Sərxan Abdullayev
Yüklə 4,35 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Sonra. Əgər bu dəfə sözün dar mənasında “azəraycanlıların” gəlmə xalq olduğu “sübut olunurdusa”, deməli, digər, başqa bir azsaylı xalqın, etnik qrupun, və ya qonşu xalqın köklü, aborigen əhali olduğunu
73 “əsaslandırmaq” mümkün olduğu qədər də təbii görünürdü. Belə linqvistik- ideoloji zəmində “Bakı vaxtilə ləzgi şəhəri olub” kimi fantastik fikirlər cücərə bilirdi. Lakin sonradan aydınlaşdığı kimi, bütün bunlar ləzgilərin, talışların, kürdlərin, Azərbaycanın digər müsəlman əhalisinin xeyrinə edilmirdi, istisnasız olaraq erməni-rus mənafeinə tabe tutulurdu. Sonradan bu zəmində Azərbaycanın düşmənləri tərəfindən “Dağlıq Qarabağda tarixən ermənilər yaşayıb”, “Laçın və Kəlbəcər kürdlərin olub” kimi “ideyalar” işlənib hazırlanacaqdı. Bir xalqın tarixini məhv etməyin ən sınanmış yolu zaman-zaman müəyyən ərazidə əhalinin sayında və tərkibində, toponimikasında “düzəlişlər” etmək, əgər mümkün olarsa, onların kökünü kəsmək və ya başqa bir əraziyə köçürmək yoludur. Bu yolun yolçuları etnonim və toponimlərin dəyişdirilməsinin mənasını çox gözəl başa düşürlər. Milli Məclisin 22 dekabr 2006-cı il tarixli iclasında Goranboy rayonunun Tatarlı adının dəyişdirilərək Yuxarı Səfikürd adlandırılması ilə bağlı regional siyasət daimi komissiyası sədrinin “təklifi” bir sıra deputatlar tərəfindən qəti etirazla qarşılanarkən və etnonimin dəyişdirilməsini “xarici kəşfiyyat orqanlarının daxildəki qüvvələr” vasitəsilə Azərbaycan tarixinin mənşəyini, türklüyü silib atmaq planlarının tərkib hissəsi kimi qiymətləndirərkən komissiya sədri cavab olaraq dedi: “Orada yaşayan əhali deyir ki, burda indi tatar yoxdur. Yaşayanlar azərbaycanlıdır (?). Buradan məşhur adamlar çıxıb. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin nazirlərindən biri Aslan Səfikürdski bu kənddən çıxıb. Belə rəvayət vardır ki, Nizami Gəncəvinin anası da bu kənddəndir.” (“Azadlıq”). Bu da yeni – müstəqillik dövründə “azərbaycanlı” sözü ilə manipulyasiynın ən son nümunəsi! Qeyd edək ki, “kürd” və “PKK” anlamlarının qəsdən dəyişdirilməsi də ciddi yanılma mənbəidir. Görünür, gələcəkdə təkcə ayrı-ayrı insanların deyil, dinindən, inkişaf səviyyəsindən asılı olmayaraq bütün xalqların insani hüquqlarını təmin etmək, siyasi-ideoloji zorakılığın, dil aqressiyasının qarşısını almaq üçün BMT nəzdində bir linqvistik təhlükəsizlik komissiyasının (və ya şurasının) yaradılması da lazım gələcək. “Ermənilik” anlayışına qarşı “türk” anlayışı qoyulmayanda, “erməni” sözünə qarşı “türk” sözü durmayanda, “azərbaycanlı” sözü duranda, “Azərbaycan” və
74 “azərbaycanlılar” həqiqətən zəif, daha doğrusu, zəiflədilmiş tərəf vəziyyətinə düşür. Tarix boyu daim öz aqressiv, düşünülməmiş, ölçüb- biçilməmiş hərəkətləri ucbatından mövcudluq uğrunda ölüm-dirim savaşları aparmağa məhkum edilmiş, həmişə güclü himayəçı axtaran (və onu tapan!) ermənilər “azərbaycanlı” və “Azərbaycan xalqı” ifadələrini istisnasız olaraq türklərə yönəlik bir anlamda qiymətləndirir (etiraf etmək lazımdır ki, həm də bir “dost” səmimiyyəti ilə “hayes, türkes?” deyə bizə türk olduğumuzu heç cür inandıra bilmirlər!), bəlkə də haqlı olaraq “Azərbaycan xalqı” anlayışına açıq kinayə ilə yanaşırlar. “Azərbaycan dili” ifadəsi isə onları tamamilə qane etmiş kimi görünür. Bu kontekstdə “Azərbaycan xalqının” cavan xalq olduğunu sübut etmək yalançılar, saxtakarlar üçün şən bir məntiqi məşqə çevrilir. Xalqın tarixi sözün tarixinə qədər kiçildilir, qayçılanır. Saxta, qurama və yalançı söz fakta, tarixi həqiqətə üstün gəlir. Yadda saxlayaq ki, “azərbaycanlı” sözü erməni yalanlarının dayaq anlayışlarından birini, bəlkə də birincisini ifadə edir. Sosializm cəbhəsi dağılar-dağılmaz “dostluq” (Freundschaft), “qardaşlıq” (Bruderschaft), “böyük qardaş”(der große Bruder), “birlik” (Einheit), “həmrəylik” (Solidarität), “beynəlmiləlçilik” (İnternationalismus) və s. sözlərin yanlışlığı, semantik və ideoloji səbatsızlığı dərhal üzə çıxdı. On illərlə bu sözlərin yalanından faydalanan “qardaş xalqlar”, “dost ölkələr” həmin bu sözlərin aşkar söylənilmiş bircə həqiqətinə dözə bilmədi. Yanlış anlayışlar sistemi çat verincə leksik paradiqma da uçulub getdi, sözlərin ideoloji semantikasının yanlışlığı, illuzorluğu üzə çıxdı. Illərlə təhtəlşüurda yatıb qalan, məqam gözləyən insan şəxsiyyətinin