  dekabrında  Klintonun  Yaxın  Şərqə  səfəri  zamanı 
F
ələstin Soveti 1968-ci ildə  İsrail  dövlətini ləğv  etmək  haqqında 
q
əbul etdiyi xartiyanı ləğv etdi.  
H
ələ  1998-ci  ilin  noyabrın  30-da  Vaşinqtonda  50  ölkənin 
nümay
əndələrinin görüşündə qərara alındı ki, 3 mlrd dollar Fələs-
tin
ə yardım edilsin.  1998-ci il mayın 17-də İsrailin baş naziri Ed-
mund Barak 
oldu.  O, “Əmək” partiyasından idi.  1999-cu il sen-
tyabrında Şarm-Əl-Şeyxdə Barakla Yasir Ərəfat arasında danışıq-
lar üçün yol açılmış oldu.  Bu tarixə Şam-El-Şeyx sazişi kimi daxil 

 
194 
oldu.    1999-
cu ilin sentyabrın 13-də onların arasında daimi status 
haqqında danışıqlar başlandı ki, onun mərkəzində aşağıdakı ciddi 
probleml
ər dururdu: 
1.  Yerus
əlimin statusu 
2.  F
ələstin qaçqınlarının problemi 
3.  Q
əzzə bölgəsində və İordan çayının Qərb sahilində yəhudi 
m
əskənləri məsələsi 
4.  T
əhlükəsizlik tədbirləri 
5.  G
ələcək sərhədlər haqqında məsələ 
Onların arasında “Şarm-el-Şeyx memorandomu” bağlandı.  
2000-
ci il Kemp Devid görüşü 
2000-ci ilin iyunun 
əvvəllərində ABŞ prezidenti Bill Klinton 
İsraillə  Fələstin  arasında  sülh  müqaviləsinin  bağlanmasına  ümid 
ed
ərək daha bir addım atdı və 3 tərəfli sammit çağırılmasını təklif 
etdi.  2000-ci ilin iyunun  11-
24  arasında  Yasir  Ərəfatla  Barakın 
Kemp Devidd
ə görüşü oldu.  Orada ərazi məsələsi müzakirə olun-
du.    Barak  Yasir  Ərafata təklif etdi ki, İordan  çayının  qərb 
sahilind
ə və Qəzzə bölgəsində müstəqil Fələstin dövləti yaradılsın.  
Amma  O, 
Şərqi  Yerusəlimi paytaxt etmək fikrindən  daşınsın və 
10% 
ərazi İsrailin əlində qalsın.  Yasir Ərəfat bir şərtlə buna razıla-
şacağını bildirdi ki, onun əvəzində İsrail Neqev Çölü rayonundakı 
torpağından versin.Fikir müxtəlifliyi Fələstin  qaçqınları  məsə-
l
əsində  də  üzə  çıxdı.  Yasir  Ərafata  Ehud  Barak təklif etdi ki, 
F
ələstin qaçqınlarının məhdud sayı hələlik Vətənə qayıtsın. Qalan-
lara  is
ə  kompensasiya  verilsin.  Yerusəlimin statusu məsələsinə 
g
əldikdə  isə  bu kəskin  xarakter  aldı.    Çünki  Yerusəlim 3 dinin-
iu
daizm, xristianlıq və islamın mərkəzləşdiyi şəhər idi.  Məsələnin 
k
əskinliyi bunda idi ki, 1948-49-cu illər müharibəsi  zamanı 
Yerus
əlimin qərbini İsrail, şərqini isə İordaniya tutmuşdu.  1949-cu 
ild
ə Yerusəlim bölünmüşdü. 1967-ci il “6 günlük” müharibə zama-
nı bu vəziyyət dəyişdi.  İsrail Şərqi Yerusəlimi də işğal etdi.  1980-
ci ilin iyunun 30-da BMT 
TŞ 476 saylı qətnamə qəbul etdi ki, İsrail 
orada  işğalçı  dövlət  kimi  tanınırdı  və  tələb edilirdi ki, Müqəddəs 
şəhər Yerusəlimin statusu dəyişilməmiş qalsın.  İsrail bu qətnaməni 
q
əbul etmədi.    Yeri-səlimin  İsrailin  nəzarəti  altında  qalması  ona 
imkan verdi ki, o, burada 
tikinti işləri aparsın.  Burada demoqrafik 

