1
SERIA FILOZOFI/SOCIOLOGJI/SHKENCA POLITIKE
HERBERT MARCUSE
NJERIU NJËDIMENSIONAL
2
Titulli në origjinal :
“
The One-Dimensional Man
. Studies in the Ideology of
Advanced Industrial Society” botuar më 1964 prej Beacon Press, Boston,
Mass.
Titulli në gjermanisht :
“
Der eindimensionale Mensch
. Studien zur Ideologie der
fortgeschrittenen Industriegesellschaft” botuar më 1967 prej Hermann
Luchterhand Verlag, Neuwied.
E përktheu njëkohësisht nga anglishtja e gjermanishtja dhe e redaktoi :
Gaqo Karakashi
Tiranë 2006
3
DY FJALË PËR AUTORIN
Herbert Marcuse u lind më 18 Korrik 1898 në Berlin si djali i një fabrikanti çifut nga
Pomerania dhe shërbeu në ushtrinë gjermane gjatë luftës së parë botërore. Në
revolucionin e vitit 1918 Marcuse u zgjodh anëtar i sovjetit të ushtarëve në Berlin-
Reinickendorf. Në vitet 1919-1922 vazhdoi studimet universitare për filozofi në Berlin
dhe më pas në Freiburg, ku më 1922 mori dhe titullin doktor në letërsi me një punim
mbi romanin artistik gjerman. Pas një veprimtarie të shkurtër si librashitës në Berlin,
rikthehet më 1928 në Freiburg, për t´u kualifikuar më tej në filozofi pranë Edmund
Husserlit dhe sidomos pranë Martin Heideggerit, i cili ishte një nga mendimtarët me
ndikim më të madh në Gjermani. Artikulli i parë i botuar nga Marcuse më 1928 përpiqej
që të bënte një sintezë të perspektivave filozofike të fenomenologjisë, ekzistencializmit
dhe marksizmit, një sintezë që dekada më vonë do të kryhej sërishmi nga Jean-Paul
Sartre, Maurice Merleau-Ponty, si edhe nga studentët dhe intelektualët amerikanë të së
Majtës së Re.
Marcuse argumentoi se shumë nga mendimet e Marksit kishin degjeneruar në një
ortodoksi të ngurtë dhe nevojitej kështu një eksperiencë konkrete e jetuar dhe
“fenomenologjike” për ta rigjallëruar teorinë, dhe në të njëjtën kohë Marcuse besonte se
marksizmi e nënvleftësonte problemin e individit dhe gjatë tërë jetës së tij u mor me
çlirimin e individit dhe mirëqenien e tij krahas transformimit shoqëror dhe mundësive
për një kalim nga kapitalizmi në socializëm.
Marcuse mbrojti gjatë tërë jetës së tij mendimin se Heideggeri ishte mësuesi dhe
mendimtari më i madh, që ai kishte takuar ndonjëherë. Në arkivin e Marcuses ruhen
plot shënime nga leksionet e Heideggerit, që nga fundi i viteve 20 deri në vitin 1933, kur
u largua nga Freiburgu, të cilat dokumentojnë intensitetin e interesit të tij për filozofinë
e Heideggerit dhe përkushtimin ndaj leksioneve të tij. Megjithatë Marcuse u trondit
jashtëzakonisht kur Heideggeri e pranoi nacional-socializmin, dhe pasi përfundoi
“disertacionin e habilitimit” me temë “Ontologjia e Hegelit dhe Teoria e Vërtetësisë
Historike”, vendosi që të largohej nga Freiburgu më 1933, për t´u bashkuar me
Institutin për Kërkime Shoqërore, i vendosur në Frankfurt am Main, por që së shpejti
me ardhjen e nazistëve në pushtet do të hapte degët e tij në Gjenevë dhe më pas në
Universitetin Columbia në Amerikë, ku Marcuse do të ishte pjesë e tyre.
Studimi i tij mbi “Ontologjinë e Hegelit dhe Teorinë e të Vërtetës Historike” (1932)
kontribuoi në rilindjen e Hegelit, gjë që po ndodhte në Europë duke theksuar rëndësinë
e ontologjisë së Hegelit për jetën dhe historinë, si edhe teorinë e tij idealiste për shpirtin
dhe dialektikën e tij. Markuse publikoi në 1933 recensionin e parë më të rëndësishëm
lidhur me veprën që sapo ishte botuar të Marksit “Dorëshkrimet ekonomike dhe
filozofike të 1844”. Recensioni i parapriu tendencës për t´i rishikuar interpretimet
marksiste nga këndvështrimi i veprave të hershme të Marksit. Këto punime e nxorën
Markusen në dritë si një studiues mendjemprehtë të filozofisë gjermane dhe ai po
shfaqej si një nga teoricienët më premtues të brezit të tij.
