Sərxan Abdullayev
Yüklə 4,35 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
kəs yeganə, bircə həqiqəti– tam aydın, aşkar şəkildə ortaya qoymaq istəmir. Nəzəri cəhətdən belədir ki, hər iki tərəf konstruktiv və qeyri-konstruktiv mövqe tuta bilər. Həmin mühakimələrin hər ikisinin kökündə artıq yaddaşları işğal etmiş, beyinlərə soxulmuş subyektiv, potensial “dil həqiqətləri” dayanır. Məhz dilin, dil reallıqlarının totalitar aqressiyası və aldanışı, qəfil axınla bir tərəfə yönələn təzyiqi və radikallığı bir vaxtlar Fransa senatında erməni genosidinin inkarına görə cəza qanununun qəbulu ilə nəticələnmişdi. “Sağlam zəka” deyilən, heç də həmişə sağlam olmayan zəka artıq sağlamlığını çoxdan itirmiş semiotika, verbal ətalət və maksimalizm qarşısında ağ bayraq qaldırır. Dil işarələri güclünün, zalimin əlində silaha, onun havadarına çevrilir. Gerçək referensiyadan yayındırılmış, itmiş, qəsdən itirilmiş dil həqiqətləri getdikcə daha artıq hər cür şeytani əməllərə, cinayət və yamanlıqlara bais olur. Dilin bioloji xarakteri onu insanın daxili aqressiyasının tükənməz mənbəyinə çevirir. Görünür, dildə ümumi və xüsusi yayılanlığı bir-birindən fərqləndirmək lazım gələcək. Yalnız bu əsasda ümumi və xüsusi yayılanlıq, qeyri-səlislik nəzəriyyəsindən bəhs etmək olar. Dilin qlobal və xüsusi yayılanlıq, digər tərəfdən də substansional bütövlüyü, sistem-struktur monolitliyi bir-biri ilə ziddiyyət təşkil etmir, əksinə, bir-birini tamamlayır. Zadə ümumən nitq fəaliyyətinin yayılan, qeyri-səlis olduğuna diqqəti cəlb edir (N. Hüseynzadə, 336). Funksional avtomatizm, bütövlük və keçiciliyə yayılanlığın müxtəlif təzahürləri kimi yanaşmaq olar. Dil konvensiyalarının sabitsizliyi, kövrəklik və kortəbiiliyi məhz dilin varlıq, mövcudluq forması olan səs kütləsinin, səslənmə ardıcıllığının elastikliyi və mütəhərrikliyi,
21 özünüdoğurma və yenidən təşkilolunma, vəhdət və ixtiyariliyi ilə sıx bağlıdır. Insan azadlığının, sərbəst iradənin mahiyyəti belədir ki, bütün başqa sferalarda olduğu kimi dil istifadəçiləri daim mövcud konvensiyadan çıxmağa meylli olurlar. Biz “vəfalı”, “sadiq” sözlərini həm ilkin semantik mənada, həm də onlara tam əks mənada və ya “vəfalı”, ”sadiq” olmaqla onların əks qütbləri arasındakı aralıq mərhələlərindən birinin verballaşması kimi dərk edirik (“xain”, “satqın”, heç də tam vəfalı olmayan, bir az vəfalı, sadiq deyil/olmayan və s. mənalarda da asanlıqla işlədirik.). Həmin mənalardan öz fərdi maraqlarımız, praqmatik məqsədlərimiz üçün yararlanırıq. Axı insanlar yalnız “vəfalı” və yalnız “vəfasız” olmurlar. Onlardan sözün həqiqi mənasında “vəfalı”, “tamamilə/təpədən dırnağa qədər vəfalı”, “bir qədər vəfalı”, “vəfalı olmayan”, “vəfalı/o qədər də vəfalı deyil/olmayan”, “tamamilə vəfasız”, “bivəfa, o qədər də vəfalı/vəfasız olmayanlar”, tez təsir altına düşənlər də var. Və digər variantlar, variantlaşmalar da var. İnsanlar yalnız yaxşı və yalnız pis də olmurlar. Ya yaxşı ya da pis də olmurlar. İnsanlar həm yaxşı, həm də pis olurlar. Aşağıdakı nümunələrə müraciet edək. Hökumət qüvvələri Bəşər Əsədə həmişəki kimi sadiqdir/axıra qədər sadiqdir” söyləmələrində “sadiq” dil elementi Bəşər Əsədi devirməyə çalışan xarici qüvvələr, habelə müxalifət tərəfindən ən qəti şəkildə “satqın”, ”vətən xaini”, bir qədər də uzağa getsək, “azadlığın, demokratiyanın düşməni” mənalarında qavranılır və buna müvafiq emosional reaksiyalar doğurur. Necə ki, Bəşər Əsəd qüvvələri tərəfdən heç kəsin birbaşa qınağına tuş gəlmədən, heç kəs qarşısında məsuliyyət hiss etmədən, hesabat vermədən asanlıqla “terrorçu”, ”qiyamçı” kimi tamamilə əks qiymətlər, o cümlədən də linquistik qiymətlər alır. Bu ona görə belə olur ki, “vəfalı”/”sadiq” və “vəfasız” , “bivəfa” sözlərində semantik dəqiqlik, səlislik yoxdur. Həmin sözlər qeyr-aşkar sözlərdir və heç vaxt öz mənalarını tam adekvat şəkildə reallışdıra bilmir. Belə xüsusilə qeyri-səlis leksik vahidlər qeyri-aşkarlıq fenomeninin təhlili üçün böyük əhəmiyyət daşıyır. Qeyd etdiyimiz kimi, siyasi diskursda və ikinci semiotik sistem olan bədii diskursda yayılanlıq daha güclü olur. O dövr Suriya hökumətinin
22 rəsmi bəyanatlarından birində deyilirdi: “Homs şəhəri cinayətkarlardan təmizləndi!” Belə dil-işarə relyativizmində heç kəs kimin həqiqi “cinayətkar” və ya “vətənpərvər” olduğunu birmənalı şəkildə və dəqiq deyə bilməz. Lap yüz deyil, min nəfər müşahidəçinin şahidliyi və “vasitəçiliyi” ilə də bunların kimdən, kimlərdən ibarət olduğunu demək, bir-bir barmaqla göstərmək, nişan vermək mümkün deyil. Dil konvensiyasında “cinayət”, “cani”,”cinayətkarlıq”, “vətənpərvər”, yaxud “terrorçu”, “terrorçuluq”, “ədalət” və ya “demokratiya” ilə bağlı “bəndlər” yoxdur. Yalnız dil işarəsinin pluralistik təbiəti, səs substansiyasının elastikliyi və avantürizmi belə omonim işlənmələrə şərait yaradır. Göründüyü kimi, kortəbii xarakter daşıyan dil şərtləşmələri və razılaşmaları tərəflərin imzaları ilə təsdiq olunmur, onların düz olub-olmaması, doğruluq dərəcələri hər dəfə yoxlanılmır. Onlar sanksiyalaşdırılmır, işarələr təkrar, ixtiyari işlənməklə, detallar, təfərrüatlar unudulub gedir, dil şüurunun dərinliklərinə qovulur. Burada heç nəyi operativ olaraq sübut və ya nəyisə təkzib etmək, nəyəsə nəzarət etmək mümkün deyil. Ümumilik, qeyri-müəyyənlik, yayğınlıq, qeyri-səlislik əvəzləyici işarələrin içəridən çökməsi, sazişin ən azı müvəqqəti olaraq, müvafiq dil aktında aradan qalxması, pozulması ilə nəticələnir. Əgər dil işarələri səslərdən deyil, başqa bir materialdan, məsələn, gildən, gibsdən və ya metaldan, hər hansı bir bərk materialdan hazırlansaydı, heç vaxt belə qeyri-sabitlik, keçicilik mümkün olmazdı. Səs məna uyğunluqları belə asanlıqla dağılmazdı. Çoxmənalılıq, çoxşaxəlilik, çoxaspektlilik yaranmazdı, dərketmənin, qiymətləndirmənin fəsadları bu qədər böyük olmazdı. Yuxarıdakı misala qayıtsaq görərik ki, “təmizlənmə”, “təmizlənmək” variantları istisnasız olaraq pis, mənfi, mənfur, çirkli, natəmiz kimi “keyfiyyətlərdən”, daha doğrusu, anti-keyfiyyətlərdən azad olmaq anlamında işlənir. Nəyisə müqəddəs, təmiz, pak, ülvi, mübarək, mütərəqqi, doğru, həqiqi olandan “təmizləmək” qeyri-mümkündür. Təmiz olanı təmizləməyə ehtiyac yoxdur. Bunlar “korlamaq”, “çirkləndirmək”, “bulamaq”, “murdarlamaq”, “çamur atmaq” indeksi altına düşür. Bunun kimi “vətənpərvərlər”, müxalif qüvvələr/müxalifət, demokratiya, azadlıq tərəfdarları/aşiqləri kimi adlandırma, qiymətləndirmə konvensiyanallığında da “satqınlıq”, “xəyanət”, “xarici qüvvələrə xidmət etmək” mənaları ilə
23 bağlı xüsusi maddələr, qeydlər, şərtləşmələr mövcud deyil. Dil kodeksi bunların heç birini nəzərdə tutmur, yaxına buraxmır/Homs şəhəri vətənpərvərlərdən/demokratlardan, azadlıqsevər qüvvələrdən, zülmdən, ədalətsizlikdən, köləlikdən azad olmaq istəyən qüvvələrdən, müxalifətdən təmizləndi (?). Beləliklə, təkcə sözlərlə işarəyə alınan anlayışlar arasında deyil, söz reallıqlarının, işarə-obrazların özündə də çoxlu assosiativ uyğunsuzluqlar, müqavimətlər, sistem-işlənmə gərginlikləri üz-üzə, iç-içə dayanır. Kifayət sayda ziddiyyətli, bir-birini rədd və istisna edən məqamlar, situasiyalar meydana çıxır. Peşəkar siyasətçilərin işlətdiyi terminlərin çoxunda, bəlkə hamısında kifayət qədər tutqun-dumanlı bir halə, kodlaşmış, şifrələnmiş, içəri govulşuş daimi bir yalan və aldanış refleksi yaşayır. Kim bu mübhəm, dolaşıq sözlərin, anlayışların mənasını açsa, mənaları, anlamları, bütövlükdə mülahizələrin, təkliflərin konkret məzmununu şərh etsə və onu dəqiq işarəyə alsa və burada hamının əməl edəcəyi bir razılaşma, bir qəti qərar qəbul etdirə bilsə, onu dünyanın xilaskarı hesab etmək olar. Işarələrin hər birinin öz yeri və öz işlənə bilmədiyi yerləri var. Bir qədər geniş və bəsit düşünsək məlum olar ki, dünyada az və ya çox dərəcədə “azad olmayan” insan yoxdur. “Azad”, “azadlıq” sözlərinin siyasi-terminoloji mənasını yox, adi dildəki mənasını əsas götürsək, şəksiz ki, belədir. Əgər istədiyin vaxt evdən çıxıb istədiyin vaxt evə qayıdırsansa, “azad surətdə” gəlib-gedənə, bəzəkli maşınlara, firəvan insanlara baxa bilirsənsə, yorulanda yaxındakı parkda istənilən skamyaya yaxınlaşıb onu istənilən yerində, istənilən oturacaqda otura bilirsənsə, durduğun yerdə səni öldürən, təhqir edən yoxsa, bu da azadlıqdır! Həm də hüququn qorunmasıdır, qorunması kimidir. Hər cür sərbəstlik, güvənlik elə geniş mənada “azadlığın” tərkibinə daxil olur və istəsən onu böyük hərflə Azadlıq kimi dərk və təfsir edə bilərsən. Insan “azadlıq” anlayışını kəşf edəndə, “azadlıq” sözünü, işarə formatını yaradanda heç “söz azadlığı”, “azad seçki”, düşüncə azadlığı anlayışları yaranmamışdı. “Seçki azadlığını” (“seçib seçilmək azadlığı”), “azad söz”, “azad düşüncə” dil formalarını da daha geniş, “detallı” və sərbəst şəkildə dərk etmək, qiymətləndirmək mümkündür. Bizim Peyğəmbərlərimizin təhqir edilməsi də amerikasayağı “azadlıqdır”, azadlığın, sərbəstliyin, harınlığın xüsusi bir növüdür. Əgər
