SeyiDƏLİyev n. Y, Qurbanov f. H, MƏMMƏdova m. Z

15 
sortların toxumu ilə əvəz olunmasıdır. 
Seleksiya stansiyaları, elmi-tədqiqat müəssisələri, həvəskar 
seleksiyaçılar daim yeni sortların alınması üzərində  işləyirlər. 
Yeni alınmış sortlar dövlət sortsınağı  şəbəkələrində  və 
istehsalat sortsınağı zamanı özünü doğrultduqdan sonra dövlət 
sortsınağı  şəbəkəsinin təklifi ilə istehsalatda olan köhnə 
sortların toxumu yenisi ilə dəyişdirilir. 
İstehsalatda olan köhnə sortların toxumu o zaman yenisi ilə 
əvəz edilə bilər ki, o, yüksək məhsuldar, məhsulun keyfiyyəti 
və digər əlamətlərinə görə köhnə sortlardan üstün olsun. 
Dövlət sortsınağı  nəticəsində üstünlük qazanan yeni sortlar 
müəyyən zona üçün rayonlaşdırılır. Bu zaman köhnə sortlar 
çıxarılır və sortdəyişmə aparılır. 
Sort rayonlaşdırıldıqdan sonra, bütün toxumçuluq müəssisə-
ləri yeni sortun toxumlarını çoxaltmağa başlamalı  və  təsərrü-
fatda yeni sortun toxumlarının  əkilməsi qısa müddətdə, 3-5 
ildən gec olmayaraq başa çatdırılmalıdır. 
Yeni sortlar rayonlaşdırıldıqdan sonra seleksiya stansiyaları 
və toxumçuluq təsərrüfatları köhnə sortun çoxaldılmasını 
dayandırır. 
Sort dəyişmə istehsalatda köhnədən becərilən sortların 
yeni rayonlaşdırılmış, daha məhsuldar, məhsulun texnoloji 
keyfiyyətinə görə üstün olan sortlarla dəyişdirilməsinə, 
təzələnməsinə deyilir. 
Sortdəyişmə  nəzəri olaraq hər beş ildən bir aparılmalıdır. 
Lakin istehsalat şəraitində çox vaxt sortdəyişmə vaxtında hə-
yata keçirilmir. Bu ilk növbədə dövrü sortdəyişmə müddətində 
yeni sortların alınmaması ilə əlaqədardır. Bu səbəbdən bir çox 
bitki sortları istehsalat şəraitində on illərlə becərilməkdə davam 
etdirilir. 
Təsərrüfatda becərilmək üçün sortlar seçildikdə bir çox 
amillər nəzərə alınır. Buraya ilk növbədə sortun becərildiyi 
ərazinin konkret şəraiti aiddir. Əgər sort yüksək məhsuldarlıq 
imkanına malikdirsə bu halda o, becərmə  şəraitinə daha artıq 

16 
tələbat göstərir. Az məhsuldarlıq potensialına malik olan sortun 
çox yaxşı  şəraitdə becərilməsi məqsədəuyğun deyil və  əksinə 
yüksək məhsuldar sortun əlverişsiz  şəraitdə istifadə olunması 
da məqsədəuyğun deyildir. Bəzən belə bir paradoksal vəziyyət 
yaranır ki, istehsalat şəraitində intensiv tipli müasir sort, həmin 
şəraitə yaxşı uyğunlaşmış köhnə sorta nisbətən az məhsul verir. 
Ona görə sort seçilərkən real istehsalat şəraitini nəzərə almaq 
lazımdır. 
Sürətli sortdəyişmə çox vacibdir. Bunun üçün yeni sortun 
toxum fondu yaradılmalı, köhnə sort ilə seleksiya işləri 
dayandırılmalıdır. 
Sort uzun müddət əkildikdə mexaniki və bioloji zibillənmə, 
aqrotexnikanın aşağı olması, öz-özünə tozlanma və sairə 
nəticəsində pisləşir, keyfiyyəti aşağı düşür və daha təsərrüfatın 
tələbatını ödəmir. Ona görə  də sort, həmin sortun yüksək və 
cins təmizliyinə malik olan toxumları ilə təzələnir ki, buna sort 
təzələmə deyilir. 
Sorttəzələmə  ─  təsərrüfatda sortluq toxumun həmin sorta 
aid olan daha yüksək reproduksiyalı toxumla əvəz olunmasıdır. 
Dəqiq təşkil olunmuş sortdəyişmədə sorttəzələmə  məcburi 
deyil. Ancaq sortdəyişmənin dövriliyi tez-tez pozulur. Ona 
görə də istehsalatda becərilən sortun toxumunun dəyişdirilməsi 
lazım gəlir. Sorttəzələmə sortluq təmizliyinin azalması  və 
toxumun xəstəliklərə yoluxmasının artması ilə  əlaqədardır. 
Əgər toxum təmizdirsə və səpin keyfiyyəti yüksəkdirsə bu hal-
da məhsuldarlıq toxumun reproduksiyasından asılı olmadığına 
görə sorttəzələmə lazım olmur. Nəzərə almaq lazımdır ki, 
heterozisli hibridlərin toxumu səpildikdə sorttəzələmə  hər il 
aparılmalıdır. Yəni bu halda səpin üçün ancaq birinci nəsil 
toxumlardan istifadə olunur. 
Müxtəlif bitkilərdə sort təzələmə müddəti fərqlidir. Məsələn, 
dənli-paxlalı bitkilərdə 6, buğda, vələmir, arpa, lərgə, soya 5, 
çovdar, darı, çəltik, qarabaşaqda 4 ildən bir toxumlar dəyişdi-
rilərək 2-ci nəsil toxumlarla əvəz edilir. Hibrid qarğıdalı 

