Seminar mashg’ulotlari 1-mavzu. Falsafa fanining predmeti, mazmuni va jamiyatdagi roli Muhokama uchun savollar

17-MAVZU. TABIAT VA TEXNOGEN SIVILIZATSIYA ESTETIKASI
251 
B iz t ab iat ni nut q lar imiz da, s he ’r lar imizd a , ma qo la lar imiz da «O na-t a biat » 
de b at a ymiz. Dar ha q iqat , t o bimiz qo chsa, shifo ko r lar biz ga ba ha vo , s ha ffo f 
su vli t abiat qo ‘yn ida jo yla s hg a n o romgo hlarga bo r is hni, k ims a s iz dar yo
bo‘ylaridagi butazorlar orasida chodir qurib, bir muddat tashvishlardan forig ‘ 
ya s has hn i t avs iya et ad ilar . SHa har s h o vq in lar id a n, me hnat dan, a xbo ro t lar
s iqu vid a n c harc hag a nimizd a , ja mo a bila n yo k i o ila v iy t arzda s ha nba yo
ya ks ha nba ku n i t a biat qo ‘ynig a c hiq ib d a m o la miz. To liq sak , do im «o na miz » 
qo‘yniga int ila miz, ona-tabiat bizni davola ydi, go‘zallig i bilan hayrat lant iradi, 
ruhla nt irad i. Lek in bir - ikk i ku nda n so ‘ng ya na ha mma s in i u nut a miz, t ag‘i n 
t abiat ga bir
xiz mat ko rdek qara ymiz. Nega s hu nd a y? CH u nk i 
b iz u ni 
t ushu nma ymiz , u ni bilma ymiz. SHu sa b a bli biro r bir o da mning ya xs hi yo k i 
yo mo nlig ig a 
a s l 
s a ba b lar
nima lig in i,
un ing 
mo hiyat in i 
b ilmag a nimiz,
t ushu nma ga nimiz uc hu n «fa lo nc hin ing t a biat i o ‘z i s hu naqa », yo k i mua yya n
ha yvo n yo xu d o ‘s imlik ning sir-sa no at ida n be xa bar lig imiz t u fa yli u ni «t a biat a n 
o‘zi shunday» deyish bilan mua mmoga nuqta qo‘yamiz. Zero, tabiat olami 
kubro mi (k at t a o la mmi), o la mi su g‘ro mi (k ic hik o la mmi), ya ’ni, o da mmi, u –
s ir li, u ni lo z im dar a jad a t ushu nma ymiz va bilma ymiz . Har qanc ha eko lo g iya g a
e’t ibor qilma ylik, uni fan sifat ida zo‘r berib o‘qit maylik, baribir tabiat ni 
t ushu nis h imiz q iyin, zo t an eko lo g iya t abiat ni a sra s hni, qut qar is hni, bo yit is hn i 
targ‘ib qiladi. Biroq ularning hammasiga faqat estetika yordamida, uning 
eko lo g iya bila n ha mko r lig i o rqa li er is his h mu mk in. CHu nk i e st et ik a inso ng a
t abiat ni s e vis hn i, uning go ‘za llig ig a beg ‘araz mu no sa bat da bo ‘lis hn i o ‘rgat ad i,
ya’ni, tabiatni faqat odamlar uchun yarat ilgan deb emas, uni jamiyatda n 
t ashq ar idag i u mu mo la miy mu st aq il qadr iyat sifat ida idro k et is hni t aqo zo qila d i.
Ha, t abiat go ‘za llik va u lu g ‘vo r lik ma nba i, lek in faq at inso n uc hu ng ina s hu nd a y 
e mas. Ma sa la n, bu lbu l t unda, o da mlar u xla ga nd a s a yra yd i, na mo z s ho mgu l va
ba’zi boshqa gullar faqat qorong‘u tushayotgan paytdan boshlab ochiladi. 
De mak, ha yvo nlar ni, o ‘t lo q lar ni, dara xt larni, d ar yo lar ni, t o g‘lar ni fa qat «b iz
uc hu n» de b e ma s, «biz u c hu n ha m» de b t ushu nis h imiz lo z im.
Bu yuk Ka nt t abiat ni a xlo q iylik bila n bo g‘la yd i: «Kimn ik i be vo s it a t a biat
go‘zalligi qiziqt irsa, bu uning fikr lash tarzida, yo‘q deganda, axloqiylikka, 
ezgu likk a qo biliyat i ma vjud lig ida n da lo lat ber ad i», – de yd i u.
5
Ammo
Hege ln ing, t abiat da idea l yo ‘q, shu sa ba bli u ikk inc hi dara ja li go ‘z a llik t uri,
dega n fikr i e st et ik ada huk mro nlik q ilib ke ld i, a yn iq sa, bu fikr t abiat ni
«bo‘ysundirishni» targ‘ib qilgan markschilikning tegirmo niga suv quydi. 
Nat ijad a uzo q yillar mo ba yn ida t abiat est et ika s iga e ’t ibo r qarat ilma d i. B iz
me’moriy obidalarni asrash, tiklash haqida qayg‘urdik, ularni estet ik qadriyat lar
de b e ’lo n q ild ik, lek in la nds ha ft est et ika s in i c het ga c hiq ar ib qo ‘yd ik. Ho z irg i 
kunda s hu nar sa a n iq bo ‘ld ik i, t a biat ni e ng u lu g‘ va ma ngu e st et ik q adr iyat de b 
bilma s lik bo r ib t urgan est et ik sa vo dsiz lik d ir . Aniqro g‘i, bugu n t abiat s iz
est et ika ni t asa vvur q ilis h mu mk in e ma s.
Bu ning sa ba bi, b ir inc hid a n, t abiat ni no sa n’at est et ik o b’ekt s ifat id a
to‘g‘ridan-to‘g‘ri idrok eta o lsak (bunga keyinroq bafurja to‘xtalamiz), 
ikk inc hid a n, u sa n’at uc hu n inso nda n k e yin e ng bo y mat er ia l, ma nba ; sa n’at
vo sit a s id a in’iko s ett ir ilg a n t abiat est etik qadr iyat s ifat ida ma ’na viyat imiz n i 
bo yit ib ya s ha yd i. Sa n’at da aks et gan t abiat o ‘z ining g ‘o ya v iy- bad iiylig i,
a bad iylik n ing o ‘c hma s la hz asi, t akro rla nma s go ‘z a llik yo k i u lug ‘vo r lik, ba ’z a n 
esa, fo jia v iylik sifat ida biz n i do imiy ro m et ishi bila n a jra lib t urad i. No sa n’at
est et ik o b’ekt s ifat ida e sa, t abiat faq at go ‘za llik va u lug ‘vo r lik n i ifo da la yd i,
5
Кант И.
Сочинения в 6 т. Т. 5. М., «Мысль», 1966. С.314.

---