24 “azad” şəkildə siyahıda qol çəkib bülleteni götürürsənsə, istənilən odaya daxil olub nəyisə pozub, nəyisə saxlayırsansa, hələ “korlanmamış bülleteni” istənilən şəffaf və qeyri-şəffaf qutuya ata bilirsənsə və Novruzəli kişidən fərqli olaraq onun taleyindən zərrə qədər də narahat olmayaraq evə qayıdırsansa, bu da azadlıqdır. Kimsə səni qolundan tutub zorla seçki məntəqəsinə aparmırsa, ürəyindən olmayan tədbirdə iştirak etməyə, konsertə qulaq asmağa məcbur etmirsə, bu da azadlıqdır. Burada “”azadlıq” artıq “xoşbəxtliyin”, “ədalətin”, “lütfün”, “lütfkarlığın” sərhədlərinə qədər uzanır. Azadlığa qovuşmaq istəyən insanlara dillə belə yalançı təsəlli də vermək mümkündür. Digər tərəfdən, əgər diktatorun, idarə müdirinin, asılı olduğun şəxsin şəninə heç kəsdən ehtiyat etmədən, həya hiss etmədən istənilən tərifi, mədhiyyəni deyə bilirsənsə, o da buna sadəlövhcəsinə inanırsa, onun düşmənlərinə qarşı istənilən hədyanı, böhtanı açıq şəkildə, heç kəsdən qorxmadan dilə gətirə bilirsənsə, daha bu söz azadlığı deyil, bəs nədir?! Hərfi, ilkin mənada sözlə icra olunan hər bir hərəkət söz azadlığıdır, sözün azadlığıdır və s. Hələ bu harasıdır! Əgər istənilən qadınla evlənə bilirsənsə, səni kimsə zorla kiminləsə evlənməyə, onunla həyatının sonuna qədər yaşamağa məcbur etmirsə, sözdə, ya real olaraq mənzil hüququn, yaşamaq hüququn, vaxtında təqaüdə çıxmaq hüququn və həmin təqaüdü vaxtında əldə etmək, hətta onun heç özün getmədən, kartla almaq imkanın varsa, bu da elə insan hüququ, onun qorunması kimi qavranıla bilər. “Xoşbəxtlik ” və ”bədbəxtlik” də, “şərəf” və “ləyaqət” də, “insaf” və “insafsızlıq” da beləcə qiymətləndirilə bilər. “Yaxşı” və “pis”, “halal” və “haram”, “xeyir” və “şər” də belədir. Insanın çoxsaylı təcrübə və təəssüratları, dilin işlənməsi ilə, səs-işarə eksperimentləri ilə sözün üzərinə çökən anlam və mənalar, dil məzmunları qeyri-səlisliyin, qeyri-dəqiqlik və nisbiliyin əsaslarını hazırlayır. Təbii dildə ünsiyyət saxlamağa məhkum olunmuş biz insanlar bioloji varlıqlar olaraq “azadlıq”, “asudəlik”, “sərbəstlik”, “dinclik”, “əminamanlıq”, “xoşbəxtlik”, “bədbəxtlik” anlayışlarının sərhədlərini tam dəyişdirə, aydınlaşdıra bilməməyimiz ucbatından həmin sözlərin daha yayğın və dumanlı sərhədlərini də aydın seçə bilmirik, qeyri-müəyyənliyə təslim oluruq. Bu söz təslimçiliyi, söz təhkimçiliyi get-gedə qarşısıalınmaz, ən pisi isə, təbii, instinktiv bir xarakter alır.
25 Bu gün dünyada heç kəs Linkolinin əvvəl sitat gətirdiyimiz sözlərinin hansı ölkə üçün tam doğru, qismən doğru və ya tam yalan, bir az yalan olduğunu söyləyə bilməz: “Hakimiyyət xalqındır, xalqın iradəsidir və xalq üçündür”. (Dil eyni fikri müxtəlif şəkillərdə ifadə etməyə imkan verir.) ”Demokratik və ya qeyri-demokratik dövlətin başçısı olub-olmamasından, təpədən dırnağa qədər diktator, “insaflı”, “ədalətli” diktator, tam, sonadək diktator və ya demokrat, doğruçu, yalançı demokrat olub-olmamasından asılı olmayaraq hamı bir nəfər kimi xalqın adından danışır, xalqın “iradəsini” yerinə yetirdiyini, yalnız və yalnız ona xidmət etdiyini deyir. Qəribədir ki, öz xalqlarına daha çox zülm edənlər xalq haqqında, xalq adından daha çox danışır. Bu tamamilə doğrudur ki, birmənalı şəkildə aşkardır ki, həqiqətən hakimiyyətin mənbəyi, sovet ideoloqlarının bir vaxt adlandırdıqları kimi, “qara kütlədir”, “xalqdır”, ölkədə yaşayan insanlardır, fərdlərdir və həmin insanlardan, fərdlərdən kənar dövlət, hakimiyyət də, xalq da, xalqa zülm edənlər də yoxdur. Dünyada heç kim dil işarələrinin semantikasından çıxış edərək hansısa bir diktatorun, dövlət və ya hökumət başçısını xalqa xidmət etmədiyini, yaxud daha çox xidmət etdiyini, kifayət qədər, lazım olduğu (?) qədər xidmət etmədiyini sübut edə bilməz. Özünü bütövlükdə, sonadək xalqa fəda etmək də, heç günahı olmayan adamları öldürməmək də (bütöv bir silahlı ordu və istənilən kəsi öldürməyə qadir olan polis dəstələri var), “zəhmətkeşləri” haqlı-haqsız məhbəsə doldurmamaq da, onların yaşamaq hüququnu, nəfəs almaq haqqını az-çox təmin etmək də xalqa xidmətdir. Digər tərəfdən, “xalq” yalnız sənə yad olanlardan, sənə səs vermək istəməyənlərdən, səs verməkdə tərəddüd göstərənlərdən ibarət deyil. Diktatorun ailəsi, tayfası, yaxud qohum- əqrabası, quda və bacanaqları, yaxın dostları, partiyadaşları, məsləkdaşları da “xalqdır”, bunlara xidmət etmək də xalqa xidmət etməkdir, bunların iradəsini yerinə yetirmək də “xalqın iradəsini” yerinə yetirməkdir. Bunlar da xalqın bir hissəsidir, xalqdan, xalq anlayışından əsla kənar bir şey deyil. Bütün bu gizli-latent anlayışlar, leksikoqrafik dağılımlar, təəssürat və təsəvvürlər, dil işarəsinin real-informativ potensialını, semantik strukturunu formalaşdırır, insanı dünyanı, hadisə və prosesləri aydın görməyə, düzgün- sahmanlı qavramağa, başa düşməyə qoymur. Nəticədə ilk baxışda mənasız, məzmunu tam aydın, aşkar və səlis, doğru olan dil işarəsi çoxqatlı,
26 çoxqiymətli, doymaz bir hala gəlir. Dil işarələrinin yayğınlığı, qeyri- aşkarlığı, qeyri-harmonikliyi dərketmə və ünsiyyət prosesində gah gerçək maneələr, əngəllər yaradır, gah da, əksinə, dil istifadəçisinin əsil müttəfiqinə çevrilir. Və son nəticədə düşünmək olar ki, elə harmoniya və güvənliyə, bəzən çox zəruri olan birlik və həmrəyliyə xidmət göstərir, uzunmüddətli aldanış və yanılmalara səbəb olursa, digər tərəfdən də ümumi dinclik və sabitliyi, müvəqqəti də olsa rifah və əminamanlığı təmin edir. Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, postsovet ölkələrində azadlıq istəyən qüvvələrin “cinayətkar”, ”quldur”, “narkoman” adlandırılması da maraqlı dil-işarə nisbiliyi idi. Və butun bunlar o dövrün dil şüuru ilə, dövrün konkret praqmatik kodeksi ilə heç də ziddiyyət təşkil etmirdi. Bu qəbildən olan peyorativ söz-qiymətləndirmələr analoji situasiyalarda işlənmək, təsir göstərmək potensialını həmişə saxlayır. Yalnız təbii dildə belə bir ümumilik, universallıq mümkündür ki, eyni işarə müxtəlif referentləri, aktual denotatları nişan verir və ya əksinə, eyni denotat, adlandırılan müxtəlif işarələrlə adlandırılır. Süni dillərdə, digər oxşar, mümkün semiotikalarda belə ikilik, üçlük, ambivalentlik, asimmetriya mümkün ola bilmir. Bu situasiyanı təbii dilin həm gücü, həm də qüsuru, süni dilin isə birtərəfliyi, çatışmazlığı kimi qiymətləndirmək olar. Çoxmənalılıq, sinonimlik və omonimlik, metaforiklik və növbənöv simvolika – dil işarələrinin mövcudluq vəziyyətidir. Göstərilən uyarlıq və paradoksallıq, nizam və xaos sözün semantik qruplarını təbii dilin enerji mənbəyinə, generatoruna çevirir. Həmin potensial energetik güclər dilin daha yuxarı səviyyələrinə - sintaksis və mətn bütövlüklərinə doğru daim genişlənir (sintaktik formaların çoxmənalılığı və omonimliyi, sintaktik sinonimlik və antonimlik). obrazlı-assosiativ çoxluqlar, kontekstual sinonim variantlarnı əmələ gətirən məcazlar sistemi, dəyişik metaforik adlandırmalar, sinonim çoxluqların davamı, genişlənməsi olan perifraz şəkilləri (erfemizm, litota, mübaliğə, kinayə və onalrın müxtəlif formaları), dilin digər energetik sistem və mexanizmləri ilə üzvi surətdə qovuşur, üslubi priyom və fiqurlarla mövcud praqmatik-koqnitiv potensialı zənginləşdirir. Dünyada elə bir az-çox ağlı başında olan siyasətçi yoxdur ki, o “sülh”dən danışmasın, başçılıq, yaxud təmsil etdiyi dövlətin “sülh