17 
toxumları isə hər il dəyişdirilərək birinci hibrid nəsil toxumları 
ilə  əvəz edilməlidir. Hər hansı rayon üzrə sort təzələmə planı 
tutulduqda mövcud olan əkin sahəsi və onun gələcək inkişafı 
nəzərə alınmalıdır. Toxumçuluq təsərrüfatlarının sahələri elə 
hesablanmalıdır ki, sort təzələmə planına uyğun olaraq hər bir 
fermer təsərrüfatı toxumla təmin edilə bilsin. 
Rayon üzrə sotrtəzələmə planı tutulduqda mövcud olan əkin 
sahəsi və onun gələcək inkişafı  nəzərə alınmalıdır. Sorttəzə-
ləmə elə planlaşdırılmalıdır ki, hər bir təsərrüfat göstərilən 
müddətdə yeni toxum ala bilsin. 
Ona görə  də toxumçuluq təsərrüfatının sahələri elə hesab-
lanmalıdır ki, sorttəzələmə planına uyğun olaraq hər bir fermer 
təsərrüfatı toxumla təmin edilsin. Sahə hesablandıqda rayon 
üzrə sorttəzələmə aparılacaq sahənin həcmi, müddəti, toxum-
çuluq sahəsinin həcmi, sığorta fondunun miqdarı, səpin nor-
ması, ümumi və kondisiyaya uyğun məhsul və s. haqda əldə 
məlumat olmalıdır. Məsələn, toxumçuluq təsərrüfatı (arpa üzrə) 
50 hektar olan sahədə 4 ilin müddətində sorttəzələmə aparıl-
malıdır. Ümumi sahənin 13%-i toxumçuluq üçün ayrılarsa, fer-
mer təsərrüfatlarının 50 hektar toxumçuluq sahəsi olur. 
Toxumçuluq təsərrüfatı 4 ildə 50 hektar sahəni birinci nəsil 
toxumla təmin etməli olarsa, bir ildə (50:4+162,5) 162,5 hektar 
sahə toxumla təmin olunmalıdır. Hər hektar üçün 1,5 sentner 
toxum tələb olunarsa, 162,5 hektar üçün cəmi 
(162,5x1,5=243,75) 243,75 s toxum tələb olunur və 25% sığor-
ta fondu əlavə edilərsə, hər il 304,7 s toxum istehsal edil-
məlidir. 
Əgər hektardan 15 sentner standarta uyğun toxum alınarsa, 
304,7 s. toxum almaq üçün (304,7 sent.:15=20,32) 20,32 hektar 
sahə olmalıdır. 
Beləliklə,  əgər toxumçuluq təsərrüfatının 20,32 hektar 
sahəsi olarsa, hər il 304,7 s birinci nəsil toxum istehsal edər və 
4 ildə sorttəzələməni başa çatdıra bilər. Sorttəzələmə üzərində 
daimi nəzarət aparılmalı, bu barədə dövlət toxum kitabında 

18 
göstərilməli və dövlət toxum kitabı qiymətli sənəd kimi saxla-
nılmalıdır. Hər bir sort haqqında ayrıca hesabat aparılır. To-
xumçu aqronom sorttəzələmə zamanı toxumların düzgün 
istifadə olunmasını hər il dövlət toxum kitabında göstərir. 
Dövlət səviyyəsində köhnə sortlar o zaman yenisi ilə  əvəz 
edilə bilər ki, o, yüksək məhsuldar, məhsulun keyfiyyəti və 
digər əlamətlərinə görə köhnə sortlardan üstün olsun. 
 
1.4.  Toxumşünaslığın tarixi 
 
Arxeoloji qazıntılar, qədim dövrün maddi-mədəniyyətinin 
qalıqları, tarixi abidələrin, saxsı qabların və ev ləvazimatlarının 
üzərindəki naxışlar, habelə bir çox bitki toxumlarının təsviri və 
başqa faktlar göstərir ki, Azərbaycanda və Zaqafqaziyanın bir 
çox başqa respublikalarında buğda və digər taxıl bitkilərinin 
becərilməsi dörd min ildən artıq tarixə malikdir.  
Bu barədə A.Məstanzadənin 1928-ci ildə Binəqədidə 
(Bakıdan 10 km şimalda yerləşir) kəşf etdiyi qır qalıqları ara-
sında tapılan çətirli, paxlalı bitkilərin toxumları, ardıc və sö-
yüdyarpaq armud ağaclarının meyvələri olduqca maraqlıdır.  
Bunlarla birlikdə qazıntılar zamanı buğda dəni və un, daş 
kirkirə, xüsusilə buğda becərmək üçün daş toxalar, vəllər və s. 
alətlər tapılmışdır. Göstərilən alətlərdən 3-4 min il bundan 
qabaq istifadə edilirmiş. 
Dənli bitkilərin becərilməsini, heyvanlardan istifadə edilmə-
sini, xüsusilə suvarma sisteminin varlığını göstərən surətlər 
daha maraqlıdır. Bu şəraitdə yalnız suvarma sistemi sayəsində 
əkinçilik özünə məxsusi yer tuta bilmişdir.  
Mingəçevir ərazisində ilk bürünc dövrünə və sonrakı dövr-
lərə aid buğda, arpa və vələmir, yaşayış evlərinin divarına vu-
rulan suvaq qatının tərkibində küləş, saman və toxum qalıqları 
tapılmışdır. Bunlarla bərabər çoxlu miqdarda dən əzən, oraqlar 
üçün seqment və düzbucaq formalı çaxmaq daşları tapılmışdır. 
Burada bəzən həvənglərə də təsadüf olunur. Aşkara çıxarılmış 