 
195 
d
əyişikliklər də  baş verdi.  1998-ci ilin iyunun 21-də Natenyaho 
hökum
əti “Böyük Yerusəlim” adlı plan qəbul etdi. Plandan  məq-
s
əd  Yerusəlim  İsrail  dövlətinin  əbədi  paytaxtı  olması  ideyasını 
h
əyata keçirmək idi. 2000-ci ilin iyulun 24-dəı Yasir Ərafatla Ba-
rak Kemp-Devidd
ə  yenidən  görüşsələr  də,  nəticəsi  olmadı  Yaxın 
Şərqdə vəziyyət xeyli kəskinləşdi.  
XX 
əsrin sonu XXI əsrin əvvəllərində İsrail-Livan 
münasib
ətləri 
XXI 
əsrin  əvvəllərində  də  Livanla  İsrail  arasında  danışıqlar 
da nizama salınmamış qalırdı.  Çünki Livan bildirirdi ki, o ancaq o 
şərtlə  İsraillə  sülh müqaviləsi  bağlayacaqdır  ki,  Suriya  da  bunu 
etsin.  Livan 1991-ci ild
ən Suriyaya “xüsusi” münasibət bəsləyirdi.  
İsrail də öz növbəsində tələb edirdi ki, “Hizbullah” və digər 
y
əhudilər əleyhinə olan təşkilatlar buraxılsın.  Bu təşkilatlar Cənu-
bi Livanda yerl
əşirdi, və onlar fasiləsiz olaraq – 1993, 1996, 2000-
ci ill
ərdə  İsrail  qoşunları  əleyhinə  aksiyalar həyata  keçirmişdilər.  
Livan ancaq 2000-ci ild
ə  İsrailin  ondan  aldığı  Cənubi Livan 
ərazisini  ona  qaytarılmasına  nail  oldu.  2005-ci ildə  Livandan 
Suriya qoşunları getdi.  Lakin Fələstin problemi yenə də həll edil-
m
əmiş qalırdı.   
 
Al-
Aksa intifadı və onun nəticələri (2000-ci il) 
  1996-
cı  ilin  sentyabrında  İsrail  dövləti arxeoloji məqsəd 
üçün Yerus
əlim şəhərinin müsəlman məhəlləsində ikinci çıxışdan 
ötrü  tunel  açmağı  qərara  aldı.  Güya bunun əsas səbəbi təkcə 
Yerus
əlimdə deyil, həm də, İordan çayının qərb sahilində və Qəzzə 
bölg
əsində baş verən nümayişlər idi.  
Burada  İsrail  qoşunu  və  fələstinlilər  arasında  baş  verən 
toqquşmalarda onlarla adam öldü, yüzlərlə adam yaralandı.  1996-
cı  ilin  sentyabrın  27-si ilə  29-u  arasında  Yerusəlimdən Al-Aksa 
m
əscidinin  altından  tunel  açıldı.  Onunla  əlaqədar BMT  TŞ-nın 
1073 saylı qətnaməsi qəbul edildi.  
2000-ci ild
ən  Ərəb-İsrail  münaqişəsi daha da kəskinləşdi.  
2000-
ci  ilin  sentyabrın  28-də  İsrailin  siyasi  xadimi  Şeronun 
Yerus
əlimin Şərqində olan Məbəd dağına getməsi vəziyyəti yeni-
d
ən kəskinləşdirirdi.    Çünki  orada müsəlmanların  müqəddəs Al-

 
196 
Aksa m
əscidi yerləşirdi.    Bu  ərəblərin  üsyanına  səbəb oldu.  Bu 
tarixd
ə  2-ci intifad  -  Al-Aksa  intifadı  adlanır.    Tezliklə  intifad 
İordan  çayının  qərbinə  və  Qəzzə  bölgəsinə  yayıldı.    2000-ci il 
oktyab
rın  4-də  Parisdə  ABŞ-ın  dövlət katibi Madlen  Olbraytın 
vasit
əçiliyi ilə Barak və Yasif Ərəfat arasında başlayan danışıqlar 
bir n
əticə  vermədi.  2000-ci  il  noyabrın  27-də  Yaxın  Şərqə  ABŞ 
konqresinin  keçmiş  üzvü  Con  Miçelinin  başçılığı  altında  gələn 
komissiya v
əziyyəti yerində  təhdiq etməyə  başladı.Təkliflər 
“Etibar t
ədbirləri” adlandı.