27 siyasətindən”, barışdan dəm vurmasın. Qarşılıqlı hörmət və əməkdaşlıqdan bəhs etməsin. Dünyada heç kim, ən qaniçən, azğın diktatorlar, sərkərdələr, genereallar belə açıq-aşkar müharibə istədiyini demir, savaşı, zorakılığı təbliğ etmir. Hitler də, Stalin də, Brejnev də eyni pafos və şövqlə “sülh”, dostluq” bir-birinin daxili işlərinə qarışmamaq siyasətindən danışırdı. Qəddafi də, Mübarək də, Bəşər Əsəd də eyni haqq və haqqsızlıqla demokratik islahatlar keçirilməsi zərurətindən, sosial ədalət və rifahdan söz açır, köləlikdən, hüquqsuzluqdan qurtulmaq istəyən, həqiqi azadlığa qovuşmaq istəyən adamları “xarici qüvvələrə satılan”, xain və terrorçu adlandırırdı. Qeyd etdik ki, sözün maddi qatının, eksponentinin məhz səsdən, səs substansiyasından ibarət olması onu qisas və nifrət anlarında qarşısıalınmaz, durdurulmaz bir axın halına gətirir,dil vahidlərinin praqmatik perspektivlərini daha artıq stimullaşdırır. Yuxarıda göstərilən tipli kifayət qədər aydın olmayan, qeyri-müəyyən təkliflərin, mühakimələrin həqiqətdən tam uzaq olduğunu da söyləmək ədalətsiz olar. Məsələn, Sudet almanlarına qarşı edilən ayrıseçkiliyə son qoymaq, guya onların azadlıq arzularını həyata keçirməklə, yaxud Versal müqaviləsinin bəzi, xüsusilə ağır şərtlərini müharibə yolu ilə aradan qaldırmaqla Avropada uzunmüddətli sülhə nail olmaq həqiqətən bir reallıq kimi alman xalqının, qanuni haqqı kimi görünürdü. Yaxud, “keçmiş Sovet İttifaqında dövlət müəllimlərə hər cür qayğı göstərir” mühakiməsi tamamilə ciddi əsaslara söykənirdi - hamı müəllim gələndə ayağa durur, hamı “ilk müəllimini” xatırlayır, onu razılıq, minnətdarlıq hissi ilə yad edirdi. Xüsusilə bizim Azərbaycanda hamı ən çox hörmət olunan adamlara “müəllim” deyir, müəlllim deyə çağırır və s. Qlobal şəkildə düşünsək, dil işarələrinin semantik yayğınlığı və funksional kövrəkliyi, qeyri-səlislik və qeyri-aşkarlığı, semioloji dayanıqsızlıq, həm də şərti-nisbi mənada sabitlik, güvənlik və kommunikativ uğur amili kimi çıxış edir. Çox da ideal olmayan bu sistem insanlara çətin kommunikativ situasiyalardan çıxmağa kömək edir. Arzu olunanı həqiqət, yalanı doğru, inkarı təsdiq kimi qavramağa kömək edir. Dil bəlkə də təsvir və ifadəetmədən daha çox yalan, aldanış və manipulyasiyanın sazlanmış sistemidir. Maqik dil işarəsi reallıqlarında İsraillə Fələstin arasında tez-tez “barışıq” əldə edilir, Qarabağ konflikti
28 beynəlxalq qanunlar əsasında, ədalətlə həll olunur, Şuşada Azərbaycan bayrağı sancılır, “lazım gələrsə” torpaqlar dərhal qaytarılır, dünyanın ən yoxsul ölkələrində sosial ədalət bərqərar olur, dörd dəfə xərçəng əməliyyatı keçirmiş diktator “tezliklə” öz işinə, “yalnız onun olan işə” qayıdır, xalqı ilə yenidən görüşüb daha altı il ona zülm edir və s. Məhz qeyri-sabit kommunikativ paradiqmaların nəticəsidir ki, kifayət qədər ağıllı diplomatlar, dövlət xadimləri on illərlə davam edən və sonu görünməyən konfliktləri “tərəflər özləri həll yolunu tapmalıdır” kimi əsassız, predmetsiz anlayiş və mühakimələrlə sovuşdura bilir, ildən ilə ötürə bilir. Həmin dil reallıqları, işarə təxribatları sayəsində və onların vasitəsilə faydalı, zəruri fasilələr yaranır, ehtiraslar soyuyur, tərəflər bir-birini və öz xalqlarını aldadıb onlara yeni vədlər verə bilirlər. Dilin virtual həqiqətləri dil işarələrinin arabulucuğu ilə “hə” və “yox”, “doğru” və “yalan” arasındakı məsafə tədriclə, ehtiyatla, yüz ölçülüb bir bicilə - bicilə keçilir. Nəticədə qanlı müharibələr, savaşlar olmur. “Müharibə ölüm, qan deməkdir, kim sülh, sabitlik istəməz, ailələrə meyitlərin gəlməsini istəyər” kimi reallıq və aldanışlar, həqiqət və yarımhəqiqətlər öz müsbət - mənfi rolunu oynayır. Əslində dil həyatında, real ünsiyyət prosesində koqnitiv paradiqma ilə bihevioristik paradiqma bir-birinə qarışır, bir-birini tamamlayır və inkişaf etdirir. Beləliklə, dil işarələrinin axıcılığı, keçicilik və elastikliyi onların üzərindən hər cür virtual reallıqlar quraşdırmaq və insanların diqqətində saxlamaq, yaddaşına hopdurmaq üçün kifayət qədər inandırıcı əsaslar hazırlayır. Səslərin, işarələrin kabusu, fantom bəzən həqiqəti üstələyir. Görünür, dünyada ən çətin şey müharibələri, savaşları dayandırmaq, ədavət, qan və etnik düşmənçiliyi ortadan götürmək deyil, dolaşmış, kirəcləşmiş başlangıcı – dilin ətalətini, mövcud stereotipləri dəf etməkdir. Məlum olur ki, dünyanı ifadə etməli, predmetləri, hadisələri göstərməli, işarə etməli olan söz, söz reallıqları və gerçək reallıqlar arasında böyük, geniş məsafələr, yollar var. Dildə toplanan, təsbit olunan reallıqlar heç də gerçək reallığın tam siyahısı bütöv kataloqu deyil, onun yalnız kiçik bir hissəsidir. Dil işarələri təkcə olanları deyil, olmayanları da implisit şəkildə öz içərisinə alır, işarələrin əlaqələnməsindən daha geniş dünya, dünyalar hasilə gəlir. Dildə olan bir şey həyatda, gerçəklikdə
29 olmaya bilər, lakin bunun əksi də mümkündür. Belə antoloji dualizm, asimmetriya təbii olaraq, birmənalı olaraq harmoniyaya xidmət etmir, aldanış, manipulyasiya və yanılmaların, səhv və qüsurların mənbəyinə çevrilir. Türklər “sözdə erməni soyqırımı” deyir, almanlar buna “das angebliche armenische Genozid” deyir, yəni ki, guya ki, deyəsən ki, deyərsən ki, “erməni soyqırımı”. Mövcud olmamış, mövcud olmayan bir hadisə. Biz azərbaycanlılar türklərdən artıq bir nifrət və qəzəb hissi ilə “qondarma”, “yalançı” soyqırım deyirik. “Mifik”, “xəyali” da demək olar ki, bu da nifrəti artırmaqdan başqa heç nəyi dəyişməz. Biz həyatımızın, mübarizələrimizin gedişində, dünyanın dərki prosesində guya nəsə aydın, müəyyənləşmiş, doğruluq qiyməti qəti olaraq təyin edilmiş nəyisə ifadə edən söz örtüyünü şeylərin, hadisələrin üzərindən götürsək, qoparıb atsaq, əslində onların dillə müəyyənləşdirilən nizamı pozular. Mövcud təsəvvürlər, təəssüratlar, assosiyasiyalar da dağılar, uçulub gedər, əlimizdə, ovcumuzda heç nə qalmaz. Biz özümüzü sözlərin, söz birləşmələrinin, cümlələrin, söyləmlərin, bütöv mətnlərin stixiyasına, axınına təslim etməklə gerçək dünyanı sanki unudur, uyarlıq və harmoniyanı, eyni zamanda xaos və nizamı dildə, dil işarələrinin qoyduğu, müəyyənləşdirdiyi çərçivələr, modellər daxilində axtararıq. Və yanılırıq. Əgər səsli dili faktların, predmetlərin, hadisələrin dili ilə birləşdirə, əlaqələndirə bilsək, digər maddi varlıqlardan, substansiyalardan təşkil olunmuş işarə sistemləri ilə bir araya gətirə bilsək, qavrayışın gerçək hüdudlarını müəyyənləşdirib, onlara nəzarət edə bilsək, yəqin ki, problemlərimizin xeyli hissəsindən azad ola bilərik. Linquistik virtuallıq, dil işarələrinin gerçək və aldanışları, həqiqət və yalanları müxtəlif ünsiyyət sferalarında fərqli, dəyişik miqyaslar kəsb edir. Təkzibedilməz, qavranılmaz dil və dil yaradıcılığı baxımından məhəbbət konsepti xüsusi maraq doğurur. Dünyada çox az şair tapılar ki, sevgi şerlərini lap yer üzündəki gözəllərin ən gözəli olsa belə, ev gözəlinə, evdəki, evindəki gözələ, hər gün səsini eşitdiyi, sevdiyi, min-bir qayğı gördüyü əsl gözələ, “real” gözələ həsr etmiş olsun. Insan daim gördüklərinin, nail olduqlarının hüdudlarını aşmaq, çərçivələrini qırıb daha uzaqlara boylanmaq istər. Ailə həyatı qurulandan, illər ötəndən, əlçatmazlara əl çatandan sonra sevgi şerləri yalnız və yalnız digər gözəllərə,
30 uzaqdakı gözələ, əlçatmaz, ünyetməz gözələ, gözəllərə ithaf olunur. Daha yanında, yaxında olana, başına, övladlarının başına dolanana, əslində hamıdan gözəl olana yox. Bəlkə də belə olmasa, heç yeni sevgi şerləri də yaranmaz. Ovçuluq instinkti, fəth instinkti, başlıcası, doymaz xəstəliyə çevrilmiş tamah hissi, özünütəsdiq, özünüifadə refleksi kişilərə dünyanı da, əsl dünya gözəlliyini də dərk etməkdə mane olur. Biçarə qadın, ev qadını, evin xanımı ərinin sevgi şerlərinin kimə həsr olunduğunu, hər halda ona həsr olunmadığını çox gözəl bilir, bunu heç cür şair ərinin boynuna qoya bilmir. Deyəsən, heç qoymaq da istəmir. Ən ağıllıları virtual olaraq özünü həmin gözəl kimi aparır və hiss edir. Aldanışa təslim olur. Lakin həmin ithaf şerlərinin tək birinin üstüdə əsl, real, vəsf olunan gerçək gözəlin rəsmi olsa, məsələn, pasportdakı şəkli kimi, yaxud bir barmaq məktub olsa, görün nə qiyamət qopar! Çünki bu, artıq tamamilə başqa bir semantikadır, başqa bir reallıqdır ki, yolunu azmış şair, daha düzü, öz yolu ilə gedən şair ondan heç cür yaxasını qurtara bilməz. Artıq bu xına o xınadan deyil. Bu semiotika o semiotikadan deyil. Hətta yad, xəyali gözəlin dil işarələri ilə ən realist, gerçək təsviri də vəziyyətdən qurtulmaq üçün kifayət etməz. Etiraf etmək lazımdır ki, burada narazılıqdan, pərtlikdən çox qadının özünütəsdiq instinktinin, ləyaqətin qorunmasının tükənişi, sonu siyuasiyası var. Bu tip, bəlkə də müsbət, zəruri yalanlar şair təbinin, şairin gözəllik qavrayışının stimuluna çevrilir ki, bunun reallaşması da konkret zahiri hərəkət və davranışlardan çox dillə mümkündür. Mübaliğəsiz demək olar ki, yalansız şəxsi həyat yoxdur. Və biz xilaskar yalanalara, həyati-kreativ, yaradıcı yalanalara, sonsuz, hüdudsuz yalan və aldanışlara görə dilə, dil işarələrinə borcluyuq. Dil işarələrinin natamamlığı, ümumilik və mücərrədliyi, qeyri- adekvatlığı hər bir ləyaqətini, simasını itirmiş adama heç gözünü belə qırpmadan özü haqqında “Mən normal, namuslu və qeyrətli bir adamam” deməyə əsas verir. Bioloji başlanğıc, irsi-genetik şərtlənmə dilə bir instinkt kimi, təbii instinktlərin davamı kimi yanaşmağa imkan verir. Dilçilik ədəbiyyatında çoxdan məlum olan və yenidən dirçəlın bir fikir tamamilə özünü doğruldur ki, dil, dil qabiliyyəti də insanla birlikdə doğulur, inkişaf edir və nəsildən nəsilə ötürülür. Bütün müsbət və mənfi, qüvvətli və zəif cəhətləri ilə birlikdə dil insan təbiətinə tamamilə uyğun gəlir. Digər dili olan və olmayan canlılarda vəziyyət belədir ki, adətən psixika