aprior formaları – qorxu, təşviş, qəzəb, həyəcanla küncə sıxışdırılmış həmin sözlərin əsil mahiyyəti üzə çıxınca insanlar, xalqlar pərən-pərən düşdü. Məlum oldu ki, qardaş, dost deməklə qardaşlaşma, dostlaşma, yaxınlaşma olmur, “həmrəylik” deməklə rəy, fikir birliyi yaranmır. Göstərilən sözlərin dennotativ semantikasında yayğınlıq və ümumilik ən müxtəlif praqmatik mənaların yaranmasını şərtləndirir. Hər dil özünəməxsus tərzdə aldadır – eyni məvfumu adlandıran sözlərin semantik- assosiativ həcminin müxtəlifliyi, konnotativ tutumu ayrı-ayrı ünsiyyət sistemlərində fərqli münasibətlər yaradır. Məsələn, bir şərqli və bir Avropalı üçün “dostluq”, “dost” (Freundschaft, Freund, дружба, друг)
75 leksik vahidləri bəzən təmamilə fərqli praqmatik resurslar yaradır. Və bu cəhət fərdlərarası və mədəniyyətlərarası münasibətlərdə də öz əksini tapır. Lap yaxın vaxtlara qədər sadəlövh bir azərbaycanlı üçün “dost” kirpik basdırdığı bir şəxsin yolunda, onun yaxın və uzaq məqsədləri uğrunda hətta ölməyə belə hazır olan, onunla bütün maddi sərvətlərini, sirlərini qeyd- şərtsiz bölüşən, həmin şəxsin hətta lazım gəlsə maddi ehtiyaclarını ödəməyə, ailəsinin şərəf və namusunu qorumağa borclu olan adama deyirdilər. Bir rusun və Avropalının nəzərində “dost” (Freund, друг) sadəcə olaraq hətta müəyyən bir dövr üçün ümumi mənafe ətrafında birləşən, maraq və çox vaxt xasiyyətləri, vərdiş və həyat tərzləri uyğun gələn bir-birini başa düşən adamlara deyilirdi. (Təəssüf ki, “yeni azərbaycanlılar” da bu praqmatik standarta olduqca yaxınlaşmış kimi görünür.) Düşünmək olar ki, keçmişin ən ağıllı avropalılarından biri olan Uinston Çörçillin “İngiltərənin daimi dostları yoxdur, daimi maraqları var” etirafı bir tərəfdən bu qədim qansoran və müasir demokratik ölkənin düzəlmək bilməyən vərdişlərini ifadə edirdisə, digər tərəfdən də kommunikativ nihlizmi, mənəvi iflası ortaya qoyurdu. Buradan çıxan çoxlu nəticələrdən biri, bəlkə də ən vacibi budur ki, dövlətlər səviyyəsində, siyasətdə ümumiyyətlə dostluq, yaxınlıq olmur və belə ənənəyə malik olan ölkənin vətəndaşları arasında da çətin ki, həqiqi dostluq nümunələri tapmaq olsun. Əsrlər boyu nəsillərin müstəmləkə çörəyi ilə dolandığı, haram çörək yediyi bir ölkədə çətin ki, əsil dost haqqında düşünmək vərdişi yaransın. Hamının çoxdan bildiyi, lakin dilə gətirilməyən bu bəyanat, bu mübhəm psixologiya hətta siyasi müstəvidə olsa belə sadəcə olaraq bir diplomatik mübaliğə, dahi tutması, ağıl spazması deyildi, şahlar, krallar, ərab şeyxləri, birinci katiblər də daxil olmaqla əsil şərq kişilərini, ağır-amiranə, qaradinməz, etirafsevməz dövlət xadimlərini – bu sarsılmaz totalitar drujinanı şoka salan bir dil və əməl həqiqəti idi. Maraqlı olan bir də budur ki, həmin diplomatik və insani etirafdan müasir Avropa demokratiyasına aydın bir xətt uzanmaqdadır. Avropalılıar dilə gətirməsələr də bu gün demokratiyanı, insan haqlarını məhz bu çərçivə və bu şərtlər daxilində görürlər. Doğrudur, dövlət siyasətinə münasibətdə burada nə klassik Şərq müdrikliyinə, nə də bir Asiyalı təkəbbürünə və hiyləgərliyinə nəsə əlavə edən qeyri-adi bir şey yox idi. Lakin həmin formul açıq-aydın “Bir
76 ingilisin və ya bir avropalının daimi dostu yoxdur, daimi maraqları var” kimi də oxuna bilirdi. Bu gün elə bir avropalı təsəvvür etmək olmaz ki, məsələn, dostunun xatirinə iş yerini itirməyə və ya onun əvəzinə borca düşməyə hazır olsun. Zaman məfhumlara da, onların dil versiyalarına, bütöv mədəniyyətlərə də intensiv olaraq öz düzəlişlərini etməkdədir. Və qloballaşma genişləndikcə, mövcudluq uğrunda mübarizə kəskinləşdikcə ümumi situasiya dil həyatını da öz təsiri və nəzarəti altına alır. Bu gün əxlaq və mənəviyyatın hələ az-çox möhkəm olduğu Almaniyada Freund və Freundin sözləri bəzən hətta müxtəlif cinslərə aid olan iki şəxs arasında çox vaxt ötəri, keçici, dayanıqsız intim-şəhvani münasibətlərin təxmini işarəsi kimi işlənir. Belə “dostluq” modeli Fransada və xüsusilə Hollandiyada daha çox “pərəstişkarlar” tapır, hətta hüquq müstəvisinə qalxır. Belə çıxır ki, insan azaddırsa, hər şey edə bilər, hətta insanlıqdan, öz növündən çıxa bilər. Ən dəhşətlisi isə budur ki, belə üzdəniraq “dostluğa” insan hüququ, insanlıq hüququ deyilir. Öz mahiyyətindən, təbiətin harmoniyasından çixan belə insanlara münasibətdə “insan hüququndan, insanlıq haqqından” necə danışmaq