Si anëtar i Institutit për Kërkime Shoqërore, Markuse mori gjerësisht pjesë në projektet
ndërdisiplinore të institutit, të cilat përfshinin përpunimin e një modeli për teorinë
4
kritike shoqërore, duke zhvilluar një teori për një stad të ri të kapitalizmit shtetëror dhe
monopolist, duke artikuluar marrëdhëniet midis filozofisë, teorisë shoqërore, kritikës
kulturore dhe duke garantuar një analizë sistematike dhe kritikë të nazizmit gjerman.
Marcuse e identifikoi veten thellë me “Teorinë Kritike” të institutit dhe gjatë tërë jetës së
vet ishte mjaft i afërt me Max Horkheimerin, T. W. Adornon dhe anëtarë të tjerë të
institutit.
Në vitin 1934 Marcuse - një gjerman hebre dhe radikal - u arratis nga Gjermania dhe u
shpëtoi ndjekjeve të nazizmit duke emigruar në Amerikë, ku jetoi dhe gjithë pjesën
tjetër të jetës. Institutit për Kërkime Shoqërore iu dhanë zyra dhe u pranua si filial
akademik i universitetit Columbia, ku Marcuse punoi gjatë viteve 1930 deri në 1941.
Vepra e tij e parë e madhe në anglisht “Arsyeja dhe Revolucioni” (1941) ndoqi
zanafillën e ideve të Hegelit, Marksit dhe të teorisë moderne shoqërore. Ajo provonte
ngjashmëritë midis Hegelit dhe Marksit dhe u prezantoi lexuesve anglishtfolës traditën
hegeliane-marksiste në mendimin dialektik dhe analizën shoqërore. Libri vazhdon që të
jetë një nga paraqitjet më të mira të Hegelit dhe Marksit dhe një nga analizat më të mira
të kategorive dhe të metodave të mendimit dialektik.
Në vitin 1941 Marcuse bashkohet me OSS (Office of Secret Services) dhe më pas punoi
në State Department duke u bërë shefi i zyrës për Europën Qendrore nga fundi i Luftës
së Dytë Botërore. Pasi shërbeu për qeverinë amerikane deri në fillim të viteve 50, të cilës
i deklaronte se ishte i motivuar nga dëshira për të luftuar kundër fashizmit, ai i
rikthehet punës intelektuale dhe në vitet 1951-1954 është bashkëpunëtor shkencor dhe
pedagog në Russian Institute të Columbia University në New York gjithashtu dhe në
Russian Research Center të Harvard University. Në 1955 publikon “Erosi dhe
Qytetërimi”, e cila orvatej për një sintezë të guximshme të Marksit dhe Frojdit dhe
skiconte tiparet e përgjithshme të një shoqërie pa shtypje.
Në vitet 1954-1965 Marcuse ishte profesor për shkencat politike në Brandeis
University në Waltham/Massachussetts dhe u bë një nga anëtarët më popullorë dhe më
me ndikim në fakultetin e tij. Gjatë periodës së punës për qeverinë amerikane ai ishte
bërë një specialist në problemet e fashizmit dhe të komunizmit dhe në vitin 1958 botoi
një studim kritik për Bashkimin Sovjetik (Marksizmi Sovjetik), që prishi tabunë e
mosshkruajtjes në mënyrë kritike ndaj Bashkimit Sovjetik dhe Komunizmit Sovjetik.
Ndërsa përpiqej që të zhvillonte një analizë të shumanshme të Bashkimit Sovjetik,
Marcuse e përqendroi kritikën e tij në burokracinë sovjetike, kulturën, vlerat dhe
diferencat midis teorisë marksiste dhe versionit sovjetik të marksizmit. Duke e
distancuar veten nga ata që e interpretonin komunizmin sovjetik si një sistem
burokratik, të pazotin për reforma dhe demokratizim, Marcuse tregoi “prirjet
liberalizuese” potenciale, të cilat kundërshtonin burokracinë staliniste, gjë që u
materializua vërtet në vitet 1980 në kohën e Gorbaçovit.
Më vonë Marcuse publikoi një kritikë në shkallë të gjerë për të dyja shoqëritë e
përparuara : atë kapitaliste dhe komuniste në veprën e tij “Njeriu njëdimensional”
(1964). Ky libër teorizon perëndimin e potencialit revolucionar në shoqëritë kapitaliste
dhe zhvillimin e formave të reja të kontrollit shoqëror. Marcuse argumenton se
“shoqëria e përparuar industriale” krijon nevoja false, të cilat i integrojnë individët në
5
sistemin ekzistues të prodhimit dhe të konsumit. Masmedia dhe kultura, reklamat,
menaxhimi industrial, mënyrat bashkëkohore të të menduarit, që të gjitha e riprodhojnë
sistemin ekzistues dhe përpiqen që të eliminojnë mohimin, kritikën dhe opozitën e këtij
sistemi. Rezultati është një univers “njëdimensional” i të menduarit dhe i sjelljes, në të
cilin pikërisht zotësia dhe aftësia për mendim kritik dhe sjellje kundërshtuese është
duke u venitur. Marcuse e quan shoqërinë e përparuar industriale dhe njeriun që jeton
në të si “njëdimensional”, sepse ai shikon një lidhje të plotë me manipulimin dhe me
konformizmin, lidhje që stabilizon sistemin kapitalist, i cili është në vetvete
kontradiktor dhe që i korrupton njerëzit nëpërmjet konsumit e përthith çdo kritikë.