31 təkmilləşdikcə, ağıl, şüur artdıqca instinktlər zəifləyir, yalnız insana məxsus dil instinkti isə, əksinə, daim qüvvətlənir, kəskinləşir. Bu uyarlıq və nisbət Homo sapiens-ə münasibətdə daha çox doğrudur. Yalnız bir fərqli cəhət var. Paradoksal hal olaraq müxtəlif tip insanlarda rasional qavrayış, intelektual səviyyə artdıqca, əksinə, instinktiv həssaslıq, reaksiya azalır. Bu, heç şübhəsiz dilin daha geniş funksiyaları ilə, ilk növbədə idrak funksiyası ilə bağlıdır. Ilkin, motivli dil işarələrinə, dil formalarına ehtiyac, təbii maraq getdikcə azalır, düşünən insan daha çox əslində sərbəst, azad dərketməyə daha çox imkan verən, daha kreativ simvollara, ixtiyari işarələrə üstünlük verirlər. Belə demək daha doğru olar ki, işarələrin substansional dəyəri, mahiyyəti məsələsi minimuma enir. Əsl həqiqətdə geniş mənada motivsiz, ilkin denotativ əsaslardan, xəyali, virtual olsa da, tamamilə məhrum olan heç bir dil işarəsi yoxdur. Hər bir işarədə semantik, tarixi, psixoloji, sosial və struktur motivliyin olması labüddür. Səs motivliyinə yeganə motivlik, motivasiya mənbəyi kimi baxmaq yanlışdır. Bilavasitə hissi qavrayışla bağlı olan dil yaradıcılığını insanın xalis reflektiv fəaliyyəti, təbii-instinktiv yaradıcılığı kimi qiymətləndirmək olar. Əslində səstəqlidi sözlər, yamsılama və təkrarlar, ikonika duyğu orqanlarının verdiyi ilkin informasiyaların təbiətdən, reallıqdan alınan transformasiyalarından başqa bir şey deyildir. Dildə formalaşan, ikinci törəmə motivlik (sözdüzəltmə uyarlıqları) və digər motivasiya işarələri bu ilkin başlanğıc üzərində qərar tutur. Dil işarələri bütünlüklə ilkin-bioloji reflekslərə, reaksiyalara əlavə olunur. Canlı dil elementləri ilə təmaslar, ikinci siqnal sisteminin fəal, yönəldici təsiri, intensiv qavrayış və anlama, dərketmə təcrübələri bizi daim həssaslaşdırır, yaradıcı, kreativ fəaliyyətə sövq edir, insanı sanki yenidən təbiətə, həm dəöz təbiətinə qaytarır. Məsələyə haman geniş kontekstdə yanaşsaq adekvat yayılanlıq qanunu da tamamilə məntiqli görünür. Məlumdur ki, alman Laybnis dillə gerçəklik arasında izomorfluq, oxşarlıq axtarırdı və buna nail olmağa çalışırdı. Həmin ideal situasiya heç də həmişə mümkün olmasa da, bu müvaziliyi yaratmaq mümkün olmasa da, bu da bir həqiqətdir ki, şərti-nisbi mənada forma-məzmun uyğunluğu, daha doğrusu, müqabilliyi – dil işarələrinin motivliyi, mümkün obrazlılıq və emosionallığı həm onların işarələdiyi predmet və hadisələrin, həm də dil
32 substansiyasının, səs ardıcıllığının daha şəffaf və intensiv qavranılmasını təmin edir. Şübhə etməmək olar ki, bilavasitə denotata bağlı olan əşyavi işarələr kimi qiymətləndirilən indekslər (simptomlar) və işarə - kopiyalar olan ikonika – səstəqlidi sözlər və yamsımalar aid olduqları predmet və hadisələr haqqında daha şəffaf, zəngin, davamlı, aydın və birbaşa assosiyasiyalar yaradır. Forma, dil ifadəsi özü referent, adlandırılan, təsvir olunan hadisə və predmet haqqında bilavasitə canlı-əyani informasiya mediumuna çevrilir, onların təxmini əksini, surətini yaradır. Tam mütləq, qüsursuz olmasa da, müəyyən məlumat mənbəyi rolunu da oynayır. Canlı dil substansiyası sanki gerçək denotatın ekvivalenti, müqabili kimi qavranılır. Vizual və auditiv işarələri, dil əyaniliyi – birbaşa, vasitəsiz obrazlılıq vasitələrini bir kompleks kimi təsəvvür etsək, motivliyin bütün dil səviyyələri üzrə yayılma mənzərəsini də buraya əlavə etsək, həmin qrup dil işarələrinin sistemdaxili, şüalandırıcı, aydınlaşdırıcı mövqeyini təsəvvür etmək olar. Indeksal işarələr, məlum olduğu kimi, metonimik səciyyə daşıyır, metafora isə xalis ikonikadan, təkrar qavrayış aktından ibarətdir. Əgər semantik və tarixi şərtləməşməni, konvensionallığı da nəzərə alsaq, bütün dil işarələrinin təbii olaraq bu ya digər dərəcədə motivli, məzmunca oxşar, ona adekvat-uyğun, hətta tam təbii olması illuziyası və aldanışı yaranır. Lakin əsas məsələ, əlbəttə, müasir dildə onların necə qavranılmasıdır. Əslində biz ixtiyarı kimi adlandırdığımız dil işarələrini də konkret qavrayış-assosiasiya aktında motivli, itirilmiş, izi itmiş metonimik və metaforik işarələr kimi qavrayırıq. Canlı-adekvat assosiasiyaların illuziyasına qapılırıq. Və bu dil-işarə aydınlığı və optikası bütün idrakımıza işıq salır, qavrayışımızın daxili stimuluna, eyni zamanda mexanizmlərinə çevrilir. Lakin referentlərin, predmet və hadisələrin müxtəlifliyi və çoxşaxəliliyi, hadisə və proseslərin dərkolunmazlığı və ya tam, aydın, dəqiq, hərtərəfli və doğru-düzgün qavranıla bilməməsi fenomenoloji qeyri- müəyyənliyi artırır, dünyanı yalnız və yalnız səs materialı ilə ifadə və əks etdirməli olan dili, dil işarələrini adekvat verballaşma imkanından məhrum edir. Sözun, bütövlukdə dil formalarının linquistik enerjisi konkret situasiyada üzə çıxır. Denotatın, məntiqi-əşyavi mənanın az-çox dəqiq təyin olunduğu, tapıldığı vəziyyətlərdə doğruluq qiymətinin, konkret situasiya üçün daha
33 dürüst və birmənalı şəkildə müəyyənləşdirdiyini, müəyyənləşdiyini söyləmək olar. Konkret dil aktında aktual denotatı, referenti sonadək üzvləndirilə, verballaşdırıla bilməyən, tamamilə açıla, təyin oluna bilməyən mücərrəd sözlərdə qeyri-səlislik, yayılanlıq dil işarəsinin qaçılmaz, immanent əlaməti kimi özünü göstərir. Bu yayılanlıq, ümumilik və mücərrədlik cümlə kontekstində də tam aradan qalxa bilmir. Məsələn, Er ist gewissenslos/Er ist ein gewissensloser Mensch – Er ist gewissenhaft/Er ist ein gewissenhafter Mensch (O vicdansızdır/vicdansızın biridir/O vicdansız adamdır – O vicdanlı adamdır/ çox vicdanlı adamdır) linquistik qiymət çoxluqları arasında fərqin yaranması qaçılmazdır. Haqqında danışılan şəxsin vicdanlı və ya vicdansız, çox vicdanlı və ya çox vicdansız, bir qədər vicdanlı və ya bir az vicdansız, o qədər də vicdanlı olmayan, çox da vicdanlı olmayan, vicdansız deyil, tamamilə vicdansız, vicdanlı olmayan, tam vicdansız və ya sadəcə olaraq vicdanlı və ya vicdansız və s.kimi qeyri- səlis çoxluqlar arasındakı fərqi və oxşarlığı ilk növbədə Gewissen (vicdan) sözünün semantikası müəyyən edir. Heç bir ağıllı alman və ya azərbaycanlı Gewissen (vicdan) sözlərinin mənasını tam dəqiqliyi, heç tam təxminiliyi ilə də deyə bilməz. Eyni sözləri “ədalət”, “insaf”, “şərəf”, “ləyaqət”, Moral, Würde, Gerechtigkeit, Scham sözləri haqqında da demək olar. Siyasi diskursda konkter işlənmələr, situasiyalarla aydınlaşa, şəffaflaşa bilən terminlərdə də vəziyyət eynidir. Demokratie, Freiheit, Gleichberechtigkeit, freie Wahlen kimi qeyri-dəqiq, qeyri-müəyyən linquistik qiymətlər əsl yayılanlıq, bununla da güclü aldanış, yalan və manipulyasiya vasitələri kimi bütövlükdə dili, siyasi diskursu daxilən təhdid edir, onun semioloji nizamına xələl gətirir. Məhz belə sözlərin , terminlərin mücərrədliyi, ümumilik və yayılanlığı semioloji konvensiyaların tamamilə və qəti olaraq aradan qalxmasını, qeyri-səmimiliyini əngəlləyir, bununla da ünsiyyətin sabitliyini, uzunmüddətliyini təmin edir. Sadə söz köklərindən ibarət olan mücərrəd isimlərdə motivliyin, aid- və isnadetmənin mümkün olmaması və ya olduqca zəif olması həmin söz kateqoriyasının yayğınlığını, qeyri- müəyyənliyini labüd olaraq artırır. Referensi dəqiq müəyyənləşdirilə bilməyən, motivliyi, məzmun, məna əlaqəsi tam bəlli olmayan mücərrəd isimlərlə yanaşı bir-çox toplu isimlərdə, sifət və zərflərdə, kəmiyyət və inkar əvəzliklərində, qeyri-müəyyən və kəmiyyət sözlərində (alle,