olar? Təbiətə zidd olan bir şey insan haqqi ola bilərmi? Adətən bu məqamda belə demək qəbul olunub ki, “bu sağlam düşüncəyə sığmır”. Xoşbəxt, təmin olunmuş, harın bir həyatın xumarlığında avropalılar sağlam düşüncəni dəyəsən çoxdan yadırqayıb. Lakin “sağlam düşüncə” və “sağlam mənəviyyat”, yüksək dil materiyası kimi natamamlıq və semantik qeyri- müəyyənliyi də ortaya qoyur. Belədə “Avropa standartlarına”uyğunlaşa, onunla ayaqlaşa bilməyən şərqli öz “geri qalmış düşüncəsi” ilə adi həqiqətləri, daha doğrusu, qeyri-adi yanlış və gerçəkləri qavraya bilmir ki bilmir! Bu gün haman ənənə və yaxın keçmiş “intizamı” ilə öyünən ismətli, abırlı Almaniyada hər hansı bir “Frau” kəbinsiz-filansız öz “dostu” ilə, Freund-u ilə açıq-saçıq yaşaya bilər, ondan uşağı olar və istədiyi vaxt heç bir çətinlik çəkmədən, ictimai qınağa məruz qalmadan daha çox xoşuna gələn, daha cavan, sağlam və ya varlı olan başqa bir Freund-la əhd-peyman bağlaya bilər. Və heç kəs ona pis qadın kimi baxmaz da! Bu gün qeyri- rəsmi çoxərlik və çoxdostluq, intensiv, istehlakçı həyat düşüncəsi bir çox avropalı, eləcə də “tərəqqiyə uğramış” asiyalı qadınlar üçün bir həyat normasına çevrilməkdədir. Qadının ifrat sərbəstliyi və “azadlığı” onun kişi ilə dostluq münasibətlərini də istədiyi kimi tənzim etməyə imkan verir.
77 Belə “dostluq rəzalətləri”, doğrudur, bir qədər “həyalı”, üstüörtülü şəkildə Aleksandr Dümanın “Милый друг” (“Əziz dost”) əsərində bütün çılpaqlığı, iyrəncliyi ilə təsvir edilmişdir. Qəribədir ki, rus mentalitetində hətta bir “ailənin dostu” anlayışı da var. Adətən varlı ailələrdə belə məhrəm dostlar olur. “Ailənin dostu” açıq-aşkar ailəyə daxil ola bilər, lap “sevimli” ərinin yanında dostunun arvadını darıxmağa qoymaz, onu əyləndirər, əsl ər isə yan otağa keçib sakitcə fransız romanları oxuya bilər... Sözün praqmatikası sanki konkret gerçəklik dəyərlərini alt-üst edir, görüş bucağını dəyişir. (Bax: В. А. Девкин, 3; А. В. Кирилина, 35) Maraqlıdır ki, bir çox Avropa dillərində, məsələn alman və rus dillərində son dövrdə qeyd olunan sosial-kulturoloji bağlamda (kontekstdə) “dostluq” semantik sahəsinə daxil olan sözlərin işlənməsinin xüsusilə intensivliyi müşahidə edilməkdədir. “Dostluq” özü zəiflədikcə “dostluq” sözü ayrıca dəyər kəsb edir. Görünür, Rusiyada ekstremizmin güclənməsi, hər iki ölkədə demoqrafik problem - əhali artımının sürətlə aşağı düşməsi “dostluq” anlayışına marağı artırmışdır. Beləcə, təkcə dövlətin sabitliyinin dayağı olan pulların deyil, əsas mənəvi dəyərlərdən olan sözlərin, əxlaqi sabitliyin qarantı olan təməl anlayışların da müxtəlif istiqamətlədə inflyasiyası gedir. Başqa bir müşahidə isə bundan ibarətdir ki, iqtisadi- siyasi və ictimai münasibətlərin xüsusilə mürəkkəbləşdiyi, ağırlaşdığı dövrlərdə, xüsusilə hər bir fərdin öz eksistensiyası uğrunda mübarizəsinin əsas vəzifəyə çevrildiyi keçid dövründə, o cümlədən zənginlikdən ən yüksək zənginlik həddinə çatmaq uğrundakı qaydalı-qaydasız döyüşlərdə Azərbaycan dilində “dost”, “dostluq” sözlərinin işlənmə dairəsinin getdikcə məhdudlaşması və daralaması prosesi getməkdədir. Düşünmək olardı ki, milli-mənəvi dəyərlərə bağlılıq, tarixi yaddaş normal azərbaycnlını hələ xeyli müddət hər cür xeyir gətirən münasibətlərə, işgüzar əlaqələrə “dostluq” əlaqələri kimi yanaşmaq düşüncəsindən uzaq saxlayacaq. Lakin belə olmadı və təəssüf ki, Azərbaycan və azərbaycanlıların böyük bir qismi müasirlik adı ilə dünyada gedən ümumi əxlaqi dəyərsizləşmə, assimilyasiya qafiləsinə qoşulmağa məhkum edildi. Qloballaşma deyilən uzun yolun yolculuğunda bizi daha nələrin gözlədiyi isə hələ məlum deyil. “Dost” sözünün digər ümumi-universal və xüsusi-fərdi işlənmə məqamlarını da qeyd etmək olar. Azərbaycan dilinin Bakı dialektində “əmi