Kapitalizmi jo vetëm e ka integruar klasën punëtore, burimin e opozitës potenciale
revolucionare, por ai ka zhvilluar teknika të reja të stabilizimit nëpërmjet politikave
shtetërore dhe zhvillimit të formave të reja të kontrollit shoqëror. Kështu Marcuse vuri
në dyshim dy nga postulatet themelore të marksizmit ortodoks : proletariatin
revolucionar dhe pashmangshmërinë e krizës kapitaliste. Në kontrast me kërkesat më
ekstravagante të marksizmit ortodoks, Marcuse mori në mbrojtje forcat e paintegruara
të minoriteteve, njerëzit e flakur nga shoqëria dhe inteligjencien radikale dhe u përpoq
që ta ushqente mendimin dhe sjelljen kundërshtuese duke nxitur mendimin dhe
opozitën radikale.
“Njeriu njëdimensional” u kritikua ashpër nga marksistët ortodoksë dhe teoricienët e
angazhimeve të ndryshme politike dhe teorike. Le të citojmë p.sh. Enver Hoxhën se
çfarë shkruajti ai për Marcusen : “Të gjithë revizionistët shkojnë në rrugën e Marcuses, i
cili kur flet për proletariatin amerikan, përpiqet `të vërtetojë´ se në `shoqërinë e lartë
industriale´ amerikane nuk ekziston një proletariat i kuptuar sipas Marksit, se ky
proletariat sipas tij, paska kaluar tash në histori. Kjo për Marcusen e të tjerët do të thotë
se `shoqëria e konsumit´, `shoqëria industriale e zhvilluar´ jo vetëm ka ndryshuar
formën e shoqërisë së vjetër kapitaliste, por ka niveluar edhe klasat”
1
. Megjithë
pesimizmin e tij, Marcuse pati ndikim në shumë njerëz në të Majtën e Re, meqë ai
artikulonte pakënaqësinë e tyre në rritje si me shoqëritë kapitaliste ashtu edhe me
shoqëritë komuniste sovjetike. Për më tepër vetë Marcuse vazhdoi të mbronte kërkesat
për shndërrim revolucionar dhe mbrojti forcat e reja në lindje në opozitën radikale duke
fituar kështu urrejtjen e forcave institucionale dhe respektin e radikalëve të rinj. Prandaj
vepra e tij “Njeriu njëdimensional” u bë vepra standarde për lëvizjen e fuqishme
studentore të fundit të viteve 1960 në SHBA dhe në RFGJ.
“Njeriu njëdimensional” u shoqërua nga një seri librash dhe artikujsh, që artikulonin
politikën e të Majtës së Re dhe kritikën e shoqërive kapitaliste si “Toleranca shtypëse”
(1965), “Një ese për çlirimin” (1969) dhe “Kundërrevolucioni dhe revolta” (1972). Kjo
ishte perioda e ndikimit të tij më të madh. Ai publikoi shumë artikuj dhe dha leksione
dhe këshilla për studentët radikalë kudo në botë. Marcuse udhëtoi shumë dhe vepra e
tij u diskutua shpesh në masmedia duke u bërë një nga intelektualët e paktë amerikanë
që fituan një vëmendje të tillë. Duke mos i braktisur kurrë vizionin dhe angazhimet e tij
revolucionare, Marcuse vazhdoi deri në vdekje (1979) që të mbronte teorinë marksiste
1
Enver Hoxha. Eurokomunizmi është antikomunizëm. Shtëpia botuese 8 Nëntori, botim i vitit 1980, f. 110.
6
dhe socializmin çlirimtar. Studentët e këtij mësuesi karizmatik filluan të fitojnë
pozicione akademike me ndikim dhe i përhapën idetë e tij duke e bërë atë një forcë
kryesore në jetën intelektuale amerikane.
Ndikimi i Marcuses erdhi në rënie pas vdekjes së tij (1979). Megjithatë kritika e tij e
mprehtë ndaj shoqërisë moderne kapitaliste, ndaj “Shtetit të Mirëqenies Sociale dhe të
Luftës” në veprën “Njeriu njëdimensional”, ushtroi një ndikim të thellë tek një gjeneratë
e tërë dhe kjo është sot një vepër standarde. Është pikërisht vepra, që unë po e sjell në
shqip për lexuesit e interesuar shqiptarë, për ata që ndjejnë kënaqësi kur e venë
mendjen në punë dhe kur përsiaten për problemet e zhvillimit të shoqërisë njerëzore. Si
filozof dhe sociolog i shkollës klasike gjermane, Marcuse përdor një gjuhë relativisht të
vështirë për t´u kuptuar; në stilin e dialektikës. Prandaj i përgjegjshëm për rëndësinë e
përkthimit të saktë të një vepre të tillë si dhe për vështirësinë e tij, e kam përkthyer edhe
këtë vepër me shumë kujdes. Kjo shpjegon dhe fjalët në kllapa katrore, që i kam vendosur
herë pas here si sinonime të mundshme për ta kuptuar më mirë tekstin. Për ta kuptuar
më mirë mendimin e Marcuses, veprën e kam përkthyer duke mbajtur para vetes dhe
duke u ballafaquar si me botimin origjinal në anglisht ashtu edhe me botimin e saj në
gjuhën amtare të Marcuses, në gjermanisht; sepse në Amerikë Marcuse shkruan vërtet
anglisht, por mendon sidoqoftë gjermanisht.