34 sämtliche, mehrere, viele, einige, entliche, manche, wenige; çox, çoxlu (sayda), az (sayda), xeyli (sayda) bəzi, bir çox, hamı, bir neçə və s.) yayğınlıq, ümumilik, birgəlik semantikası güclənir, həmin sözlər semantik genişliyə və əksinə, bir çox hallarda məhdudluğa, qapalılığa məruz qalır. Əgər təşkilat üzvlərindən biri, partiya iclasında çıxış edən bir funksioner, /”bəziləri, bir çoxu, eləsi var ki, / heç nizamnaməni də əməlli-başlı bilmir” deyirsə, bu iradi konkret olaraq heç kəs öz üzərinə götürmür, hamı bu “bir neçə”, “bəzi” adamın özü olmadığını, yaxud özündən başqa hər kəs olduğunu, ola biləcəyini düşünüb sakitləşir, ani olaraq itirilmiş rahatlığını bərpa edir. Ünsiyyət prosesində ümumilik, qeyri-müəyyənlik bəzən kommunikativ effektin daxili mənbəyinə çevrilir. “Bizim sıralarımızda bəzi adamlar var ki /elə adamlar var ki, elələri, bir çoxları, az da olsa elələri də var ki, vətənpərvərliyin nə olması haqqında adi təsəvvürü də yoxdur”– tipli söyləmlərdə gerçəklik dəyərlərinin dumanlandırılması, yayğınlaşdırılması və aktual informasiyanın yayındırılması cəhdi var. Belə mücərrəd, ümumi və qeyri-müəyyən, tutqun semantikalı sözlər arzuolunmaz situasiyaların yumşaldılmasında və ya tamamən dəf olunmasında həyati əhəmiyyət kəsb edir, adekvat, praqmatik baxımdan zərur,i faydalı mühakimələrin doğulmasına imkan yaradır. Beləliklə, dildə işarələrinin yayılanlığının həm qüvvətləndirilməsi, həm də zəiflədilməsinin öz xüsusi mexanizmləri və spesifik resursları yaranır. Məlum olduğu kimi, hər hansı bir hadisəni, prosesi verballaşdırmaq, onları təhlil etmək, semioloji modelləşdirmə cəhdindən başqa bir şey deyildir. Gördüyümüz, eşitdiyimiz, təsəvvür etdiyimiz, düşündüyümüz dünya artıq az-çox, dəqiq və ya qeyri-dəqiq verballaşdırdığımız, daha çox dil işarələrinin bələdçiliyi ilə, doğru və ya yanlış tanıdığımız dünyadır. Dil işarələrinin keyfiyyət, nisbət fərqləri vizuallıq və ya auditivliyi, neytrallıq və ya ekspressivliyi, rasional və emosionallığı qavrayış, bütövlükdə dərketmə üçün heç də əhəmiyyətsiz bir məsələ deyildir. Təkrar edirik ki, heç bir dil işarəsi – nə indekslər, nə işarə kopiyalar , nə də tam arbitrerlik, ixtiyarilik əlamətinə malik olan dil işarələri gerçəkliyi tam adekvat, dürüst və əslinəmüvafiq şəkildə inikas etdirə bilmir. Hər növ dil işarələri ilə yalan söyləmək, qeyri-səmimi dil aktları icra etmək və ya həqiqəti dilə gətirmək
35 mümkündür. Xalis dil yaradıcılığı olan səstəqlidi sözlər, yamsımalar da, təkrar, qoşa sözlər də belədir. Aşağıdakı sözləri forma və məzmun vəhdəti, harmoniyası baxımından şərti bərabərliklər (≈) kimi qiymətləndirmək olar: das Heulen, das Sausen, das Rauschen, das Zischen, knarren, knacken, rauschen, rattern, klappern, klirren, knirschen, knistern, flattern, platzen, prasseln, bersten, platzen, knallen, rasseln, brausen, zwitschern, brummen, grunzen, brüllen, donnern; gurultu, nərilti, vıyıltı, fısıltı, şırıltı, qığıltı, fışıldamaq, qarıldamaq, qışqırmaq, böyürmək, mələmək, xırçıldamaq, fışqırmaq, çikkildəmək, mələmək, mələrti, şaqqıltı, şappıltı, böyürmək, xırıldamaq, xırıltı, şaqqanaq (çəkib gülmək) və s. Eşitmə, səs motivasiyasına əsaslanan təqlidi söz və yamsılamalarda, məsələn, “sürüşmə” (sürüşmə zonası), “aşırım”, “şəlalə”, “eniş”, “yoxuş”, yaxud Wasserfall (şəlalə), Tischlampe (stolüstü lampa),Wandzeitung (divar qəzeti), Wörterbuch (lüğət, sözlük) kimi adlandırılmalarda gerçək predmet və ya hadisələr arasında izomorfluq, məna-səsləniş mütənasibliyi aramaq mümkündür. Burada real gerçəklik və ya dil gerçəkliyinin subyektiv qavranılması bəzən həlledici rol oynayır. Azərbaycan dilindəki unikal “cızbıs” və ya “içalat”, “bozartma”, “kəlləpaça” sözlərindən hansının daha parlaq və adekvat, sərrast dil işarəsi olduğunu söyləmək mümkün deyil. Bir şey aydındır ki, səs və məna motivasiyalı sözlərin, işarələrin hamısı müasir dildə ixtiyari işarələr kimi qavranılan simvollara, məsələn, das Buch, der Baum, der Hügel, kitab, dəftər, qar kimi sözlərlə müqayisədə adlandırdıqları predmet və hadisələrə münasibətdə daha artıq həmrəylik və simmetriklik nümayiş etdirir. Vizual və auditiv işarələrin müvafiq əşya və hadisələrə münasibətdə daha səlis, daha dürüst olduğunu, onlar haqqında daha artıq emosional, qismən də semantik-assosiativ informasiya daşıdığını söyləmək mümkündür. Belə bir təəssüratın yaranması üçün, şübhəsiz hər cür əsaslarımız var. Motivin aydın seçilməsi, görünmə və ya eşidilməsi, hətta fəhm edilməsi öz linquopsixoloji təsirini labüd olaraq hiss etdirir. Lakin düşünəndə ki, dil işarəsi hər bir vəziyyətdə forma ilə məzmunun vəhdəti kimi çıxış edir və artıq dərk olunmuş simvollarda da fəal assosiasiya fonu, məna-surət səsləşməsi hakimdir, ilkin təəssüratın aldadıcı, keçici olması versiyasını da yaddan çıxarmaq olmaz. Bu amilin
36 mütləqləşdirilməsinin qeyri-elmi xarakter daşıya biləcəyini də nəzərə almaq zəruridir. Sözlər yalnız forma-məzmun müvaziliyi və mütənasibliyi ilə deyil, qlobal yanaşmada həm də, bəlkə ilk növbədə məfhumi, predmet motivliyi ilə və motivliyi əsasında qavranılır. Sözlər, adlandırmalar həm mümkün forma-məzmun oxşarlığı, həm də, motivlik, siqnifikativ məna bünövrəsində birləşir, tanınır. Die Sonne, der Mond, die Wolke, das Meer, günəş, ay, bulud, ilan, çəmən kimi sözlər predmetin mahiyyətinə, xarakter və təyinatına, funksional əlamətinə uyğun səs cərgələri, səs substansiyası ilə reallaşmasa da, onlar ənənə və işlənmə norması əsasında bu gün kifayət qədər adekvat, dəyişməz, pozulmaz formlar, yeganə mümkün forma- məzmun ittifaqı kimi dərk olunur. Hər bir konkret vəziyyətdə dil işarəsinin qeyri-dəqiqliyi, yayılanlığı və nisbiliyi, eyni zamanda məzmuna, ideyaya münasibətdə qeyri-mükəmməlliyi, natamamlığı və təxminiliyi, təqribiliyi tamamilə aradan qalxmır, aradan qaldırıla bilmir. Biz irəlidə qlobal, ümumi və yenə də şərti forma-məzmun, məna-səs mütənasibliyinə, mütaqabilliyinə əsaslanan indeksləri və işarə-kopyaları, ikonikanı ikinci - daha yüksək dərəcəli yayılanlıq işarələri; ixtiyariliyə əsaslanan simvolları isə birinci - nisbətən aşağı dərəcəli yayılanlıq işarələri, qeyri-səlislik səviyyələri kimi qiymətləndirmişdik. Süni işarələrin, bütövlükdə süni dillərin çoxmənalılıq, omonimlik, sinonimlik və ideomatikadan təmizlənmiş, xalis işarələr kimi dəyərləndirilməsi heç də təsadüfi deyil. Ixtiyari işarə-simvolların daha optimal, şərti-nisbi mənada neytral, simptomların və ikonikanın – işarə- kopiyaların isə daha emosional işarələr kimi qiymətləndirilməsini ümumi konturlarda doğru-düzgün, dürüst, münasib hesab etmək olar. Lakin sonra görəcəyik ki, bu təəssür və təəssürat birinci növbədə ilkin qavrayış aktına aid olub heç də tam universal səciyyə daşımır. Dil işarələrinin xarakteri, substansional mahiyyəti ilə yanaşı subyektiv qiymətləndirmə, antropoloji başlanğıc mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Bir daha xatırladaq ki, obyekt, hadisə haqqında təsəvvürlər sistemi kimi anlaşılan məna subyektivdir, fərdidir və konkret situasiya, mətn əlaqələri ilə şərtlənir. Forma-məzmun izomorfluğunun, məna-səsləniş oxşarlığının indeksal və ikonik işarələridə, o cümlədən də ikonik işarə hesab olunan metaforalarda dil işarələrinin yayılanlığını müəyyən hədd və zaman qavrayışında məhdudlaşdırması şeylərin mahiyyətinə əsla zidd deyildir. Dil işarələrinin yayılanlıq