78 arvadı”nı – çox yaxın adamın – atanın qardaşının həyat yoldaşını xoş bir təəssürat və hörmətlə “əmidostu” deyə çağırırlar. “Əmidostu” yalnız əminin xanımı, zövcəsi deyil, (yoxsa elə belə də deyərdilər), əmidostu həm də qayğıkeş, ağbirçək, yeri gələndə əminin özünü əvəz edə bilən səxavətli, ciddi, müdrik bir adamdır, əminin vəkil elədiyi hörmətli bir şəxsdir. “Dost”un yaxın, mərhəm adam olması fikri ümumən Şərq düşüncəsində vardır: “Batırıb əlini dostun qanına Fındıqça qoymuşdu barmaqlarına.” (Sədi) “Dost” sözünün məfhumi və emosional çalarları, semantik şüalanmaları bunlarla bitmir. Təkcə sevimli qadın, arxan, dayağın olan insan deyil, dar gündə kara gələn vəfa, sədaqət nümayiş etdirən hər kəs və hətta hər bir canlı “dost” rubrikası altına düşür. Heyvanlara münasibətdə bu “dost” sözü daha həyat, mübarizə yoldaşı, silahdaş mənasında deyil, “sədaqətli”, “vəfalı” mənasında işlənir, bir oyun və aldanış gücü kəsb edir. Bu elə bir yüksək, təkrarolunmaz və təbii, qeyri-adi, bəlkə də qeyri-şüuri keyfiyyətdir ki, ən böyük dahi hansısa adi bir adama, ruhsuz dəyərsiz bir canlıya həsəd apara bilər. Bu anlamda “dost” – ülfəti, itaəti həvəslə və əvəzsiz qəbul edən bir varlıq kimi təsəvvürə gəlir. Maraqlıdır ki, güclü mənfi, peyorativ çalarlığa malik olan “it” sözü həm də ən vəfalı, etibarlı dost və dostluq simvolu kimi işlənməkdədir. O öz sədaqəti, etibar və vəfası ilə ən sınanmış, mərd insanı belə heyrətdə qoyacaq bir təbii vərdişə, bioloji fədakarlığa sahibdir. Görünür, şüura deyil, kortəbii, qeyri-şüuri iradəyə, təmiz instinktə əsaslanan dostluq münasibəti nəinki daha güclü və dayanıqlı, həm də təhlükəsiz və rahat olur. Hər halda şüur çətin situasiyalarda insanı başqa yollar aramağa, düşünməyə təhrik edir. Başqa canlılarda, heyvanlarda isə bu alternativə yol yoxdur, o artıq əvvəldən, başlanğıcdan bağlanmış olur. Əslində insan münasibətlərindən kənarda işlədilən “dost” və “dostluq” sözləri məcazi mənadadır, bir metafora və dil aldanışıdır. Ən maraqlı hind filmlərindən biri “Fillər mənim dostumdur” adlanır. Məşhur Tarzanın heyvanlarla dostluğu vaxtilə dillər əzbəri olmuşdu. “Dost dosta tən gərək, tən olmasa gen gərək” Azərbaycan atalar misalında həqiqi, bərabər dostluq, tərəfdaşlıq deyil, ümumi fayda və
79 mənafeə əsaslanan qarşılıqlı əməkdaşlıq, yardımlaşma, paylaşma düşüncəsi ön plana keçir. “Dost” sözü bütün dillərdə, bütün ünsiyyət sistemlərində həm konkret bir şəxsə, həm də mücərrəd, çox ümumi, qeyri-müəyyən şəxslər qrupuna müraciət kimi geniş miqyasda işlənməkdədir: Hər nə istəyirsən seç götür, ey dost / Bircə o tar-kaman qoy mənim olsun; Dostlar, badələri qaldırın içək / Gecə ulduzludur, hava da sərin və s. Almanlar Göteni “ziddiyyətlərin dostu” (ein Freund der Gegensätze) adlandırırlar. Dahi alman şairinin “Gənc Verterin iztirabları” əsəri bütün cəmiyyətə və öz- özünə qarşı duran faciəvi qəhrəmanın adı bilinməyən mücərrəd, köməksiz “dosta” müraciəti silsilələridir. Epistolyar üslub, məktub janrı üçün səciyyəvi olan budur ki, burada “dost” sözü (“Əziz dostum! Lieber Freund!”) çox vaxt asemantikləşir, konkret bir insana konkret bir münasibətin göstəricisi kimi deyil, formal bir ünsür, bir mətnyaratma elementi kimi çıxış edir. “Dost” və “dostluq” sözlərinin praqmatik potensiyası deyilənlərlə bitmir. Çar Rusiyası dövründə uzun müddət “xalqlar həbsxanası” olan və yaddaşlarda da “xalqlar həbsxanası” kimi yaşayan Rusiya ərazisində - keçmiç Sovet İttifaqında zorla bir əraziyə, bir məkana yığılmış ən müxtəlif taleli xalqların faciəsi, onların işğalçı tərəfə münasibətləri də “dostluq” kimi qələmə verilirdi. Əslində Sovet İmperiyası bir “dostluq gettosu” idi. Insanın riyakarlığı o həddə çata bilər ki, bir xalq digərinin ərazisini işğal edər, əhalisini qırar, tarixini, əlifbasını dəyişər, sonra isə ona “dostluq” təklif edər. Dil aldanışlarının, həqiqət yalanlarının gücünə bax ki, “xalqlar dostluğu” dünyada ilk sosialist dövləti olan sovet dövlətinin qüvvət və qüdrət mənbələrindən biri kimi vəsf edilirdi. II Dünya savaşından sonra həqiqətən faşıst işğalından azad edilmiş, lakin Sovetlər tərəfindən yeni “soyuq işğala” məruz qalmış bir çox Avropa xalqları eyni sözün – həmin “dostluq” sözünün fitnəsi ilə faşist yağışından çıxıb kommunist yağmuruna düşdü. “Dost” sözü ilə antonimlik, əkslik təşkil edən “düşmən” (Feind) sözü də (Freundschaft -Feindseligkeit) müxtəlif xalqların dil şüurunda fərqli çevrələr cızır. Bir qərbli üçün “düşmən” mütləq məhv edilməli olan cansız bir hədəfdir. Qərbli “düşmənçilik” həddinə çatmaq üçün xeyli yol