Gaqo Karakashi
Qershor 2005 - Qershor 2006
7
Për Ingen
8
Falënderime
Gruaja ime është të paktën pjesërisht përgjegjëse për pikëpamjet e shprehura në këtë
libër, prandaj i jam jashtëzakonisht mirënjohës asaj.
Miku im Barrington Moore, Jr., më ka ndihmuar shumë nëpërmjet vërejtjeve të tij
kritike; gjatë diskutimeve shumëvjeçare më ka detyruar që t´i qartësojë mendimet e mia.
Robert S. Cohen, Arno J. Mayer, Hans J. Meyerhoff dhe David Ober e lexuan
dorëshkrimin në etapa të ndryshme të përgatitjes dhe ofruan ngacmime të vlefshme.
American Council of Learned Societies, Lous M. Rabinowitz Foundation, Rockefeller
Foundation dhe Social Science Research Council më kanë dhënë mbështetje, të cilat e
lehtësuan shumë përfundimin e këtyre studimeve.
9
Hyrje për botimin e parë
Paraliza e kritikës : Shoqëri pa opozitë
A nuk shërben kërcënimi nga një katastrofë atomike, e cila mund ta zhdukte racën
njerëzore, për të mbrojtur gjithashtu pikërisht forcat që e mbajnë gjallë këtë rrezik ?
Përpjekjet për ta parandaluar një katastrofë të tillë, eklipsojnë kërkimin e shkaqeve të saj
potenciale në shoqërinë bashkëkohore industriale. Këto shkaqe mbeten të
paidentifikuara, të pazbuluara, të pasulmuara nga publiku, sepse ato firojnë para
kërcënimit jashtëzakonisht të dukshëm nga jashtë - të Perëndimit nga Lindja dhe të
Lindjes nga Perëndimi. Njëlloj e dukshme është nevoja që të jemi të përgatitur për të
jetuar në buzë të humnerës, nevoja për t´i vënë gjoksin sfidës. Ne e pranojmë prodhimin
paqësor të mjeteve të shkatërrimit, pranojmë përsosjen e harxhimeve pa hesap,
pranojmë që të arsimohemi për një mbrojtje, e cila i deformon mbrojtësit si dhe atë gjë
që ata mbrojnë.
Në qoftë se përpiqemi që të tregojmë shkaqet e rrezikut për luftë, për të cilën shoqëria
është organizuar dhe organizon anëtarët e saj, ballafaqohemi ne menjëherë me faktin se
shoqëria e përparuar industriale bëhet më e pasur, më e madhe dhe më e mirë kur ajo e
mban gjallë këtë rrezik. Struktura e mbrojtjes e bën jetën më të lehtë për një numër më
të madh të njerëzve dhe zgjeron shkallën e zotërimit të natyrës prej njeriut. Në këto
rrethana mjetet tona të informacionit masiv nuk e kanë shumë të vështirë që t´i shesin
interesat e veçanta si interesa të të gjithë njerëzve të arsyeshëm. Nevojat politike të
shoqërisë bëhen nevoja dhe aspirata të individit, përmbushja e tyre nxit biznesin dhe të
mirën e përgjithshme dhe e tëra kjo pretendon se është mishërim i kulluar i Arsyes.
E megjithatë kjo shoqëri e marrë si një e tërë është irracionale. Produktiviteti i saj është
shkatërrimtar për zhvillimin e lirë të nevojave dhe të dhuntive njerëzore; paqja në këtë
shoqëri garantohet nga prania e kërcënimit të vazhdueshëm të luftës; rritja e shoqërisë
varet nga shtypja e mundësive reale për të paqësuar luftën për ekzistencë - në rrafshin
individual, kombëtar dhe ndërkombëtar. Kjo shtypje, kaq e ndryshme nga ajo që
karakterizonte periudhat e mëparshme më pak të zhvilluara të shoqërisë sonë, nuk
vepron sot nga pozita e papjekurisë natyrale dhe teknike, por vepron më shumë nga
pozita e fuqisë. Kapacitetet (intelektuale dhe materiale) të shoqërisë bashkëkohore janë
tej mase më të mëdha se kurrë ndonjëherë më parë, që do të thotë se sfera e sundimit të
shoqërisë ndaj individit është tej mase më e madhe se kurrë ndonjëherë më parë.