37 məsafəsinin qısaldılmasının ən optimal, effektiv yollarından biri də predmet və hadisələrin daha aydın, hərtərəfli və dərindən dərk olunmasıdır. Linquistik qiymətləri düzgün və sahmanlı şəkildə müəyyənləşdirilə bilməyən heç bir işarə tipində yayılanlıq onsuz da tamamilə aradan qalxa bilmir. Bir səviyyə yayılanlığının zəifləməsi, bitməsi ilə yeni bir yayılanlıq, qeyri-müəyyənlik səviyyəsi başlayır. Unutmayaq ki, klassik ikonika nümunələri olan səstəqlidi sözlərdə səs-işarə substansiyası ilə məna substansiyası birləşmiş, kilidləşmiş olur. Hər bir dilin ənənə və səs reallıqları özünəməxsus linquistik substrat, səs- məna uyarlıqları formalaşdırır. Və bu vəziyyət, ilk baxışda göründüyü kimi, dilləri yaxınlaşdırmır, əksinə, onları bir-birindən uzaqlaşdırır. Səs avtomatizmi və onun qavranılması universallığa, ümumilik və bərabərləşməyə gətirib çıxartmır, aldanışlar, çaşqınlıqlar yaradır. Hətta genetik cəhətdən ən yaxın, qohum dillərdə, dil mədəniyyətlərində belə səs ikonikasının fərqli strukturlaşmasını, dəyişik transformasiyalarını təqib etmək mümkündür (müq.et: kikeriki (alm.), кукареку (rus.), coceriko (fr.), cacerear (isp.), kucho-kicku (fin.) E. Riesel, 340). Azərbaycan dili həmin hadisəni “qukquluqu” səs versiyası və ardıcıllığı ilə bəsbit edər. Təbiidir ki, xoruz müxtəlif yerlərdə müxtəlif cür banlamır. Küləklər də müxtəlif cür əsib, sular fərqli-fərqli şırıldamır. Lakin saxlanma şəraitindən, əzələlərinin mobilliyindən, böyüklüyündən - kiçikliyindən, boğazının vəziyyətindən, ları və ya ötkəmliyindən asılı olaraq xoruz banı müxtəlif mühitlərdə müxtəlif insanlar tərəfindən müxtəlif cür qavranıla bilər. Azərbaycanda belə bir deyim var: “Görün, çilədanı dolu xoruzlar kimi necə qaqqıldayır.” Belə ifa və səs situasiyasında qapalı, tutqun sait labüd olaraq öz yerini açıq, geniş saitə təslim edir. Suların şırıltısı, fışqırtısı, şaqqıldaması, “gurultu ilə” axması, küləyin vıyıltısı, tufanın gurlaması qavrayışı da belə obyektiv və subyektiv şərtlərə bağlı ola bilər. Digər əşya, hadisə və proseslərin qiymətləndirilməsində antoloji sinkretizm, fərqli, qarışıq qavrayış və dərketmə halları var. Beləliklə, tam adekvatlığın, eyniliyin olmaması səs- təqli sözlərin, yamsılama, təkrar və nidaların tam kinematoqrafik koda çevrilə bilməməsini göstərir. Bu fakt həm də onu göstərir ki, heç bir şəffaf səs silsiləsi, səs ardıcıllığı, hətta ən adekvat səs ardıcıllığı da hadisənin, dilxarici reallığın tam əksinə, dəqiq və birmənalı surətinə çevrilib onu əvəz
38 edə, dəyişdirə bilmir. Bir qədər irəli gedərək qeyd edək ki, baxmayaraq ki, dil işarəsi - istər motivli olsun, istərsə də motivsiz predmetin, hadisənin verbal versiyasını yaratmaqla onların bilavasitə özü kimi də qavranıla bilər. Dil gerçəkliyində bu psixoloji və idraki universallıq özünü bütün gücü və təkzibedilməzliyi ilə təsdiq etməkdədir. Predmet və hadisələr linquistik fakt olaraq təkcə ona görə qavranılmır ki, forma ilə məzmunun maksimal dərəcədə və ya sadəcə kafi dərəcədə bir-birinə yaxınlaşması var, hadisənin uyar linquistik formaya köçməsi var, bundan da artıq ona görə ki, artıq qeyd etdiyimiz kimi, dil-səs obrazları anlayışla, bütövlükdə anlam məzmunları, müvafiq leksik mənalarla fəal assosiativ əlaqə yaradır, yaddaşımızda onu tam, bitkin təsəvvür şəklinə salır. Motivləşməmiş kimi qəbul olunan ixtiyari dil işarələrində formal olaraq denotatdan uzaqlaşma, ayrılma baş verdiyindən, səsin asemantizmi gücləndiyindən assosiativ əlaqə məfhumi, siqnifikativ məna ətrafında cərəyan edir ki, bu da mahiyyət etibarilə dərketmə üçün kifayət qədər möhkəm və dayanıqlı özül hesab edilə bilər. Bir daha qeyd edirik ki, işarənin motivli və ya formal bağlılıq etibarilə qeyri-motivli olması onların effektivliyinə, səmərəliyinə həmişə qəti, həlledici təsir göstərə bilmir. Lakin bir şey aydındır ki, linquistik işarə ilə onun nisbi səlisliyi/ qeyri-səlisliyi arasında düzxətli, tam birmənalı, birqiymətli əlaqə yoxdur. Bu mənada ki, dil işarəsi mahiyyət etibarilə həmişə bu və ya digər dərəcədə yayğındır, qeyri-müəyyən, qeyri-aşkardır. Işarə-kopiyaların – ikonikanın bütövlükdə motivləşmiş işarələrin, hadisə və predmetlərin adekvat, informativ adlandırılmasına münasibətdə nisbi dəqiqlik və səlislikdən danışmaq nə dərəcədə doğrudur? Məsələ belə qoyula bilər ki, sırf dil istehlakçıları dərketmə və rəvan, maneəsiz ünsiyyət, fikir mübadiləsi prosesində daha parlaq, assosiativ baxımdan daha üstün və güvənli anlam dayaqlarına malik olan əşyavi işarələrə - indekslərə və işarə- kopiyalara üstünlük verə bilər. Belə halda həqiqətən predmetlilik, obrazlılıq bir əyani qavrayış faktına çevrilir. Əsas duyğu orqanları olan görmə və esitmə mexanikası bütün gücü ilə işləyir, vizual və vizual-auditiv faktorlar hərəkətə keçir, şəffaflıq qabarıq linza effekti yaradır. Bir sıra elə vəziyyət, təsviri sözlər, vizual hərəki işarə elementləri var ki, bizi mahiyyətin dərinliklərinə, anlamın içərilərinə aparmasa da, işarənin də, işarələnən hadisə, proses və vəziyyətlərin də qavranılmasında xeyli aydınlıq,
39 predmetlilik və şəffaflıq mənbəyinə çevrilir, bir şüalanma, aydınlanma görüntüsü yaradır. Həmin təəssürat çox uzun müddət davam etməsə də, tez bir zamanda neytrallaşıb adiləşə, gündəlikləşə də, qavrayış və dərketmə aktında xeyli aktual olur. Almanlar gözəlliyinə heyran kəsildikləri ördəyin yerişini, şirin hərəkətlərini verbal reallığa “əslinəuyğun” motivlikdə, əyaniliklə qeydə alır. Bu təkcə səs və ya vəziyyət əyaniliyi və obrazlılığı hesabına olmur, həm də və daha çox ördəyin təsəvvürümüzdə canlanan yumşaq, kövrək hərəkətinin təkrarlığı, imitasiyası ilə də baş verir (Die Ente watet). Bunun kimi hacıleyləyin (der Storch) iynə üstü ilə yeriyirmiş kimi geniş, ehtiyyatlı hərəkəti, əyani-obrazlı stelzen feli ilə gerçəklik, simmetriklik kəsb edir. Atların mütənasib hərəkətini, yorqa yerişini göstərmək üçün almanlar traben (das Pferd trabt), azərbaycanlılar isə “yorğa yerimək”, “yorğalamaq” dil formalarından istifadə edirlər. Bu sözlər, şübhəsiz, təmiz, sırf səstəqlidi sözlər deyil, vəziyyət təsviridir, spesifik situasiya “işarələridir”. Daha doğrusu, forma əyaniliyi və effekti ilə bağlı sözlərdir, yarımoptik işarələrdir. Bu qəbildən olan aşağıdakı tipli işlənmələr yaranır: Das Kamel trottet, Das Eichhörnchen huscht (von Baum zu Baum), Der Fuchs schleicht, Der Schmetterling flattert, Die Eidechse raschelt. Belə söz-işarələrlə bütöv bir səslənən, canlanan dünya dilə gəlir. Azərbaycan dilində də tam bir vəziyyəti, situasiyanı əks etdirə bilən konkret, sərrast sözlər, işarə-bərabərliklər var: sümsünmək, yallanmaq, ağnamaq, tülümək (tülüngü), yalmanmaq, dümələnmək, sürüşdürmək, məzməzək, imsimək, götürüm (düşmək), çimsinmək və s. Göstərilən nümunələr dad, iy, lalamisə-toxunma kimi sensitiv orqanların da qavrayış prosesində, ümumən dünyanın verballaşması prosesində müəyyən iştirakını təsdiq edən şəksiz faktlardır. Düşünmək olar ki, bütün duyğu orqanlarının fəaliyyəti sonda görmə duyğusunda birləşir və bununla yekunlaşır, sona çatır. Biz eşitdiyimiz, toxunduğumuz, qoxladığımız, dadına baxdığımız şeyləri yalnız onları “gördükdən” sonra tam qavrayır, dərk edirik. Bütün dillər spesifik semiotik sistemlər olaraq örtülü, qarışıq, müştərək qavrayış situasiyalarını ifadə edən sözlərlə doludur. Doğrudur, bəzən heç ən həssas dil daşıyıcılarının belə bunlar haqqında tam məlumatı, təsəvvürü olmur. Onlar xüsusilə metaforik işlənmədə ayrıca ikoniklik və ekspressivlik kəsb edir. Das Mädchen hatte duftende stimme, İhre Stimme leuchtete auf,
40 schreiende Farben, das rosige Zwitschern der Vögel, helle Töne, stumpfe, kalte, warme Farben kimi sinestetik effektlərdə ən müxtəlif duyğu orqanlarının fəaliyyəti birləşib bütövləşir. Sinestesiya fiqurunda görmə, eşitmə, dad, qoxu və toxunma effektlərinin çarpazlaşması hadisəsi bütövlükdə qavrayış aktlarının kompleks öyrənilməsi baxımından xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Azərbaycan dilində çoxlu motivli-ikonik adlandırma – xörək adları vardır – sanki bu şəffaf, optik adlar xörəklərimizə ayrıca bir dad – ləzzət duyğusu da əlavə edir. Iybilmə və dadbilmə orqanlarının fəaliyyəti dil işarələrinin təbiiliyi və canlılığı sözdüzəltmə vasitələrinin əyaniliyi ilə kompensə edilir: buğlama, basdırma, qızartma, çığırtma, qovurma, pörtləmə, soyutma və s. Dilçilik ədəbiyyatında belə bir yanlış fikir mövcuddur ki, dil istifadəçiləri təqlidi və təkrar sözlərə daha çox üstünlük verirlər. Bu ona görə belə deyil ki, həmin qrup sözlərdə xüsusi həqiqilik, xalislik və dürüstlük var. Əgər belə və ya yalnız belə olsaydı, əcnəbilər dilöyrənmədə ikonik işarələri , görmə və eşitmə ilə bağlı səs ardıcıllıqlarını daha asan öyrənər və yadda saxlayardı. Əslində isə bunun əksinədir. Müşahidələr göstərir ki, onlari doğru-dürüst yaddaşda bərpa etmək, məsələn, ixtiyariliyə, arbitrerliyə əsaslanan “mücərrəd” işarələrdən heç də asan deyil. Bəlkə daha çətindir. Səstəqli sözləri və yamsılamaları, təkrar sözləri başa düşmək nə qədər asandırsa, onları yadda saxlamaq o qədər çətindir. Burda oxşarlıq və yaxınlığın bənzərliyi, ziddiyyət və çətinlikləri var, aldanışları var. Təxmini, qeyri-dəqiq, qeyri-aşkar forma-məzmun müvaziliyini və simmetriyasını olduğu kimi, əslinəuyğun şəklində imitasiya etmək, təkrar yaratmaq sərbəst bağlılığa əsaslanan əlaqə tipindən daha çətin olur, əlavə zehni gərginlik və psixi enerji tələb edir. Ətraf aləmdəki cisim və hadisələrdən tam seçilən, ayrılan əşyalar, predmetlər fərqlənmə effekti ilə daha çox və daha yaxşı yadda qaldığı kimi, formal təhkimliyə əsaslanmayan işarələrdə də forma- məzmun təzadlığı daxili fokuslaşma, qütbləşmə amilinə çevrilir. Ən şəffaf işarədə belə hər şey axıradək aydınlaşmır, tam bütövlüyü, təbiiliyi və ilkinliyi ilə görünmür. Dil gerçək reallıqları ifadə etdikdə sanki gün işığına çıxır, bədxah, xain məqsəd, meyl və maraqları, fikir və düşüncələri ifadə etdikdə, xəbis, riyakar və kinli adamların ixtiyarına keçdikcə isə bulanıb- bulanıqlaşıb kəsifləşir, bəzən qatı qaranlıqlara qərq olur. Dil planetinin ən