19 
dən saxlamaq üçün quyular da çox maraqlıdır. Bəzən quyuların 
dibində üzvi maddə tapılmışdır ki, bunların da əzilmiş dən- un 
olduğu ehtimal edilir.  
Gültəpədəki qazıntılar zamanı 4,65 m dərinlikdə buğda və 
arpa dəni tapılmışdır. Bundan başqa, yenə orada dən  əzən və 
keramikalar da tapılmışdır ki, bunların tarixi eramızdan  əvvəl 
III minilliyə aiddir.  
Gəncə yaxınlığında, Göygöl rayonunun qərbində qazıntılar 
zamanı tapılmış tayfa evində eramızdan  əvvəlki II minilliyin 
sonuna aid daş kirkirələr aşkara çıxarılmışdır burada həmin 
dövrə aid olan taxta oraqlar üçün daş (çaxmaq daşı) qınlar da 
tapılmışdır. 
1940-cı ildə Göygöl rayonunda aparılan qazıntılar zamanı 
ağac və daş vəllər tapılmışdır; bu vəllər çaxmaq daşından ibarət 
olub, eramızdan əvvəlki II minilliyin sonuna aiddir. Bu vəllərlə 
bir yerdə adam meyidi də dəfn olunmuşdur. Güman etmək olar 
ki, bu adam əkinçi olmuşdur.  
S.M.Qazıyev və başqa tarixçilərdən ibarət olan ekspedi-
siyanın üzvləri tərəfindən Mingəçevirdə aparılan qazıntılar 
zamanı un və buğda dənəsi xüsusilə maraqlıdır. Bunlar 
eramızın I əsrinə aiddir. Toxumlar öz kəhrəba rəngini və for-
masını tamamilə saxlamış, un isə  rəngini azacıq dəyişmişdir. 
Tapılmış buğdanın iki min il ərzində öz kəhrəba rəngini dəyiş-
məməsini, bir tərəfdən yaxşı saxlanma şəraiti, digər tərəfdən 
isə buğdanın yüksək keyfiyyətinə malik olması ilə izah etmək 
olar. Dənli bitkilərin yüksək keyfiyyətə malik olması XIV əsr 
tarixçisi Həmdullah Qəzvininin əsərlərində təsvir edilmişdir.  
Ən qədim zamanlardan bəri Azərbaycan ərazisində müxtəlif 
kənd təsərrüfatı bitkilərinin və o cümlədən buğdanın geniş 
miqyasda becərilməsi haqqında antik müəlliflər də  məlumat 
verir (Heredot, Teofrast, Plini, Polibi və başqaları). 
Azərbaycanda bir çox kənd təsərrüfatı bitkilərinin becəril-
məsi haqqında bəzi tarixçilərin, coğrafiyaşünasların və səyyah-
ların – Moisey Xorenskinin (V-VI əsrlər) və Moisey Kaqankat-

20 
vatsinin (X əsr) daha müfəssəl məlumatlarına təsadüf edirik. 
Sonuncu öz dövrününün Azərbaycan  əkinçiliyini xarakterizə 
edərək yazır ki, “Böyük Kür çayı öz axını ilə çoxlu miqdarda 
iri və xırda balıqlar gətirir. Kür çayı böyük bir məsafə keçərək, 
nəhayət Xəzər dənizinə tökülür. Çayın  ətraf yerlərində bol 
taxıl, şərab, neft, duz, ipək və pambıq istehsal olunur; buralarda 
çoxlu zeytun ağacları var, dağlardan qızıl, gümüş və sarı qatran 
çıxarılır”. Azərbaycanda müxtəlif kənd təsərrüfatı bitkilərinin 
becərilib inkişaf etdirilməsinə görkəmli  şair Nizami Gəncə-
vinin poemalarında da təsadüf olunur.  
Azərbaycanda dənli bitkilərin toxumçuluğunun tarixi əkin-
çiliyin tarixi ilə  sıx  əlaqədardır.  İnsanlar ilk dəfə  əkinçiliklə 
məşğul olarkən yabanı halda yayılmış bitkilərdən seçib, öz 
həyətyanı sahələrində becərmişlər ki, bu da seleksiya işinin 
başlanması demək idi. Azərbaycanda qədim dövrlərdən bəri 
yabanı halda yayılmış bir çox bitkilər vardır ki, bunlar insanlar 
tərəfində seçilib becərilmiş  və  nəticədə  mədəni hala salınmış-
dır. Yabanı halda bitən bir çox bitki formaları onların mədəni 
sortları ilə müqayisə edilsə, sonuncuların nə qədər inkişaf etmiş 
olduğu asanlıqla gözə çarpar. Ağsu dağlarının və  cənub-şərq 
yamaclarında (Böyük Qafqaz dağlarının  şərq yamaclarında) 
yabanı halda geniş yayılmış  Triticum araraticum Jakubz. 
növünün formaları ilə mədəni buğda sortlarının müqayisəsi də 
buna parlaq sübutdur. Bu buğda növü ilk dəfə 1931-ci ildə 
M.M. Yakubsiner tərəfindən Azərbaycan ərazisində - Naxçıvan 
MR-da  Əznəburt kəndi yaxınlığındakı dağlarda (Kiçik Qafqa-
zın Dərələgöz sıra dağlarının cənub  ətəklərində) başqa yabanı 
buğda bitkisi formaları ilə  (Triticum aegilopodies Balansa) 
birlikdə tapılmışdır. Azərbaycanda bitən arpa bitkisinin bir çox 
yabanı formalarını (bulbozum və spontanium), habelə yabanı 
birillik və çoxillik çovdar bitkilərini onların mədəni sortları ilə 
müqayisə etdikdə bu sonuncuların üstünlüyü nəzərə çarpır. 
Göstərdiyimiz misallar insan fəaliyyəti nəticəsində (becərmə, 
seçmə və hibridləşdirmə) bitki orqanizminin təbiətini dəyişdir-