Shoqëria jonë shquhet për mposhtjen e forcave shoqërore centrifugale më shumë me
anë të Teknologjisë sesa me anë të Terrorit, mbi bazën e dyfishtë të një rendimenti të
papërmbajtshëm dhe të një standardi në rritje të jetesës.
Hulumtimi i burimeve të këtyre zhvillimeve dhe shqyrtimi i alternativave të tyre
historike është pjesë e qëllimit që ka një teori kritike e shoqërisë bashkëkohore, një teori
e cila e analizon shoqërinë në dritën e kapaciteteve të përdorura dhe të papërdorura apo
të keqpërdorura të saj, për të përmirësuar kushtet njerëzore. Por cilat janë standardet e
një kritike të këtillë ?
10
Sigurisht gjykimet vlerësuese do të luajnë një rol. Mënyra ekzistuese e organizimit të
shoqërisë do të krahasohet me mënyra të tjera të mundshme, të cilat konsiderohen se
ofrojnë shanse më të mira për të lehtësuar përpjekjet e njeriut për ekzistencë; një
praktikë specifike historike do të krahasohet me alternativat e veta historike. Kështu
çdo teori kritike e shoqërisë ballafaqohet që në fillim me problemin e objektivitetit
historik, një problem që shfaqet në dy pika, atje ku analiza përmban në vetvete gjykime
vlerësuese :
1. Gjykimin se jeta e njeriut ia vlen që të jetohet apo se ajo mund dhe duhet të bëhet e
denjë për t´u jetuar. Ky gjykim qëndron në themel të çdo orvatjeje intelektuale; ai është
aprioria e teorisë shoqërore dhe hedhja e tij poshtë (e cila është plotësisht e logjikshme)
hedh poshtë vetë teorinë;
2. Gjykimin se në një shoqëri të dhënë ekzistojnë mundësi specifike për përmirësimin
e jetës së njeriut si dhe rrugë specifike dhe mjete për realizimin e këtyre mundësive.
Analiza kritike duhet të vërtetojë vlefshmërinë objektive të këtyre gjykimeve dhe
vërtetimi duhet të kryhet mbi baza empirike. Shoqëria ekzistuese ka në dispozicion të
saj një sasi dhe cilësi të konstatueshme të burimeve intelektuale dhe materiale. Si mund
të shfrytëzohen këto burime për zhvillimin optimal dhe përmbushjen e nevojave dhe të
dhuntive individuale me një minimum të punës së rëndë dhe të mjerimit ? Teoria
shoqërore është teori historike dhe historia është mbretëria e shanseve brenda
mbretërisë së domosdoshmërisë. Prandaj, midis mënyrave të ndryshme të mundshme
dhe reale për organizimin dhe shfrytëzimin e burimeve në dispozicion, cila prej tyre
ofron shansin më të madh për një zhvillim optimal ?
Orvatja për t´iu përgjigjur këtyre pyetjeve kërkon një seri abstraktimesh fillestare. Me
qëllim që t´i identifikojë dhe t´i përcaktojë mundësitë e një zhvillimi optimal, teoria
kritike duhet të abstraktojë nga organizimi dhe shfrytëzimi faktik i burimeve të
shoqërisë dhe nga rezultatet e këtij organizimi dhe shfrytëzimi. Një abstraktim i tillë që
refuzon ta pranojë universin e dhënë të fakteve si kontekstin përfundimtar të
vlefshmërisë, një analizë e tillë “transhendentale” e fakteve në dritën e mundësive të
tyre të penguara dhe të mohuara, është pikërisht pjesë e strukturës së teorisë shoqërore.
Ajo i kundërvihet çdo metafizike në sajë të karakterit rigorozisht historik të
transhendencës
2
. “Mundësitë” duhet të ndodhen brenda rrezes së shoqërisë respektive;
ato duhet të jenë synime të përcaktueshme nga jeta praktike. Për të njëjtën arsye
abstraksioni nga institucionet ekzistuese duhet të shprehë një tendencë faktike - d.m.th.
transformimi i tyre duhet të jetë nevojë reale e popullsisë së pranishme. Teoria
shoqërore merret me alternativat historike, të cilat faniten në shoqërinë e konsoliduar si
tendenca dhe forca subversive. Vlerat e bashkangjitura tek këto alternativa bëhen fakte,
kur ato me anë të praktikës historike kthehen në realitet. Konceptet teorike përfundojnë
me shndërrime sociale.
Por këtu, shoqëria e përparuar industriale e ballafaqon kritikën me një situatë, që
duket se i heq kritikës pikërisht bazën e saj të sigurtë. Progresi teknik, i zgjeruar në një
2
Termat “transhendental” dhe “transhendencë” etj. përdoren tërësisht në sensin empirik, kritik : ata
shprehin tendenca në teori dhe praktikë, të cilat e kapërcejnë universin ekzistues të ligjërimeve dhe të
veprimeve në një shoqëri të dhënë, për të shkuar drejt alternativave historike të saj (mundësive reale).