80 keçməli,məsafə qət etməlidir. Bir azərbaycanlı düşüncəsində, bəlkə ümumi şəkildə bir şərqli təsəvvüründə, xüsusilə qafqazlı mentalitetində “düşmən” bütün mənfi konnotasiyaları ilə bahəm, həm də yeri gəldikdə müdafiə və hörmət edilməli olan canlı bir insan, layiqli bir rəqibdir. Biz azərbaycanlıların “Namərd dostdansa, mərd düşmən yaxşıdır” deyimi həmin düşüncəni çox dürüst ifadə edir. Şərq folklorunda düşmən bir şəxsiyyət yüksəkliyinə qaldırılmışdır. Düşmənin gücü, ləyaqəti insanın öz şəxsiyyətinin, mənliyinin göstəricisi kimi dəyərləndirilmişdir. Düşmən düşmənçilik etdiyi adama layiq olmalıdır, onun tay-tuşu, bərabəri olmalıdır. Yadınızdadırsa, “Dədə Qorqud” dastanında Qazan xan ona kömək etmək istəyən Qaraca çobana “Mən acizəmmi ki, mənim düşmənimə şərik çıxırsan?!” deyə təpki göstərir, onun himayədarlığını rədd edir. Bu zehniyyət düşmən üzərindəki qələbənin möhtəçəmliyini, misilsizliyini, təkrarsızlığını üzə çıxarmağa xidmət edir. O ki qaldı indiki bəzi kiçik, sıravi insanların “cari” düşmənçilik, daha doğrusu, tərslik, həsəd müqavimətlərinə, bu instinkt bir çox hallarda rəqiblik düşüncəsindən, paxıllıq, opponentlik anlayışından uzağa gedə bilmir. Bu cəhətdən “dostluq” məfhumunun təfsiri “düşmənçilik” anlamının şərhinə müvafiq gəlir. Bir şeyi də nəzərə almaq lazımdır ki, ilkin qiymətləndirmədə “dosta” nisbətən “düşmən” daha intensiv sözdür və bu cəhət özünü həmin sözlərin semantik valentliyində, əlaqələnmə imkanlarında və ekspressivlik çalarlarının zənginliyində aydın biruzə verir. “Düşmən” sözündə şəxsin izzəti-nəfsini, ekstensiyasını təhdid edən, onun əhval-ruhiyyəsini korlayan, daxili həyəcanlarını oyadan məqamlar var. Həm “dost”, həm də “düşmən” sözündə mənfi və müsbət emosiyalar bir-birini təqib edir, biri digərini tamamlayır və şərtləndirir. Azərbaycan xalq şairi B. Vahabzadənin “416” poemasında belə bir ali düşmənçilik örnəyi “Qaçaq Kərəm və İsrafil ağa” hekayətində verilir. Gecə qaçaq Kərəmin çadırına yaxınlaşan İsrafil ağa onun içəridə xanımı ilə bir yerdə olduğunu gördükdə intiqam fikrindən daşınır. Israfil ağa dünyada ən şirin şey olan qisas hissini boğur, onu başqa vaxta saxlayır. Israfil ağa qatı düşməni, qan düşməni Qaçaq Kərəmə gecə burada olduğunu bildirmək üçün çadırın girəcəyinə bir güllə qoyub gedir. Qəribədir ki, layiqli düşmən olaraq Qaçaq Kərəm tərəfindən də yüksək qiymətləndirilən bu mərdlik jesti son nəticədə düşmənçiliyin aradan
81 qalxması, heç olmasa yumşalması ilə deyil, daha da dərinləşməsi ilə nəticələnir. Qərb əxlaqı, kəmfürsət, irrasional qisas düşüncəsindən fərqli olaraq Şərq əxlaqının rasional-humanist məzmunu, psixoloji paradoksları özünü bütün gücü və kəskinliyi ilə büruzə verir. Şərq qəhrəmanı düşmənin onun üzərində bu sayaq üstünlüyünü, mənəvi qələbəsini heç cür həzm edə bilmir. Bu mənəvi qələbə onun kinini, qəzəbini daha da alovlandırır, qisas anını yaxınlaşdırır. Yoxsa adi düşmənə qalıb gəlmək o qədər də böyük hünər sayılmaz. Belə psixi transformasiyalar, xalqın, toplumun ruhunda dərin izlər buraxır, dil şüurunun formalaşmasına qüvvətli təsir göstərir. Dil Fridrix Nitsşenin bəhs etdiyi “məfhum göylərini” (Begriffshimmel) və ya Leo Vaysqerberin təsvir etdiyi insan şüuru ilə gerçəklik arasındakı “aralıq dünyanı” (Zwischenwelt) yaradarkən xalqın ruhi-mənəvi enerjisindən, konkret, bir çox hallarda qeyri-standart, təkrarsız empirik təcrübəsindən yararlanır. Həmin unikal, qeyri-adi təcrübə və dünyaduyumu yaddaşlara köçür və nəsildən-nəslə ötürülür. (H. Weinrich, 18) Sözün ideoloji, mənəvi-əxlaqi və psixi substratının araşdırılmasını bir qədər də davam etdirək. Ümumiyyətlə, sözün gerçək və praqmatik çoxmənalılığı geniş mövzu olub, dil-nitq situasiyalarının rəngarəngliyini və zənginliyini ifadə edir. Burada sabitliyin də, dəyişikliyin və dəyişkənliyin də öz hədləri, nisbətləri var. Təfəkkürümüzün, saysız-hesabsız səhv və yanılmalarımızın, ziddiyyətli təcrübə və mülahizələrimizin bütün təfərrüatlarını əhatə edən, onları özündə birləşdirən dil sahilsiz bir nəhr kimi daim çalxalanır, müxtəlif səmtli axınları öz içərisinə alır. Dil sistemində özünütəmizləmə və özünütənzimləmə prosesi heç başqa bir sosial sistemdə olmayacaq təbəddülatlar, çətinlik və müqavimətlərlə davam edir. Dil nə qədər saflaşmağa, büllurlaşmağa can atsa da, insanların bitib- tükənməyən ehtiraslarının, şəxsi maraq və mənafelərin, ideolojilərin müdaxiləsi sayəsində heç zaman artıq yükdən, onun ekologiyasını korlayan zir-zibildən təmizlənə bilmir. Dilin leksik sistemində, sözün ən müxtəlif semantik qatlarında bir mütərəddidlik, qeyri-müəyyənlik, yalan və aldanış substratı var. Dil sistemində onda danışan və düşünən fərdlərin, eksistensiyaların sayı qədər bir-birinə zidd güclər, mistik və anlaşılmaz aləmlər yaşayır.