21 
məyin mümkün olduğunu bir daha sübut edir.  
Hal-hazırda Azərbaycanın ayrı-ayrı rayonlarında becərilən 
çox qədim tarixli yerli bərk buğda sortundan olan Sarıbuğda, 
Ağbuğda, Qaraqılçıq və s. xalq seleksiyasının məhsuludur. Bu 
sortlar Zaqafqaziyanın və Dağıstanın bütün rayonlarında da 
şöhrət qazanmışdır.  
Çox məhşur yerli yumşaq buğda sortundan olan Gürgənə, 
Xırdabuğda, Qırmızıbuğda, Kosabuğda, Zərdəbuğda, Kələgən-
dum; arpalardan isə Ağ arpa, Qara arpa və başqaları da xalq se-
leksiyası tərəfindən yaradılmışdır. Çox qədim tarixi olan yerli 
buğda və arpa sortlarını saymaqla qurtarmaq olmaz; sayca çox 
olan bu sortlar hələ kifayət qədər öyrənilməmişdir.  
Azərbaycanda kəndlilər  əsrlər boyu buğdanın sortunu 
yaxşılaşdırmaqla məşğul olmuşlar. Hər il kəndlilər sünbülün orta 
hissəsindən toxumlar seçib ayırmışlar. Bu prosesi onlar “başaq 
seçmə” yaxud da “axta buğda” adlandırmışlar. Bu qədim kəndli 
seleksiyası bu günə  qədər öz əhəmiyyətini itirməmişdir. Hələ 
1930-cu ildə müəllif kütləvi seçmə və sünbüldoğrama ilə məşğul 
olan kəndlilərin şəklini çəkmişdir; burada ən iri sünbüllər deyil, 
bir bərabərdə  və düzgün forması olan orta irilikdə sünbüllər 
seçilirdi. Bu zaman sünbüllərin yalnız orta hissəsində olan 
dənlər götürülürdü. Köhnə  təcrübəçilərin izah etdiyinə görə, 
sünbülün aşağı hissəsindəkini onlar inkişaf etməmiş  və ya 
“cavan” hesab edirdilər. Sünbül seçmə  işi ilə respublikanın 
demək olar ki, bütün rayonlarında məşğul olurdular. Toxum 
materiallarının bu qayda ilə yaxşılaşdırılması üsulu bu günə 
qədər də öz əhəmiyyətini itirməmişdir. Göstərilən üsullardan 
başqa, hələ  qədim zamanlardan bəri (hətta indinin özündə  də) 
Azərbaycanın bir çox dağ  və aran rayonlarında dən çox məha-
rətlə əl ilə (xəlbir vasitəsilə) sortlara ayrılır. Bu sortlara ayırma 
üsulu “xəlbirləmə” adlanır. Dən xəlbirdən keçirilir və  nəticədə 
bir bərabərdə olan iri və ağır dənlər seçilib ayrılır.  
Digər  ən maraqlı üsul “hövsərləmə”- tabaqlama üsuludur; 
bu üsul dəni xüsusi hövsər tabağına töküb, hövsərləməkdən 

22 
ibarətdir ki, bu da, xəlbirləmədə olduğu kimi, yaxşı  nəticələr 
verir. 
Bunlardan başqa, dən xırmanda kürək vasitəsilə küləklə 
sovrulmaqla da təmizlənir. Uzun müddət davam etdirilən bu 
cür sortlara ayrıma üsulu, sünbüllərin seçilməsində olduğu 
kimi, yeni sort və formaların  əmələ  gəlməsinə, toxumda 
müsbət xassə və əlamətlərin möhkəmlənməsinə kömək edir.  
Tarixi məlumatlardan aydın olur ki, müxtəlif beynəlxalq 
sərgilərdə Azərbaycan kənd təsərrüfatının ayrı-ayrı qabaqcılları 
buğda və s. bitkilərin sort və formalarının yaxşılaşdırılması 
üzrə öz nailiyyətlərini nümayiş etdirmiş  və yaxşı göstəricilər 
üçün müvafiq mükafatlar da almışdılar.  
1851-ci ildə Tiflis sərgisində  iştirak etmiş Quba qəzasının 
Gülabı kəndindən – Mirzə Məmməd Bayram oğlu və Siyəzən 
kəndindən – Yunis Ağası  oğlu buğda nümunələri üçün, Şəm-
şədil məntəqəsindən – Rəhim Cəfər oğlu – darı nümunələri 
üçün mükafat almışlar.  
1862-ci ildə Beynəlxalq London sərgisində Azərbaycan 
kəndliləri öz nailiyyətlərini nümayiş etdirdiklərinə görə müka-
fat almışlar. Onların içərisində  Lənkəran qəzasının Sabican 
məntəqəsindən olan Nəsifqulu Nəsrulla oğlu həmin sərgidə 
nümayiş etdirdiyi buğdaya görə mükafatlandırılmışdır. 
Bundan əlavə, 1864-cü ildə Moskvada, 1867-ci ildə Parisdə 
və 1872-ci ildə I Pyotrun anadan olmasının 200 illiyi müna-
sibətilə yenə  də Moskvada təşkil olunmuş  sərgilərdə  iştirak 
edən Azərbaycan kəndliləri xalça, ipək məmulatları və ən yaxşı 
kənd təsərrüfatı bitkiləri, o cümlədən də dənli bitkilər nümayiş 
etdirmişlər. 
1889-cu ildə Tiflisdə açılmış  kənd təsərrüfatı  və  sənaye 
sərgisində H. Zərdabi özünün əldə etdiyi yeni buğda, arpa və 
suluf (ağ darı və ya çuqara) sortlarını nümayiş etdirdiyinə görə, 
diplom və medalla təltif olunmuşdur.  
XIX  əsrin sonuna kimi Azərbaycanda elmi əsaslara istinad 
edən seleksiya işi aparılmamışdı. Lakin 1895-ci ildə Ağdaş qə-