11
sistem të plotë sundimi dhe bashkërreshtimi, krijon forma të jetesës (dhe të pushtetit), të
cilat duket se i zbusin forcat kundërshtuese të sistemit dhe duket se i thyejnë apo i
hedhin poshtë të gjitha protestat, në emër të perspektivave historike të çlirimit nga
rraskapitja dhe nga sundimi. Shoqëria bashkëkohore duket se është e zonja që ta
ndrydhë shndërrimin shoqëror - shndërrimin cilësor, i cili do të krijonte institucione
thelbësisht të ndryshme, do të krijonte një drejtim të ri të procesit të prodhimit dhe
forma të reja të ekzistencës njerëzore. Kjo ndrydhje e shndërrimit shoqëror është
ndoshta arritja më e pashoq e shoqërisë së përparuar industriale; pranimi i
përgjithshëm i “Qëllimit Kombëtar”, sistemi politik me dy parti, perëndimi i
pluralizmit, ujdia midis Biznesit dhe Punëtorisë brenda një Shteti të fortë dëshmojnë
integrimin e të kundërtave, që është rezultat si edhe parakusht bazë i kësaj arritjeje.
Një krahasim i shkurtër midis periudhës ku u formua teoria e shoqërisë industriale
dhe situatës së saj të tashme, mund të na ndihmojë për të treguar sesi ka ndryshuar
baza e kritikës. Në fillimet e saj në gjysmën e parë të shekullit të nëntëmbëdhjetë, kur
ajo përpunoi konceptet e para të alternativave, kritika e shoqërisë industriale e gjeti
konkretizimin në përcjelljen historike të teorisë dhe të praktikës, të vlerave dhe fakteve,
nevojave dhe synimeve. Kjo përcjellje historike u zhvillua në ndërgjegjen dhe në
veprimin politik të dy klasave të mëdha, që përballeshin njëra me tjetrën në shoqëri :
borgjezisë dhe proletariatit. Në botën kapitaliste janë ato ende klasat bazë. Megjithatë
zhvillimi kapitalist e ka ndryshuar strukturën dhe funksionin e këtyre dy klasave në një
mënyrë të atillë saqë ato nuk duken se janë më bartëset e transformimit historik. Një
interes parësor në ruajtjen dhe përmirësimin e statukuosë institucionale i bashkon
kundërshtarët e mëparshëm në fushat më të përparuara të shoqërisë bashkëkohore. Dhe
në shkallën që përparimi teknik siguron rritjen dhe kohezionin e shoqërisë komuniste,
vetë idea e shndërrimit cilësor të saj zmbrapset para mendimeve realiste për një
evolucion joeksploziv. Në mungesë të aktorëve dhe të forcave lëvizëse që vërtetohen se
janë për shndërrimin shoqëror; kritika kalon kështu në një nivel të lartë abstraksioni.
Nuk ka më truall ku të takohen teoria me praktikën, mendimi me veprimin. Bile edhe
analiza më empirike e alternativave historike duket se është spekulim jorealist dhe
angazhimi në favor të tyre duket një çështje e parapëlqimit personal (ose e parapëlqimit
të grupit).
E prapëseprapë : mos vallë kjo mungesë hedh poshtë teorinë ? Megjithë faktet me sa
duket kontradiktore, analiza kritike vazhdon që të këmbëngulë se nevoja për shndërrim
cilësor është po aq e ngutshme sa ndonjëherë më parë. Kush ka nevojë për këtë
shndërrim ? Përgjigjja vazhdon të jetë e njëjtë : shoqëria si një e tërë për çdo anëtar të saj.
Bashkimi i produktivitetit në rritje me shkatërrimin në rritje; pokeri i rrezikshëm lidhur
me asgjësimin; dorëzimi i mendimit, shpresës dhe frikës tek vendimet e autoriteteve në
fuqi; konservimi i mjerimit megjithë pasurinë e pashembullt përbëjnë akuzën më të
paanshme - edhe pse ato nuk janë raison d´etre e kësaj shoqërie, por janë vetëm
nënprodukt i saj : vetë racionalizmi i saj i gjithanshëm, i cili nxit rendimentin dhe rritjen,
është irracional.
Fakti që shumica e gjerë e popullsisë e pranon, dhe është gatuar që ta pranojë këtë
shoqëri, nuk e bën shoqërinë më pak irracionale dhe më pak të qortueshme. Dallimi
12
midis ndërgjegjes së vërtetë dhe false, midis interesit real dhe të menjëhershëm është
ende kuptimplotë. Por vetë ky dallim duhet të vërtetohet. Njerëzit duhet të fillojnë ta
shohin atë dhe të gjejnë rrugën e tyre nga ndërgjegjja false tek ndërgjegjja e vërtetë, nga
interesi i tyre i menjëhershëm tek interesi i tyre real. Ata mund ta bëjnë këtë vetëm në
qoftë se jetojnë me nevojën e ndryshimit të mënyrës së tyre të jetesës, me nevojën e
përgënjeshtrimit të pozitives, me nevojën e refuzimit të saj. Është pikërisht kjo nevojë, të
cilën shoqëria e konsoliduar arrin që ta ndrydhë në atë masë, me të cilën ajo është e
zonja për “shpërndarjen” në shkallë gjithnjë e më të madhe “të mallrave” dhe në
shfrytëzimin e nënshtrimit shkencor të natyrës për nënshtrimin shkencor të njeriut.