82 Düzgün təfəkkürə xidmət etməyən, qavrayışı çaşdıran klassik “yalançılar”- “demokratiya” (Demokratie), “azadlıq” (Freiheit), “ədalət” (Gerechtigkeit), “sosial ədalət” (soziale Gerechtigkeit), “bərabərlik” (Gleichheit), “borc” (Pflicht) və s. kimi sözlər, habelə əxlaqi aldanışlara səbəb olan “sədaqət” (Ergebenheit), “vəfa” (Treue), “namus” (Ehre), “məhəbbət” (Liebe), “həqiqət” (Wahrheit), “düzgünlük” (Richtigkeit) və s. kimi çoxmənalı, çoxanlamlı leksik elementlər praqmatik-üslubi araşdırmalar üçün zəngin material verir. (S. Abdullayev (3), 160-163) Əslində bu sözlərin ilkin, gerçək anlamları itib getmiş, onların yerində boş söz yuvaları qalmışdır. Necə ki, real denotatı artıq növcud olmayan, yalnız yaddaşlara köçmüş “Karl Marks heykəli” kimi sürücülərin və sərnişinlərin dilində yaşayan “Karl Marksda düşən var?”, yaxud “Karl Marksda saxla!” kimi işlənmələr, söz denotatlar həmin xəyali varlığı hifz etməklə ilkin məna və gerçəyi bərpa edir. Predmet yoxdur amma söz substansiya kimi yaşayır! Denotatı deformasiyaya uğramış sözlər müxtəlif və fərqli mətnlərin formalaşmasında iştirak edir, yanılma və aldanışlara, səhvlərə rəvac verir. Azərbaycan dilində təkcə “vətən xaini”, “istirahət hüququ”, “sabitlik”, “təmiz”, “müxalifət” və s. kimi söz və ifadələrin araşdırılması bu zəngin ölkədə praqmatik dilçiliyi dil haqqında dünya elminin ön mövqelərinə çıxara bilər (“təmiz adam”, “təmiz çəki”, “təmiz ticarət işçisi”; “doğma müxalifət”, “əsl müxalifət”, “radikal müxalifət”, “əl müxalifəti”, “iqtidaryönlü müxalifət” və s.). Mən hələ “hüquq”, “qanun”, “millət vəkili”, “rüşvət”, “bəxşiş”, “korrupsiya”, “seçki” və s. kimi qeyri-adekvat işlənmələri demirəm. Əgər korrupsiyaya bulaşmıç məmur real vəziyyəti ört-basdır etmək üçün “Hansı ölkədə korrupsiya yoxdur ki?” deyə özünə bəraət qazandırırsa, “korrupsiya” sözü bir anda ABŞ və Avropa ölkələri kimi demokratik məmləkətlərdə “insan haqqları”, “demokratiya”, “terrorçuluq”, “müsəlman terrorçuluğu”, “fundamentalizm” və s. kimi söz və adlandırmalarla bir cərgədə təmamilə olmasa da, çox böyük bir faizlə iflasa uğramış sözlər sırasına keçir. Yaxşı ki, yalanlar, yanlışlar çoxaldıqca sözün, dilin müqavimət gücü də artır, çoxmənalılıq, daxili paradokslar sözün yalanını ortaya qoyur. Kəskin, yerində deyilmiş bir söz, gerçək ifadə bəzən bütöv bir düşüncə sistemini təkzib edir, saxta ideologiyaya qarşı durur, onu alt-üst edir. Söz həqiqətin təmsilçisinə, doğrunun
83 implikasiyasına xidmət edir: “islam terrorizmi”, yoxsa “xristian terrorizmi?”, “dövlət səviyyəsində terrorizm” (ABŞ digər böyük dövlətlər), “erməni genosidi”, yoxsa türk-müsəlman genosidi (?). Sözün yalanı onun həqiqətini yada salır. Çoxlu aralıq pillələri keçid hədlərini canlandırı. Yaradıcılıq, o cümlədən də nitq yaradıcılığının psixologiyası belədir ki, zorlanmış, aldadılmış sözün yanlışlığı onun əsl gerçəkliyi ilə, ya da eyni məfhum sahəsinə aid olan digər sözlərin assosiativ transformasiyaları ilə dəf olunur. Təəssüf ki, yeni yalanlar sistemi, siyasi, dini və ideoloji paradiqmalar özünü çox gözlətmir, siyasi meyl və maraqlar, fərdi iradə və mənafelər bu prosesin dayanıqlığına mane olur, sözü (canlı insan düşüncəsini), həqiqətdən daha artıq yenə də yalan və illuziyaların, aldanış və yanılmaların xidmətinə qaytarır. Yalançı, manipulyativ sözlərin çoxunda şüuraltı, implisit düşüncə üzə çıxır, danışanın əsil məramını açıb göstərir. Sokrat deyirdi: “Danış ki, səni görüm.” Söz qəbul olunmuş fikrə rəğmən heç də həmişə əsl mətləbi gizlətmir, əksinə, danışanın bütün mahiyyətini ortaya qoyur. Adi həyatda bitib-tükənməyən insani ehtiyaclar, vazkeçilməz, zəruri mübarizə və savaşlar sözü nisbi həqiqətlərin, fərdi - subyektiv, insanmərkəzçi müqavimət gücünün ruporuna çevirir, qeyri səlisliyi gücləndirir. Diplomatik ünsiyyətdə, siyasi mübahisə və diskussiyalarda isə söz istər-istəməz söz sahibi olmaq imkanını, təşəbbüsü əldə saxlayanların tərəfində olur. Milli münaqişələr, qlobal, açıq toqquşmalar və müharibələr şəraitində, radikal qruplaşmalar arasında gedən amansız savaşlarda dilin də radikallaşması, qütbləşməsi prosesi güclənir. Serblər üçün sonradan hərbi cani kimi beynəlxalq tribunal qarşısında