23 
zasında təşkil olunmuş nümunəvi pambıq sahələrini Azərbay-
canda təcrübə  işinin başlanğıcı hesab etmək olar ki, sonralar 
digər qəzalarda da belə sahələr təsis edildi. Lakin bu cür 
sahələrdə ciddi tədqiqat işi aparılmadı, çünki bunların daimi 
torpaq sahələri yox idi.  
Toxumşünaslığın bünövrəsi çox qədim vaxtlardan qoyulmuş-
dur. Qədim əcdadlarımız öz inkişaflarının ilk dövrlərində onları 
əhatə edən yabanı bitkiləri becərməyə  və onların toxumunu 
toplamağa başlamışdılar. Onlar becərdikləri bitkilərin içərisindən 
daha məhsuldar olanların toxumlarını saxlamağa və onlardan 
nəsil almağa çalışmışlar. 
Toxumşünaslıq  –  əkinçiliklə  bərabər meydana gəlmiş  və 
inkişaf etmişdir. Belə ki, insanlar ilk dövrlərdən başlayaraq 
hansı bitkini becərmişlərsə, onun toxumundan istifadə etmiş, 
onu çeşidlərə ayırmağı öyrənmişlər. 
 Arxeoloji qazıntıların nəticəsində əldə olunan materiallar sübut 
edir ki, hələ 8-10 min il bundan əvvəl, Asiyanın Cənubi-Şərqində 
çəltik, Misirdə  və Çində buğda, Aralıq dənizi sahillərində 
subtropik və paxla bitkiləri becərilirdi. Çində tut ağacları  və 
barama qurdları 5 min il bundan əvvəl yetişdirilmiş və təbii ipək 
istehsal edilmişdir. 
Azərbaycanda mədəni bitkilərin becərilməsinə  hələ  qədim 
zamanlardan başlanmışdır. Qədim Yunanıstanın görkəmli alim-
ləri Herodot, Feofrast, Polibi, Strabon və başqaları öz əsərlərin-
də Azərbaycan torpağının məhsuldarlığı haqqında qeyd etmişlər. 
Azərbaycanda dənli bitkilər hələ 4-5 min il bundan əvvəl 
becərilirdi. Tarixi mənbələrdən məlum olur ki, orta əsrlərdə 
Azərbaycanda dənli bitkilər, pambıq, meyvə  və subtropik bit-
kilər geniş yayılmışdır. Azərbaycanda kənd təsərrüfatının çox 
əsrlik fəaliyyəti nəticəsində və xalq tərəfindən aparılan kortəbii, 
şüursuz seçmə  nəticəsində çoxlu dənli bitkilərin, meyvə  və 
tərəvəz bitkilərinin sortları yaradılmışdır. Bir çox sortlar hətta bu 
günə qədər kənd təsərrüfatında öz əhəmiyyətini itirməmişdir. 
Respublikamızın müxtəlif rayonlarında: Mingəçevir, Naxçı-

24 
van (Gültəpə), Göygöl, Abşeron (Binəqədi), Dağlıq Qarabağ 
(Xocalı) və digər yerlərdə paleontoloji və arxeoloji qazıntılar 
nəticəsində külli miqdarda müxtəlif bitki və heyvanların qalıqları 
tapılmışdır. Bu qalıqları  tədqiq edərək Azərbaycan alimləri 
sübut etmişlər ki, dənli bitkilər Azərbaycanda hələ  qədim 
zamanlardan becərilirdi. Analoji məlumatlar üzüm və meyvə 
bitkiləri haqqında da əldə olunmuşdur. 
Tarixi mənbələrdən məlum olmuşdur ki, Azərbaycanda orta 
əsrlərdə  dənli bitkilər, pambıq, meyvə  və subtropik bitkilər, 
habelə tut ağacı geniş becərilmiş, bu da barama qurdunun bəs-
lənməsinə və təbii ipək istehsal olunmasına imkan vermişdir. 
Keçən  əsrə  qədər Azərbaycan  ərazisində  kənd təsərrüfatı 
bitkiləri üzrə  tədqiqat işlərinin inkişafının tarixinə dair cüzi 
məlumatlar vardır. Kənd təsərrüfatı bitkilərinin öyrənilməsində 
ilkin işlərdən aşağıdakıları qeyd etmək olar: Lənkəran 
qəzasında 19-cu əsrin 40-cı illərində A.A Dudınski tərəfindən 
aparılan işlərin, o cümlədən bəzi meyvə və zeytun ağaclarının 
öyrənilməsi, habelə həmin əsrin 70-ci illərində Kazınskiy tərə-
findən bir çox sitrus bitkilərinin həmin iqlimə uyğunlaşma 
məsələlərinin öyrənilməsini qeyd etmək olar. Quba qəzası üzrə 
De-Bur qardaşları, Fenkendorf və başqaları tərəfindən bir çox 
Avropadan gətirilmiş meyvə  ağaclarının, üzüm tənəklərinin 
becərilməsinin öyrənilməsi; Göyçay qəzası üzrə A.B. Şelkov-
nikin portağal bitkisinin iqlimə uyğunlaşma məsələsinin öyrə-
nilməsi; Gəncə qəzasında Qolitsin və Qorçakov tərəfindən şə-
rabçılığın, üzümçülüyün inkişafına dair işləri; Səlyan qəzasında 
Karamzinin pambıq təsərrüfatında aqronom A.M.Stepanov 
tərəfindən pambıq bitkisinin sortlarının yaxşılaşdırılmasına dair 
işləri diqqətə layiqdir. Qeyd etmək lazımdır ki, pambıq bitkisi 
ilə  işlər 1904-cü ildə A.M.Stepanov tərəfindən başlanmışdır. 
Azərbaycanda kənd təsərrüfatı elminin inkişafının ilk addımları 
1895–ci ildə  Ağdaş rayonunda ilkin nümunəvi pambıq sahə-
sinin təşkili ilə bağlıdır. Sonralar Azərbaycanın digər rayon-
larında belə sahələrin təşkil olunması əsasən tədqiqat məqsədi 