E përballur me karakterin total të arritjeve të shoqërisë së përparuar industriale, teoria
kritike mbetet pa një bazë racionale për transhendimin [kapërcimin] e kësaj shoqërie.
Vakuumi zbraz vetë strukturën teorike, sepse kategoritë e një teorie kritike të shoqërisë
u përpunuan gjatë periodës ku nevoja për refuzim dhe përmbysje u mishërua në
veprimin e forcave efektive shoqërore. Këto kategori ishin në thelb koncepte mohuese
dhe kundërshtuese, që përcaktonin kontradiktat e vërteta të shoqërisë europiane të
shekullit të nëntëmbëdhjetë. Vetë kategoria “shoqëri” shprehte konfliktin akut midis
sferës sociale dhe politike - pra shoqëria si antagoniste ndaj shtetit. Në mënyrë të
ngjashme kategoritë “individ”, “klasë”, “privat”, “familje” shprehnin sferat dhe forcat
që s´ishin integruar akoma me konditat e konsoliduara të asaj kohe - pra shprehnin
sfera të tensionit dhe të kundërshtimit. Me integrimin në rritje të shoqërisë industriale
këto kategori po e humbasin ngjyrimin e tyre kritik dhe priren që të bëhen terma
përshkrues, mashtrues apo operacionalë.
Një përpjekje për ta rikapur synimin kritik të këtyre kategorive dhe për të kuptuar sesi
synimi u zhvleftësua nga realiteti shoqëror, del se është që në fillim një prapakthim nga
një teori e bashkuar me praktikën historike drejt mendimit abstrakt, spekulativ : pra
prapakthim nga kritika e ekonomisë politike drejt filozofisë. Ky karakter ideologjik i
kritikës rrjedh nga fakti se analiza është e shtrënguar që të procedojë nga një pozicion
“jashtë” tendencave si pozitive ashtu edhe negative, “jashtë” tendencave si prodhuese
ashtu edhe shkatërruese në shoqëri. Shoqëria moderne industriale është plotësisht
identike me këto të kundërta - ajo është tërësia e asaj që vihet në diskutim. Në të njëjtën
kohë pozicioni i teorisë nuk mund të jetë një pozicion i spekulimit të thjeshtë. Ai duhet
të jetë një pozicion historik, në sensin që ai duhet të mbështetet në aftësitë e shoqërisë së
dhënë.
Kjo situatë e dykuptimshme përmban një dykuptimshmëri akoma më themelore.
Njeriu njëdimensional do të lëkundet tërësisht midis dy hipotezave kontradiktore : (1) që
shoqëria e përparuar industriale është e zonja ta ndrydhë shndërrimin cilësor për të
ardhmen e afërt; (2) që ekzistojnë forca dhe tendenca, të cilat mund ta thyejnë këtë
ndrydhje dhe mund ta shpërthejnë shoqërinë. Unë nuk mendoj se mund të jepet një
përgjigje e qartë. Që të dyja tendencat ekzistojnë krah për krah e madje njëra brenda
tjetrës. Tendenca e parë është mbizotëruese dhe çfarëdolloj kushtesh paraprake që
mund të ekzistojnë për një përmbysje, shfrytëzohen për ta parandaluar këtë të fundit.
Ndoshta ndonjë rast fatkeqësie mund ta ndryshojë situatën, por nëse njohja e asaj që po
13
bëhet dhe e asaj që po parandalohet nuk e përmbys dot ndërgjegjen dhe sjelljen e
njeriut, atëherë madje as dhe një katastrofë nuk do ta sjellë dot shndërrimin.
Analiza është përqendruar në shoqërinë e përparuar industriale, në të cilën aparati
teknik i prodhimit dhe i shpërndarjes (me një sektor në rritje të automatizimit)
funksionon jo si shumë e përgjithshme e instrumenteve të thjeshta, që mund të izolohen
prej efekteve të tyre sociale dhe politike, por funksionon më shumë si një sistem, i cili
vendos apriori për produktin e aparatit si edhe për operacionet që i shërbejnë dhe e
zgjerojnë aparatin. Në këtë shoqëri aparati prodhues priret që të bëhet totalitar në
shkallën që ai vendos jo vetëm për veprimtaritë, mjeshtëritë dhe qëndrimet shoqërisht
të domosdoshme, por vendos gjithashtu edhe për nevojat dhe aspiratat individuale. Ai
fshin kështu kontradiktën midis ekzistencës private dhe publike, midis nevojave
individuale dhe shoqërore. Teknologjia shërben për të krijuar forma të reja, më efektive
dhe më të këndshme të kontrollit shoqëror dhe të kohezionit shoqëror. Prirja totalitare e
këtyre kontrolleve duket se e tregon veten edhe në një sens tjetër - në përhapjen në
rajonet më pak të zhvilluara e madje paraindustriale të botës e duke krijuar ngjashmëri
në zhvillimin e kapitalizmit dhe të komunizmit.