41 aydın görünən, işıqlı hissəsi isə adi, təbii ünsiyyət sferasıdır. Diqqətlə fikir versək görərik ki, hətta dəqiq istilahlar-terminlər üzərində qurulan elmi üslubun sintaksisi də dumanlara bürünmüş kimi görünür. Bütün digər sırf sosial və mədəni hadisələrdən fərqli olaraq dilin bioloji əsasa malik olması insanın geniş dünya ilə hər cür təbii-harmonik əlaqələrini və təmaslarını təmin edir. Istər motivli, istərsə də motivsiz işarələr dünyanın verbal şəkildə qavranılmasına və ifadəsinə çıxışı təmin edir, ən müxtəlif və rəngarəng münasibətləri öz repertuarına daxil edir, onlardan yararlanır. Ən parlaq-motivli sözlər, indeks və ikonik işarələr avtomatlaşma, həddən artıq işlənmə, tanınma və qiymətləndirilmə sayəsində ilkin expressivliyini itirir və onlar adi vəziyyətlərdə xüsusi aktuallıq və dəyər kəsb etmədikdə neytral sözlərdən çox da fərqlənmir. Işarənin şəffaflığı və aşkarlığı, sözün maddi tərəfinin, səsləyişin müəyyənləşdirici, təyinedici və məhdudlaşdırıcı xarakteri əlavə, üst mənaların inkişafına, praqmatik semantikanın gəlişməsinə mane olur. Bu cəhəti də nəzərə almaq zəruridir. Mümkün paradokslara, işlənmə və qiymətləndirmə ziddiyyətlərinə baxmayaraq, dil işarələrinin xarakteri ilə onların səlisliyi və qeyri-səlisliyi, dərəcəliliyi, graduallığı və sensitiv orqanların fəaliyyəti arasında birbaşa əlaqə axtarmaqda qeyri adi heç nə yoxdur. Doğrudan da indeksal və ikonik işarələrdə adlandırılan, təsvir olunan predmet və hadisələrə bilavasitə dilin səs toxuması vasitəsilə daxil olmaq kimi unikal bir imkan yaranır. Real gerçəkliyin, habelə hər növ dil işarələrinin, məcaz və fiqurların qavranılması görmə-təsəvvüretmə qanunlarına əsaslandırdığından bu məsələ üzərində bir qədər geniş dayanmağa çalışaq. Motivli işarələr, xüsusilə metafora da daxil olmaqla işarə-kopiyalar, adından da məlum olduğu kimi, bir növ təxmini-kobud surətaxarma işini görür, sözü, ifadəni, bəzən bütöv sintaktik formanı, hətta mətn parçasını real situasiyaya xeyli dərəcədə yaxınlaşdırır, ikitərəfli əlaqəni, uyğunluq və nisbi adekvatlıq effektini gücləndirməklə fəal, assosiativ səsləşmə, dərketmə fonu yarada bilir. Əlbəttə, burada qavrayışın, eləcə də dil qavrayışının əsasını təşkil edən visual və auditiv faktorların rolu xüsusilə artır. Onların qavrayış prosesində ayrıca statusa malik olması heç bir şəkk-şübhə doğurmur. Elm tarixində hətta idrakın hüdudlarını görmənin hüdudları ilə təyin etmək, “ölçmək” təşəbbüsləri olmuşdur. Əlbəttə, görməni həm dar fiziki-bioloji
42 mənada, həm də sərbəst mənada, bütövlükdə geniş idrakı ölçülərdə, epistemioloji bir mahiyyət kimi də təyin etmək olar. Əsl həqiqətdə predmeti, hadisəni “görmə” semiotikası, qeyd edildiyi kimi, özlüyündə nəhəng fövqəlsemiotika olaraq bütün duyğu orqanlarının funksiyalarını, ilkin halda hissi idrakın mərhələlərini özündə birləşdirir və oradan rasional idraka – düşüncə sferasına transfer edilir. Bu mənada “görmə” hər şeydən əvvəl düşünmədir, düşüncə sahəsidir. Şərqdə göz, görmə dedikdə həm də bəsirət gözü, ağıl, ən ali təfəkkür strukturu olan zəka nəzərdə tutulur. Beləliklə, “görmənin” düşüncə, düşünmə mərhələsində dil işarələrinin forma və məzmuna münasibətdə keyfiyyət fərqləri – indeks, ikon və ya simvol olması faktı artıq öz əhəmiyyətini, aktuallığını sonadək mühafizə edib saxlaya bilmir. Burada söhbət daha çox qavrayışın intensivliyindən gedir. Təkcə forma prizmasından deyil, anlayış prizmasından da görmə görmədir, bunlar iki fərqli “görmədir”. Əslində bu “üçüncü tip” görmədir, daha dərindən görmədir, formanın ətalətini təcrid edərək, ayıraraq görmədir. Səslərlə görmək də aydın görməkdir, xalis “görmədir”. Başqa bir görmədir - səsləri eşitmə, düşünmə əyaniliyindən və konkretliyindən keçirərək görmədir. Bu başqa məsələ ki, başdan-başa ikonik sistem olan bədii üslubda görmə və eşitmə işarələri xüsusi intensivlik kəsb edir. Biz əslində Baxın, Motsartın, Bethovenin, Üzeyir bəyin musiqisini də görərək, asemantik olanı sistem halına salaraq, məna ilə bütövləşdirərək qavrayır, dil səslərindən, sözlərdən fərqli olaraq səs materiyasını təxmini hissələrə ayıraraq, üzvləndirərək, ikinci semiotik invariantlıq arayaraq, dilə transformasiya edərək qavrayırıq, dərk edirik. Biz musiqi əsərini bütöv halda forma və məzmunla bir yerdə, əslində çox hallarda simvolik işarələri gördüyümüz, qavradığımız kimi qavrayırıq. Fərq burasındadır ki, musiqidə birbaşa, müəyyənləşmiş, üzvlənmiş və az-çox dəqiq semantika yoxdur. Bu doğrudur ki, Soltan Hacıbəyovun “Karvan” suitasını, Cahangir Cahangirovun, Emin Sabitoğlunun kino musiqisini daha aydın və asan qavrayırıq. Motsartın parlaq, çağlayan, “görünən” musiqisinin gözəlliyini (“göz” elə “gözəllik” deməkdir) seyr etməkdə, musiqinin oyandırdığı duyğuları, təlqin etdiyi, eşitdirdiyi lövhələri asanlıqla, rahatlığımızı pozmadan seyr edirik. Əyanilik, səs obrazlığı dərketmə faktoruna çevrilir. Görünür, ona görə belə olur ki, səs materiyası ilə, istər diskret dil səsləri
43 olsun, istərsə də bir bütöv, tam kimi qavranılan musiqi sədaları olsun, təsvir olunan situasiyalar, ifadə olunan reallıqlar arasında bir mütənasiblik, uyarlıq, uyğunluq yaranır. Bu, şübhəsiz, intensiv, operativ qavrayışın müqəddəm şərti kimi çıxış edir. Lakin burası da var ki, nə maddi varlığı səslərdən, istisnasız olaraq səslərdən ibarət olan dil işarələri, nə də musiqi əsəri, yaxud hər hansı bir digər incəsənət əsəri, ən mükəmməl incəsənət əsəri belə artıq dəfələrlə qeyd etdiyimiz kimi heç vaxt, heç zaman gerçəkliyin özü, tam əksi, ilkin-təbii vəziyyəti, analoqu ola bilmir. Sənətkarlar “həyatdan gözəl lövhələr” yarada bilərlər, musiqiçilər hətta həyatda olmayan gözəllikləri təlqin edə bilərlər, lakin həyatın özünü, var olanı, yaradılışı təkrar yarada bilməzlər. Və heç vaxt da yarada bilməyəcəklər. Görünür, insana canlı həyatı, varlığı, materiyanı deyil, yalnız onların semiologiya ilə, şərti işarələrlə təsvirini, kölgəsini, gerçəklikdən uzaqlaşdırılmış, təhrif edilmiş təxmini surətlərini, obrazlarını, az-çox dərk etmək, yalnız bununla kifayətlənmək “icazəsi” verilib. Səttar Bəhlulzadənin, Ayvazovskinin, Toğrul Nərimanbəyovun, Dürerin tabloları, natürmodları heç vaxt təsvir olunan təbiət gerçəkliklərinin, canlı həyatın özü kimi əlvan, dinamik və təravətli ola bilməz. Onlardan, yüksək, onlardan mükəmməl, əsrarəngiz ola bilər, amma onların özü ola bilməz. “Mono Liza” nə qədər böyük, əlçatmaz sənət nümunəsi olsa da, adi bir kənd qızının gözəlliyini, təravət və füsünkarlığını, həyəcandan titrəyən köksünün, qabarıq sinəsinin titrəyişlərini canlandıra bilməz. Canlı assosiyasiya, fəal qavrayış nəticəsində yalnız məna ilə formativ, səs kütləsi arasında ikitərəfli, çəxtərəfli əlaqə yaranır və möhkəmlənir. Elmi-nəzəri ədəbiyyatda görmənin rolunun şişirdilməsi, mütləqləşdirilməsi təşəbbüslərinə rast gəlirik. Gotenin görmə nəzəriyyəsinə əsasən əgər dil işarələrini, bütövlükdə dili görmə qanunlarına uyğunlaşdırmaq mümkün olsaydı, heç bir elmə nəzəriyyəyə ehtiyac qalmazdı. Buradan belə anlaşılır ki, Göte işarənin vizuallığını dünyanın dərk edilməsində ideal situasiya kimi qəbul edir. Predmetlər, hadisələr, onların gerçək mahiyyəti dil, dil işarələri vasitəsilə o qədər aydın, şəffaf və sahmanlı, eyni zamanda geniş və hərtərəfli dərk olunmalıdır ki, sözlər öz- özünü, bununla da şeylərin mahiyyətini, daxili əlaqələrini bütün tamlığı ilə açıb göstərsin. Söz öz-özünü adlandırmaq funksiyasının da öhdəsindən gələ