25 
güdürdü. Belə  təcrübə sahələrində pambıq bitkisindən  əlavə 
araxis, soya, yonca və başqa bitkilər də  əkilib öyrənilirdi. 
Azərbaycanda kənd təsərrüfatında təcrübi işlər haqqında da-
nışdıqda Qarayaz Təcrübə sahəsi haqqında danışmamaq olmaz. 
Ərazi etibarilə Gürcüstanda yerləşən bu sahə 1894-cü ildə 
pambıq plantasiyası kimi təşkil olunmuşdur. Gürcüstanda yer-
ləşməyinə baxmayaraq bu elmi idarə Azərbaycanda pambıq-
çılığın inkişafına böyük təsir göstərmişdir. Burada 1903-cü ildə 
aqronom N.P.Taratınov tərəfindən gətirilmiş “Kinq”adlı pam-
bıq sortu üzərində fərdi və kütləvi seçmə apararaq yeni yaxşı-
laşdırılmış “Kinq-Qarayazskiy” pambıq sortu yaradılmışdır. 
1907-ci ildə Zəyəm stansiyasının yaxınlığında Sarıtəpə tədqiqat 
stansiyası  təşkil olunmuşdur. Burada pambıq, taxıl, paxla, tü-
tün, yonca və başqa bitkilər üzrə aparılan işlər əsasən tədqiqat 
məqsədi daşıyırdı. Bu sahə 1914-cü ilə qədər fəaliyyət göstər-
di.1912-ci ildə  Ağstafa təcrübə sahəsinin qarşısında aşağıdakı 
məsələlər qoyulmuşdur: 
1.  Toxumçuluq məsələləri  
2.  Yemçilik məsələsi; 
3.  Növbəli əkinlərin öyrənilməsi; 
Azərbaycanda 1909-cu ildə Muğan təcrübə stansiyasının təş-
kili kənd təsərrüfatı elminin inkişafında ən böyük nailiyyətlərdən 
biri olmalı idi. Lakin həmin dövrdə müvafiq maddi texniki dəs-
təyin olmaması stansiyanın tikilməsi prosesinin təxirə salınması 
ilə  nəticələndi. Yalnız 1913-cü ildə  Mərkəzi Muğanda stansiya 
əvəzinə  təcrübə sahəsinin təşkil olunması  məsələsi qarşıya qo-
yuldu. Lakin bu plan da yerinə yetirilmədi. 1914-cü ildə birinci 
dünya müharibəsi başladı və bütün işlər təxirə salındı. Bununla 
yanaşı  Cəfərxan seleksiya plantasiyası  təşkil olunması barədə 
qərar qəbul edilmişdir. Stansiyanın elmi fəaliyyətində aşağıdakı 
məsələlərin öyrənilməsi qarşıya qoyulmuşdur: 
1.  Kolleksiya şitilliyinin təşkili; 
2.  Pambıq, küncüt üzrə təmiz xətlər alınmasının təşkili; 
3.  Yoncanın toxumçuluğunu təşkili. 