dayanmalı olan Miloşoviç müharibə qəhrəmanı, müsəlman albanlar və boşnaklar üçün isə hərbi cani idi. Dağlıq Qarabağ yaraqlılarını ruslar “azadlıq mübarizləri” (Freiheitskämpfer), biz azərbaycanlılar isə “separatşılar” adlandırırıq. Əfqanıstan mücahidlərini sovetlər “düşmən” (душманы) damğası ilə damğalamışdı. Dilin bitib-tükənməyən tolerantlığına bax ki, öz vətənlərinin azadlığı uğrunda əldəsilah işğalçılara qarşı çarpışan vətənpərvərlər, vətən dostları “düşmən” elan olunmuşdular! Ruslar çeçen döyüşçülərini “quldur”, “terrorçu” deyə dünyaya car çəkirdi. “Azadlıq adasının” – Kubanın dünyanı müharibə vəziyyətinə gətirən generalları, siyasi rəhbərləri “Milli qəhrəman” elan olunmuşdu. (Fidel Kastro Rus – bu artıq sözün yalanının
84 deyil, onun həqiqətinin iflası idi.) Diqqətlə fikir versək görərik ki, dövlətlərin davası təkcə həyati mənafelər, mövqelər, ideallar, ideyalar davası deyil, həm də sadəcə olaraq söz davasıdır, verbal sərsəmlik yarışıdır. Uzun müddətdir ki, Azərbaycan diplomatiyası vur-tut 140 min erməninin “azadlığı”, “öz müqəddaratını təyin etməsi” naminə 1 milyon müsəlmanı qaçqın vəziyyətinə salan, nəinki Dağlıq Qarabağ ərazisini, həm də onun ətrafındakı 7 rayonu işğal edən, “təhlükəsızlik zonası” (sözə bax!) yaratmış Ermənistanın BMT və ATƏT-də “işğalçı dövlət” adlandırılmasına nail ola bilmir ki bilmir. Azərbaycan torpaqlarının “sülh yolu” ilə azad edilməsi beynəlxalq sənədlərdə bircə sözün - “işğalçı” sözünün yazılmasından keçir. Bu söz hər hansı hərbi uğurdan, döyüş meydanında qazanılmış qələbədən, hər cür, hər növ silahdan daha güclü görünür. Burada Müasir Dünya reallıqları üçün çox səciyyəvi olan unikal bir hadisə ilə - sözün inadla gerçəkdən, həqiqətdən yayındırılması, hadisəni, faktı üstələyərək müstəqil substansiyaya, gücə çevrilməsi fenomeni ilə rastlaşırıq. Bu, müasir qərb düşüncəsi üçün xüsusilə xarakterikdir. Yalanın doğrunu, həqiqəti boğazladığı, adlandırmanın substansiyaya, anlayışa, hadisəyə güc gəldiyi bir yerdə 7 rayonun nəinki işğalçılar və separatçılar, hətta həmsədrlər tərəfindən “təhlükəsizlik zonası” adlandırılması təmamilə təbii və “inandırıcı”görünür. Bu gün qərb insanının düşüncəsini yanlış sözlərlə çevirmək, buxovlamaq istiqamətində bilərəkdən qızğın təbliğatlar gedir, dini təəssübkeşliyi gerçəklik dəyərlərinə dəyişmək kimi qeyri-insani, qeyri- əxlaqi bir mövqe formalaşdırılır. Biz sanki gerçək dünyada deyil, sözlərin təqdim etdiyi tamamilə başqa bir aləmdə yaşayırıq. Hətta bəzən parlamentlər də bu istiqamətdə qərarlar qəbul edir. Fransız parlamentinin alt palatasının sözdə erməni soyqırımının inkarına görə adamlara cəza verilməsi haqqındakı “qərar”nın bütün dünyada nifrətlə qarşılanması onu da sübüt etdi ki, sözün ifrat yalanı son nəticədə labüd olaraq iflasa uğrayaraq həqiqətin tərəfinə keçir, uydurulmuş yalanlar, böhtan və riyakarlığın yolunu kəsir. Sözün əks, gerçək, həqiqi anlamı yaddaşda bərpa olunur, real psixi qanunlar saxta həyat fəlsəfəsinə qalib gəlir. Yalan və aldanış semantikası leksikanın ən geniş təbəqələrini əhatə edir. Yuxarıda qeyd olunan leksik vahidlər, habelə “xalq”, “millət”, “dövlət”, “dövlət çevrilişi”, “dövlətçilik” və s. kimi klassik aldanış
85 “semantikası” ilə yanaşı canlı ünsiyyətdə “kömək etmək”, “görmək”, “oyun”(oynamaq), “saymaq”, “hörmət” (hörmət etmək) və s. kimi eyni formativ, səs kütləsi daxilində bir neçə müstəqil sememi, leksik-semantik variantı özündə birləşdirən çoxmənalı sözlərlə birbaşa yalan demək, müqabil tərəfi aldatmaq imkanı gizlənir. Yüksək liqada qalmaq uğrunda çətin mübarizə aparan “Neftçi” futbol komandasının məşqçilərindən biri Kiyevin “Dinamo” komandasını elə Kiyevin özündə (?) məğlub etməyimizlə bağlı söz-söhbətlərə cavab olaraq demişdi: “Əsas məsələ Daşkənddə həll olundu. Kiyevlilər isə sadəcə olaraq bizə kömək etdilər.” Əsil həqiqət isə bundan ibarət idi ki, çempionluğu artıq özləri üçün təmin etmiş Kiyev “Dinamosu” artıq lazım olmayan xallar uğrunda axıradək mübarizə aparmadı. Azərbaycanda keçmiş Xalq Cəbhəsinin bir çox üzvləri indi də “oyun” və “oynamaq” sözlərini, doğrudur, yeni vəzifələrə uyğun şəkildə ən müxtəlif mənalarda işlədirlər. (Yalanla həqiqəti, oyunla reallığı