ŞƏXSİYYƏt psixologiyasi

2-ci sual. Şəxsiyyətin formalaşması hansı amillərə əsaslanır? Şəxsiyyətin formalaşması ­dedikdə, ilk növbədə, təbii, bioloji və genetik amillərin, yəni təhsil, təlim və sosial mühitin qarşılıqlı təsiri nəticəsində yaranan inkişaf prosesi başa düşülür. Şəxsiyyətin inkişafında bioloji və sosial amillər məsələsi hələ də mübahisəlidir. Lakin məlumdur ki, insan bioloji və təbii quruluşa malik olsa da, tarixi inkişafın məhsuludur. İnsanın bütün psixi prosesləri sosial amillərin təsiri ilə şərtlənir.
O da məlumdur ki, şəxsiyyətin mahiyyəti öz mahiyyətinə görə ictimaidir və onun bütün psixi xassələrinin və keyfiyyətlərinin inkişafı və yaradıcılıq fəaliyyətinin mənbəyi sosial mühitdə və cəmiyyətdədir. Lakin bütün bunlar şəxsiyyətin bioloji, təbii varlıq olduğunu inkar etmək demək deyil . Aydındır ki, insanın əqli inkişafı üçün müvafiq təbii və bioloji imkanın olması lazımdır. İnsan beyni, sinir sistemi və s. olmalıdır İnsanın təbii xüsusiyyətləri psixi inkişafın zəruri şərtini təşkil edir. Bununla belə, eyni zamanda, təbii xüsusiyyətlər insanın xarakterini, qabiliyyətini və ya maraqlarını, ənənələrini və ideallarını müəyyən etmir. Bəyin quruluşu bir biologiyadır Bir orqan kimi şəxsiyyətin əsasını təşkil edir. Şəxsiyyətin bütün keyfiyyət və xüsusiyyətləri ictimai varlığın məhsuludur. Ona görə də normal davranışa malik uşaq cəmiyyətdən kənarda tərbiyə olunarsa, o, heç vaxt şəxsiyyətə çevrilməz. İnsanın sinir sistemi ətraf aləmi dərk etmək üçün müəyyən fitri qabiliyyətlərə malikdir. Lakin insanın müvafiq qabiliyyəti fəaliyyət prosesində, ictimai həyat şəraitində təlim və tərbiyə nəticəsində formalaşır.
Psixologiya tarixinə nəzər salsaq şəxsiyyətin formalaşması sahəsində bir-birinin əksini təşkil edən iki nəzəriyyənin – inkişafın endogen və ekzogen nəzəriyyəsinin mövcud olduğunu görərik.
Endogen (yunanca endon – daxili, genes – mənşə deməkdir) nəzəriyyələr şəxsiyyətin inkişafını bioloji amillərlə əlaqələndirərək irsiyyətin roluna xüsusi əhəmiyyət verir. Ekzogen nəzəriyyələrdə isə insan bir növ tabula rasaya (ağ lövhə) bənzədilir, şəxsiyyətin formalaşması ancaq sosial amillərin təsirilə izah olunur. Şəxsiyyətin sosializasiyası ilə bağlı müasir burjua nəzəriyyələrini də mahiyyət etibarilə ekzogen nəzəriyyələr sırasına aid etmək lazımdır.
Xarici ölkələrin müasir psixologiyasında insan şəxsiyyətində iki amilin – bioloji və sosial amillərin təsirilə formalaşan iki başlıca yarımstrukturu ayırd edən nəzəriyyələr əsas yer tutur.