Përballë tipareve totalitare të kësaj shoqërie, nuk mund të qëndrojë më gjatë nocioni
tradicional i “neutralitetit” të teknologjisë. Teknologjia si e tillë nuk mund të izolohet
nga përdorimi i vet; shoqëria teknologjike është një sistem sundimi, që operon tashmë
në konceptin dhe në ndërtimin e teknikave.
Mënyra me të cilën një shoqëri e organizon jetesën e anëtarëve të saj përfshin një
zgjedhje fillestare ndërmjet alternativave historike, të cilat përcaktohen nga niveli i
trashëguar i kulturës materiale dhe intelektuale. Vetë zgjedhja rrjedh nga loja e
interesave mbizotëruese. Ajo parasheh mënyra specifike të transformimit e të përdorimit
të njeriut dhe të natyrës dhe hedh poshtë mënyrat e tjera. Ajo është një “projekt”
realizimi ndërmjet shumë të tjerëve
3
.
Por sapo projekti fillon të veprojë në institucionet dhe në marrëdhëniet bazë, priret që
të bëhet përjashtimor dhe që të diktojë zhvillimin e shoqërisë si tërësi. Si një univers
teknologjik, shoqëria e përparuar industriale është një univers politik - stadi më i fundit
në realizimin e një projekti specifik historik - domethënë, eksperienca, transformimi dhe
organizimi i natyrës si lëndë e pastër e sundimit.
Kur projekti lulëzon, modelon ai gjithë universin e ligjërimeve dhe të veprimeve,
gjithë kulturën intelektuale dhe materiale. Në mjedisin e teknologjisë, kultura, politika
dhe ekonomia shkrihen në një sistem të gjithëpranishëm, i cili i gëlltit ose i flak të gjitha
alternativat. Produktiviteti dhe potenciali për rritje i këtij sistemi e stabilizojnë
shoqërinë dhe e përfshijnë progresin teknik brenda kornizës së sundimit. Racionalizmi
teknologjik kthehet në racionalizëm politik.
Gjatë diskutimit të tendencave të njohura të qytetërimit të përparuar industrial, unë
rrallë kam dhënë referime specifike. Materiali është i grumbulluar dhe i përshkruar në
literaturën e gjerë sociologjike dhe psikologjike për teknologjinë dhe shndërrimin social,
3
Termi “projekt” thekson elementin e lirisë dhe të përgjegjësisë në determinimin historik : ai lidh
autonominë me rastin e paparashikuar. Termi është përdorur në këtë sens në veprën e Jean-Paul Sartre.
Për një diskutim të mëtejshëm shih më poshtë kapitullin VIII.
14
menaxhimin shkencor, ndërmarrjet korporative, ndryshimet në karakterin e punës
industriale dhe në karakterin e forcës punëtore etj. Ekzistojnë shumë analiza
joideologjike të fakteve - të tilla si Berle dhe Means, The Modern Corporation and Private
Property, raportet e kongresit të 76 të Komitetit të Përkohshëm Ekonomik Kombëtar për
Concentration of Economic Power, publikimet e AFL-CIO për Automation and Major
Technological Change, por gjithashtu ato të News and Letters dhe Correspondence në
Detroit. Unë do të doja të theksoja rëndësinë jetike të veprës së C. Wright Mills dhe të
studimeve, të cilat shpesh nuk pëlqehen për shkak të thjeshtimit, fryrjes apo shkujdesjes
gazetareske - në këtë kategori hyjnë The Hidden Persuaders, The Status Seekers dhe The
Waste Makers të Vance Packard-it, The Organization Man i William H. Whyte, The Warfare
State i Fred J. Cooks. Sigurisht mungesa e analizave teorike në këto vepra i lë të
fshehura dhe të mbuluara rrënjët e kushteve të përshkruara, por po t´i lëmë që të flasin
vetë, kushtet flasin atëherë me zë mjaft të lartë. Ndoshta dëshmia më treguese mund të
përftohet thjesht duke shikuar televizorin apo duke dëgjuar radion në AM një orë pa
ndërprerje për disa ditë, pa e fikur kur janë reklamat dhe duke ndryshuar herë pas here
stacionin.
Analiza ime përqendrohet në tendencat në shoqëritë bashkëkohore më shumë të
zhvilluara. Ekzistojnë hapësira të mëdha brenda dhe jashtë këtyre shoqërive, ku nuk
mbizotërojnë tendencat e përshkruara - unë do të thoja : akoma nuk mbizotërojnë. Unë
veç po i skicoj këto tendenca dhe po ofroj disa hipoteza, asgjë më shumë.
|