26 
Cəfərxan stansiyasında işlərin normallığı bərpa olunur, pam-
bıq üzrə seleksiya işləri qaydaya salınır və genişlənirdi. Məsə-
lən, seleksiya şitilliyi təşkil olunur, stansiyada alınan təmiz 
xətlər becərilir, ayrıca hibrid pitomniki sahəsi yaranır, pambıq 
bitkisinin toxumçuluğu genişlənir və yeni formaların yaradıl-
ması  məsələsilə  məşğul olunurdu. Pambıqçılıqda elmi işlərin 
təşkilinə xüsusi fikir verilirdi. 1925-ci ildə Bünyatzadə bu 
planın təcili həllinə ciddi təşəbbüs göstərmişdir və  həmin ildə 
Gəncə şəhərinin yaxınlığında Gəncə Təcrübə Seleksiya stansi-
yasının bünövrəsi qoyulmuşdur. Bina tikilməmiş burada pam-
bığın sort sınağı və gübrələrin pambıq bitkisinə verilməsi mə-
sələləri barədə geniş elmi işlər başlanılmışdır. Gəncə  Təcrübə 
Seleksiya stansiyasının elmi işinin təşkilinə yaxından köməklik 
edilir. 
1924-cü ildən 1929-cu ilə  qədər Azərbaycanda təcrübə 
idarələrinin sayı 4-dən 21-ə çatmışdır. Bunlardan ikisi Gəncədə 
- Azərbaycan Elmi-Tədqiqat Pambıqçılıq  İnstitutu, Göygöl 
rayonunda Azərbaycan Elmi Tədqiqat Heyvandarlıq  İnstitutu 
idi. Bu müddət ərzində Azərbaycanda torpaq zonalarının öyrə-
nilməsində bir sıra əsaslı işlər aparılmışdır. Bu işlər gələcəkdə 
nəzərdə tutulan elmi idarələrin təşkilində böyük rol oynamışdır. 
N.İ.Vavilovun təşəbbüsü ilə Mirbəşir (Tərtər) rayonunda 
Azərbaycan Dövlət Seleksiya stansiyası yaradılmışdır.  İlk 
ekspedisiya 1914-cü ildə L.L. Dekaprileviçin rəhbərliyi ilə təş-
kil edilmiş  və onlar taxıl bitkilərini yığaraq, 5 buğda növünü 
təyin etmişlər. 
Ilk rəsmi toxumluq stansiyası Rusiyada 1877-ci ildə A.F. 
Batalin tərəfindən Peterburqda Baş botanika bağında yaradıl-
mışdır. 1881-ci ildə A.A.Fadaev Petrovskidə, indiki K.A.Ti-
miryazev adına Moskva Kənd Təsərrüfatı Akademiyasında to-
xumluq stansiyası yaratmışdır. (1950-ci ildən o, toxum nəzarəti 
laboratoriyası kimi K.A.Timiryazev Kənd Təsərrüfatı Akade-
miyasının tarlaçılıq elmi stansiyasının tərkibinə daxil olmuş-
dur.) Bir qədər sonra, professor P.R. Slyezkinin başçılığı 

27 
altında Kiyev stansiyası (1897-ci ildə), sonralar isə Xarkovski 
(1906), Yekatirinoslavski (1907), Voronejski (1911), Mos-
kovski (1912) və b. toxum stansiyaları təşkil olunmuşdur. 
Toxumların səpin keyfiyyətinə kütləvi nəzarət üçün toxum 
nəzarəti laboratoriyaları var. Bu laboratoriyalara da toxum 
müfəttişləri nəzarət edir.  
Hal-hazırda hər növ analiz üçün Dövlət nəzarəti (k/t bit-
kilərinin toxumlarının təyini üçün üsullar) vardır. 
1937- ci ildə  dənli bitkilərin toxumlarını yaxşılaşdırılması 
tədbirləri haqqında qərar qəbul edildi. Onun əsasında vahid, 
seleksiya toxumçuluq və Dövlət sort sınağı və s. təşkil edildi. 
1993 -cü ildən sonra Respublikamızda toxumçuluq və nəzarət 
haqqında qərarlar qəbul edildi. Onlarda toxumların yüksək 
səpin keyfiyyətində istehsalı üçün əsas verir.  
Toxumun səpin keyfiyyətini yüksəltmək üçün toxum müd-
dətliliyi əsas rol oynayır. Onlara rəhbərlik etmək üçün kənd tə-
sərrüfatı nazirliyi nəzdində Dövlət toxum müfəttişliyi vardır. 
Müxtəlif ölkələrin toxum nəzarət işi vahid beynəlxalq təş-
kilatda birləşərək toxum üzrə nəzarət təşkil etmişlər (1924). Bu 
nəzarətin hal-hazırda 50 ölkə üzvüdür.  
Beynəlxalq assosiasiya 3 ildən bir konqres çağırır və to-
xumların təhlilinin metodikasını təşkil edir. Burada müxtəlif öl-
kələrdə görülən işlərin nəticələri təhlil edilir. Elmi məruzələr 
hazırlanır və elmi məqalələrdə işıqlandırılır.  
 
1.5.  Dövlət toxumçuluq xidməti, onun hüquqları və 
vəzifələri 
 
Azərbaycan Respublikasında dövlət toxumçuluq xidməti 
toxumçuluğun idarə edilməsindən və toxumçuluğa dövlət 
nəzarətindən ibarətdir və müvafiq icra hakimiyyəti orqanları 
tərəfindən həyata keçirilir. 
Dövlət toxumçuluq xidmətinin fəaliyyəti və vəzifəli şəxslə-
rin səlahiyyətləri müvafiq qaydada təsdiq olunmuş əsasnamələr 