özləri üçün hələ tam ayırd edə bilməyən müxalifət funksionerləri də ən müxtəlif məqamlarda bu sözdən yaralanmağa çalışırlar.) Bir osmanlı türkü və bir alman “kişi” və “Mann” sözlərinin çoxmənalılığı ilə asanlıqla manipulyasıya edə bilir. Halbuki biz azərbaycanlılar üçün belə bir hiylə, kələk imkanı yoxdur. Məsələ burasındadır ki, müasir türk dilində “kişi” sözü həm də “nəfər” mənasında işlənir və bu, leksikoqrafik araşdırmalarla da təsbit olunur. Alman dilinin lüğətlərində “Mann” (kişi) sözünün 10-dan artıq mənası göstərilir ki, həmin mənalardan biri də “nəfər”, “şəxs” anlamı ilə bağlıdır. Qəribədir ki, bu mənada “Mann” sözünün cəmi də yoxdur: Unsere Gruppe ist 10 Mann stark. (Müq. et: Unsere Truppe besteht aus 100 Männern). Yaxın qohum dillərdə, müştərək sözlərin semantik qeyri- akvivalentliyi xüsusilə qəribə, bəzən oriqinal dil-ünsiyyət aldanışlarına gətirib çıxarır. Mənin yadıma Türkiyyədə işgüzar səfərdə olan, simpoziumda iştirak edən xanımının taleyindən narahat olan bir Azərbaycan vətəndaşının TRT kanalında gedən elanla bağlı narahatlığı düşür. Həmin məlumata görə “trafik canavar” 20 nəfər kişinin həyatına son qoymuşdu, qəza nəticəsində çoxlu “kişi” həyatını “kayb” etmişdi. Osmanlı türkcəsini yaxşı bilməyən ailə başçısına təskinlik vermək üçün orada olanlardan biri hadisəyə belə şərh verdi: “Orda demədilər ki, qadın da həlak olub. Orada dedilər ki, 20 kişi həlak olub.” Bir daha xatırladaq ki, müasir
86 türk dilində “kişi” sözü həm də “nəfər”, “şəxs” mənasında işlənməkdədir və fərqli bir leksik paradiqmaya malikdir. Beləliklə, çoxmənalı sözlərdə təkcə bədxah yalanların, şərin deyil, həm də xeyirxah, pozitiv yalanların ifadəsi üçün münasib dil resursları yerləşir ki, bu da yeni mətn- hərəkət perspektivləri açır, ünsiyyət prosesində sözlərin müxtəlif mənaları, leksik- semantik variantları ilə fəal manevr etmək imkanları yaradır. Hətta dini məzmunlu “halal” və “haram”, “günah” və “savab, “haqq” və “nahaq” sözlərinin semantik sərhədlərini bu gün heç kim dəqiq təyin edə bilməz. Onların arasında çoxlu keçid və müqavimət hədləri var. Bu sözlər təkcə adi, öləri insanların deyil, din xadimlərinin dilində və əməlində də min-bir çalar kəsb edir. Görün İran mollası – başqa bir molla yox, məhz din respublikasının funksioneri “halal” və “haram” sözlərinə necə praqmatik əlavələr edir. Molla Həsən Qərbi Azərbaycan əyalətində öz haqqları uğrunda millətin nümayişə çıxmasını “haram”, onların qanını tökməyi isə “halal” sayır (qəzetlərdən). Yeri gəlmişkən, eyni sözləri elə bir az yuxarıda işlətdiyimiz “haqq” və “nahaqq”, “xeyir” və “şər”, “obyektiv” və “qeyri-obyektiv”, “ləyaqət” və “ləyaqətsizlik” və s. kimi leksik vahidlər haqqında da demək olar. Deməli, “halal”da haram elementləri, “haram”da da halal elementləri var. Daha doğrusu, tapmaq olar. Haqq nahaq xeyir-şər, obyektiv qeyri obyektiv də bunun kimi. Yalan və aldanış effektlərinin mühüm mexanizmlərindən biri də amfibolilər – ikibaşlı mənaların qarşılaşdırılmasıdır. Yuxarıda “vurmaq” sözünü misal gətirmişdik. Həmin söz kiminsə öz əleyhidarları, rəqibləri ilə gizli, ya aşkar mübarizə aparması mənasında da gəlir. “Milis rəisi bu yolla düşmənlərini vurur.” Bu gün məişətimizə möhkəm daxil olmuş “atmaq” felinin məna qarşılaşdırmalarına əsaslanan aşağıdakı mətn bu cəhətdən maraqlıdır. Rəis işçilərinin ona hesab verdiklərini dilə gətirəndə həmin şəxs vəzifə sahiblərinin ona “atdığını” bildirib. Deyib ki, onun fəaliyyəti dövründə hər işçi ayın müəyyən vaxtında pulu aidiyyəti şəxsə çatdırırmış. Sonra isə bu barədə müdirə hesabat verirlərmiş. Keçən ildən sonra isə onlardan aylıq “haqq” yığılmamış qalıb. Onlar da vəziyyətdən istifadə edib rəisə atıblar. Bu səbəbdən qəzəblənən müdirin məhz bundan sonra tabeçiliyində olan adamların üzərinə hücuma başladığı qeyd olunur. Deyilir
87 ki, indi rəis ona “atan” işçiləri cəzalandıraraq yığdıqlarını əllərindən alır... Əks halda onu və digər “atanları” uzun müddətli həbslər gözləyir. (Qəzetlərdən) Polisemantik sözlərin mənaları bir-birindən uzaqlaşdıqca, omonimliyə doğru inkişaf etdikcə onlarda yalan və aldanış imkanlarının miqyaslarının da genişlənməsi prosesi gedir.
Yüklə 4,35 Mb. Dostları ilə paylaş:
|