44 bilsin. Lakin əsil həqiqətdə belə olurmu? Dahi mütəfəkkirin dediyi kimi dünyanı yalnız xalis görmə işarələri ilə görmək və göstərmək mümkün deyil. Çünki dünya yalnız görünən dünya deyil, həm də eşidilən, səslənən, ətir və üfunət saçan, toxunulan, təsəvvür, arzu olunan bir dünyadır. Dil işarələrin təkcə özləri ilə deyil, həm də onların əlaqələnməsi ilə dərk olunan bir dünyadır. Gah ümumi-bütöv şəkildə, gah da hissələrinə, detallarına ayrılaraq dərk olunan dünyadır. Məlumdur ki, dahi ingilis alimi Con Lokk sözü ən adsız işarə hesab edir. Gözlərimizi tam geniş açaraq və lap eşitmək istədiyimiz əşyaya, predmetə dirəyərək, maksimal yaxınlıq məsafəsinə gələrək dünyanı “olduğu kimi”, tam aydın görmək və tam atdın eşitmək qeyri-mümkündür. Işarələr kimlər tərəfindənsə az-çox optimal, effektiv substansiya kimi qavranılsa da, onlar son nəticədə işarə olaraq qalır, mahiyyətə sonadək nüfuz edə bilmir. Insanın yarardıqı ilk işarələr, daha doğrusu, ilk işarə eksperimentləri yəqin ilk yaradılışda dünyanı, insanın hələ tanımadığı ətraf aləmi səthi, tələm-tələsik adlandırmağa, necə deyərlər, təxmini, “gözəyarı” qeydiyyata, qeydləşməyə məhkumdur və bu qeyri- epistemioloji situasiya sonradan təshih edilməz, düzəldilməz yanlışlıqların, yanılmaların aradan qalxması, dilin təmizlənməsi, durulması ilə nəticələnməmiş, əksinə, həndəsi silsilə ilə getdikcə artmış, qlobal, ardıcıl və dönməz xarakter almışdır. Mövcudluq, ünsiyyət ehtiyacları, həyatın intensiv axarı, qavrayışın dayanıqsızlığı, qeyri-sabitliyi işarə quruculuğuna öz möhürünü vurur. Dərketmənin aşağı mərhələsində görmə və eşitməyə əsaslanan sözlərin və primitiv metaforaların bu dövrdə daha intensiv xarakter aldığını, geniş istehlak olunduğunu, yayıldığını düşünmək doğrudur. Ümumiyyətlə, primitiv dillərdə və dillərin inkişafının ilkin mərhələlərində əyani, predmetli qavrayışın daha mühüm rol oynadığını güman etmək olar. Görünür, simvollar, dil işarələrinin ixtiyariliyi, təsadüfliyi sonradan yaranan, genişlənən bir proses, həm də zəruri adlandırma və real ünsiyyət ehtiyaclarından doğan bir proses olmuşdur. Beləliklə, dildə qeyri-dəqiq, yayğın və təsadüfi,az informativ sözlərin sayı sürətlə artmış, dil hər tip və növ işarələrlə dolub-daşmış, yalnız eşitmə və görmə ilə hər cür ünsiyyət tələbini ödəmək getdikcə daha mümkünsüz olmuş, bu proses insan dilinin müşkülünə, ləngidici amilinə çevrilmişdir. Sadəcə olaraq dil istifadəçilərini və yaradıcılarını qane etməmiş,
45 darıxdırmış və usandırmışdır. Artan ehtiyacı ödəməmişdir. Deməli, ilkin dövrlərdə əyani qavrayışın daha mühüm, hətta həlledici rol oynaması faktı heç bir şəkk-şübhə doğurmur. Ən mühüm duyğu orqanları olan görmə və eşitmənin hüdudları dünya qavrayışının hüdudlarını ümumi konturlarda təyin etmiş, təkrarlıq və yamsılama, yenidən qavrama və anlama prosesləri zəruri verbal ehtiyaclara yönəlmişdir. Təsadüfi deyil ki, adi, təbii dildə görmə qanunları üstünlük təşkil etdiyindən primitiv dil və təfəkkürdə predmet gerçəkliyi, deməli, əyanilik daha güclü olmuşdur. Ibtidai insanın təfəkkürü vizual təfəkkür kimi xarakterizə olunur (F. İsmayılov, 63). Düşünmək olar ki, böyük dilçi Sepir “ilkin dillər sivilizasiyalı dillərdən daha zəngin olmuşdur” dedikdə daha çox müasir mənada, gerçək mənada zənginliyi, ifadə imkanlarının rəngarəngliyini deyil, əyanilik, konkretlik və vizuallığı, ilkin ekspressivliyi nəzərdə tutur. Qədim insanın, dünyanı dərk etmək axtarışları içərisində çapalayan, əzab çəkən, eksistensial qorxular keçirən insanın dilinin, yeni- yeni açılan dilinin böyük üstünlüklə görmə və eşitmə, yamsılama və təkrarlıq dili olması primitiv, intuitiv dillərdəki sözlərin böyük əksəriyyətinin də anlaşılmaz dünya ilə ünsiyyətə kömək edən konkret, əyani sözlər kimi gəlişməsini şərtləndirmişdir. Əslində söz əşyanın, hadisənin özü ilə üzvi surətdə birləşmiş, qaynayıb qarışmış onların proobrazları kimi dərk olunmuşdur. Məşhur psixoloq Bruner ümumən dərketmə fəaliyyətində məntiqi təfəkkürlə yanaşı əyani qavrayışın rolunu xüsusi qeyd edir (Дж. Брунер, 5). Adi, primitiv dilin, görmə və eşitmə dilinin insanın ilkin, instinktiv səviyyəsinə daha uyğun, doğma və yaxın olması tamamilə təbiidir. Təmiz vizual və auditiv işarələrdə şərti-nisbi mənada adekvatlıq, müvazilik, işarələnənlə işarələyən arasında şəksiz bənzərlik, izomorfluq olduğunu düşünmək üçün hər cür əsaslarımız, gərəkcələrimiz var. Güman etmək olar ki, xalis görmə və eşitmə, inikas işarələrində dil konkret qavrayış aktının özünə çevrilir, instinktlərlə bərabərləşir, tənləşir. Adi təbiətdən, gerçəklikdən rekonstruksiya edilən dilin avtomatizmi instinktlərin avtonatizmi ilə birləşir, ikinci birincini fəal, yaradıcı bir ardıcıllıqla imitasiya edir. Görmənin, vizual qavrayışın idrakı əhəmiyyəti haqqında analitik filosofların fikirləri də maraqlıdır. Vitqenşteynə görə idrakın idealı olan
46 mütləq həqiqət görmənin hüdudları ilə əldə edilir. Alimin qənaətinə görə görmə xalis həqiqi, müstəqim şəkildə verilən bilikdir. Görmə - normal, artıq-əskiksiz idrakdır. Faktik olaraq insan necə görürsə, elə də anlayır, düzgün, aydın görmə insanı həqiqətə, gerçək biliyə, məlumata yaxınlaşdırır. Linquistik fəlsəfənin banisi belə hesab edir ki, ilk növbədə görməyi öyrənmək lazımdır. Insan anlamır ki, dilin yaratdığı torun içərisindədir və buradan da dünyaya baxır. Böyük filosofun dediklərindən belə nəticə çıxarmaq olar ki, insan həm də dil işarələri ilə, dillə görməyi bacarmalıdır, öyrənməlidir. Bunun başqa adi düşüncədir. Vitqenşteynin qənaətinə görə dünyanı görmək, onu dərk etmək və ya dildən istifadə etmək eyni şeydir. Uşaq birbaşa, vasitəsiz şəkildə, yaşlı adam isə sözlər vasitəsilə görür, uşaq tərəfindən görünən dünya – insana xalis həqiqətin açılmasıdır. Məşhur filosoflardan biri belə hesab edir ki, həqiqəti əldə etmək üçün biz kiçik uşaqlara çevrilməliyik. L. Tolstoyun belə bir dahiyanə qeydi var: Uşaq məndən, hər cür yaşlıdan harmoniyanın, həqiqətin, gözəllik və xeyrin idealına daha yaxındır. Xalis, düzgün görməni “idrakın bakirəliyi” hesab edənlər var. Vitqenşteynin daha bir dahiyanə fikrini də qeyd etməmək olmaz: “İnsanlara rənglərin adları və onların işlədilməsi ilə bütöv bir dünyagörüşü verilir” (Bax: f. İsmayılov, 236). F. Nitşenin fikrincə müasir insanın görmə qabiliyyəti getdikcə zəifləyir. Əlbəttə, bunu daha çox məcazi mənada anlamaq lazımdır. Bir çox filosoflar belə hesab edirlər ki, aşağı intellektual inkişaf mərhələsində mücərrəd təfəkkür az inkişaf etdiyindən insanlarda qavrayış daha güclü olur. Xüsusilə Vitqenşteynçilərdə görmə nəzəriyyəsinə ifrat-aşırı münasibətin şahidi oluruq. Onlar bir çox hallarda görməni, vizual qavrayışı hətta mistik çalarlarda təqdim edirlər. Əsas mahiyyət və ümumi funksional cəhət bundan ibarətdir ki, həm görmə, həm də görmə dili eyni məqsədə - anlamaya, gerçəklik haqqında informasiya, bilik əldə etməyə xidmət edir. Başlıca vəzifə olaraq dünyanı dərk etmək üçün görmə, duyma sənəti ilə düşünmə sənətini birləşdirmək, əlaqələndirmək tələb olunur. Konkret qavrama və dərketmə aktı, kontekst və situasiya, dil istifadəçisinin hadisələrə, o cümlədən də dil reallıqlarına subyektiv-hissi münasibəti, praqmatik meyl və maraqları dil işarələrinin linquistik qiymətlərinin müəyyənləşməsinə həlledici təsir göstərir.
47 Doğruluğun qiymət dərəcələri müxtəlif olduğu kimi, dil işarələri də heç vaxt tam dəqiq, sərhədlənmiş olmur, həmişə yayılan, qeyri-səlis olur. Əvvəldə qeyd etdiyimiz kimi, bütün praqmatik-üslubi fiqurlar, leksik və sintaktik intensivləşdirmə, aktuallaşdırma vasitələri, mürəkkəb işarə və janrlar gerçəkliyi – daha fəal qavramaq və dil reallıqları kimi qavranılmaq, yayılanlığı tənzim etmək şansına malikdir. Bunlar linquopsixologiyanın qızıl fondunu təşkil edir. Praqmatizm mahiyyət etibarilə birbaşa dil işarələrinin qeyri-dəqiqliyinin, qeyri-aşkarlığının nəticəsidir. Linquistik substansiyadan asılı olmayaraq dil işarələri denotata münasibətdə heç vaxt tam səlis, səlislənmiş, birmənalı və birqiymətli olmur. Bir şey şəksizdir ki, adi, normativ vəziyyətdən seçilən linquistik qiymətlər, daha çox diqqəti cəlb edən dil formaları daha artıq aktuallaşmaya məruz qalır, nə ifadə, nə də qiymətləndirmə səviyyəsində adekvat şəkildə dəyərləndirilə, təyin oluna bilmir ki, bu da işarənin tipindən, keyfiyyət xarakteristikasından asılı olmayaraq, çoxlu uyğunsuzluqlara, anlaşılmazlıq və yanılmalara gətirib çıxarır. Qeyri-səlis çoxluqlar, qeyri-səlis məntiq və ehtimal nəzəriyyələri dünyanı, predmet, hadisə və proseslərin daxili əlaqələrini daha geniş və detallı şəkildə görməyə, daha əhatəli dərk və təsəvvür etməyə imkan yaradır. Qeyri-səlis, qeyri-aşkar dil və dilçilik nəzəriyyəsinin vəzifəsi isə həm proses, həm vasitə, həm də obyekt olan dil işarəsini, linquistik reallıqları həmin anlam və düşüncə müstəvisinə qaldırmaqdan ibarətdir. Unutmayaq ki, təkcə əşya və hadisələrin qavranılması deyil, konkret dil formasının qavranılması, qiymətləndirilməsi də önəmli əhəmiyyət kəsb edir.
|