28 
və təlimatlarla müəyyən olunur. 
Hal-hazırda Azərbaycanda toxum üzərində dövlət və 
təsərrüfat tərəfindən nəzarət aparılır. Dövlət nəzarəti fermer 
təsərrüfatı  və seleksiya-təcrübə idarələrində  kənd təsərrüfatı 
bitkiləri toxumlarının keyfiyyəti üzərində aparılan tədbirlər 
sistemindən ibarətdir. Dövlət nəzarətinin bilavasitə  vəzifəsi 
fermer təsərrüfatlarının ayırdığı toxum materiallarının səpin və 
cins keyfiyyətini müəyyən etməkdən ibarətdir.  
Dövlət nəzarəti iki formada olur: 
1. Sort əkinlərdə bitkilər kökü üzərində olarkən aparılan nə-
zarət-bu tarla aprobasiyası və sort əkinlərin qeyd edilməsidir.  
2. Toxum nəzarəti–dövlət toxum-nəzarət laboratoriyaları ilə 
toxumların saxlanması, tədarükü və planlı istifadəsi zamanı 
sort və səpin keyfiyyəti üzərində olan nəzarətdir.  
Toxum üzərində dövlət nəzarətindən başqa, təsərrüfatdaxili 
nəzarət də aparılır.  
Təsərrüfatdaxili nəzarətin vəzifəsi daim toxumçuluğun tex-
nikası  və aqrotexnikası üzərində  nəzarət etmək, toxumun sort 
zibillənməsinin, cırlaşmasının və səpin keyfiyyətinin aşağı düş-
məsinin qarşısını almaqdan ibarətdir. Bu nəzarət düzgün 
aparılmazsa, toxumçuluq işinə və təsərrüfata böyük ziyan vura 
bilər.  
Təsərrüfatdaxili nəzarət, toxumçu aqronom, fermer təsərrü-
fatının idarə heyəti, müdiriyyəti və digər məsul işçiləri tərəfin-
dən aparılır. Təsərrüfatdaxili nəzarət zamanı orta nümunənin 
düzgün götürülməsinə, aprobasiyanın aparılmasına, toxumçu-
luq sahələrinin ayrılmasına və bu sahələrdə toxumçuluğun 
aqrotexnikasına əməl edilməsinə nəzarət edilir.  
Təsərrüfatdaxili nəzarət zamanı, xüsusilə toxumçuluq sənəd-
lərinin tərtib edilməsinə diqqət edilməlidir.  
Sortun saflılığını və təmizlik dərəcəsini təyin etmək üçün üç 
üsuldan: laboratoriyada yoxlamaq, tarlada yoxlamaq və tarla 
aprobasiyasından istifadə edilir, hər üç üsul bir-birini tamam-
layır.  

29 
Dövlət toxumçuluq xidməti aşağıdakı hüquqlara malikdir: 
• toxumçuluq subyektlərinin müvafiq qanunvericiliyə riayət 
etmələrinə nəzarəti həyata keçirmək;  
• toxumlara sortluq və  səpin keyfiyyətlərini təsdiq edən 
uyğunluq sertifikatları vermək; 
• sortluq və səpin keyfiyyətlərini təyin etmək üçün toxum və 
bitki mənşəli məhsullardan nümunələr götürmək və onları 
təhlil etmək; 
• dövlət standartlarına, texniki şərtlərə  uyğun gəlməyən və 
keyfiyyət sənədləri olmayan toxumları çıxdaş etmək və onların 
toxumluq məqsədilə satılmasını qadağan etmək; 
• toxumçuluq subyektlərini attestasiyadan keçirmək və 
qeydiyyata almaq; 
• qanunvericilikdə  nəzərdə tutulmuş qaydada toxumçuluq 
subyektlərindən sortun patent sahibi ilə lisenziya müqaviləsi 
bağlanmasını tələb etmək; 
• toxumçuluq haqqında qanunvericiliyin pozulması barədə 
akt və  təqdimatları  təqsirli  şəxslərin Azərbaycan Respublika-
sının qanunvericiliyi ilə nəzərdə tutulmuş qaydada məsuliyyətə 
cəlb edilməsi üçün prokurorluğa, məhkəməyə  və ya müvafiq 
icra hakimiyyəti orqanlarına göndərmək; 
• toxum istehsalı üzrə əlverişli şəraiti olan ərazilər müəyyən 
etmək; 
• toxumçuluq sahəsində beynəlxalq təşkilatlarda Azərbaycan 
Respublikasının maraqlarını müdafiə etmək; 
• müəyyən edilmiş qaydada toxumçuluq üzrə müəssisələr, 
idarələr və təşkilatlar yaradılması üçün təkliflər vermək; 
• aprobatorların hazırlanmasını, onların ixtisasının artırılma-
sını və attestasiya edilməsini təşkil etmək; 
• dövlət reyestrinə daxil edilmiş sortların orijinal, super elit, 
elit və reproduksiyalı toxumları ilə qrunt nəzarəti aparmaq; 
• ölkə ərazisində seleksiya nailiyyətlərinin dövlət reyestrini 
aparmaq; 
• qanunvericilikdə nəzərdə tutulmuş digər hüquqları həyata 
keçirmək. 

30 
Dövlət toxumçuluq xidməti aşağıdakı vəzifələri daşıyır: 
• toxumçuluq subyektlərinin fəaliyyətini əlaqələndirmək 
• tələb və təkliflər nəzərə alınmaqla, dövlət yerli və sığorta 
toxum fondlarının yaradılması üçün təkliflər hazırlamaq; 
• toxumçuluğa dair standartlar, normativlər, əsasnamələr və 
təlimatlar hazırlamaq, təsdiq etmək və ya onları  səlahiyyətli 
orqanların təsdiqinə vermək; 
• toxumçuluqda tətbiq edilən rəsmi dövlət sənədlərinin, ka-
taloqların, sertifikatların, uçot-hesabat formalarının nəşrini təş-
kil etmək; 
• toxumçuluq üzrə sərgilər və hərraclar keçirmək; 
• toxumçuluq sahəsində beynəlxalq əməkdaşlığın və koope-
rasiyanın inkişaf etdirilməsini əlaqələndirmək; 
• toxum bazarının konyukturunu öyrənmək və təhlil etmək; 
• toxumçuluq ixtisası üzrə mütəxəssislər hazırlanmasını 
təşkil etmək; 
• toxum istehsalçılarını standartlar, təlimatlar və digər nor-
mativ sənədlərlə təmin etmək; 
•  qanunvericilikdə  nəzərdə tutulmuş digər vəzifələri yerinə 
yetirmək. 
Toxumçuluqla məşğul olan hüquqi və fiziki şəxslər müvafiq 
qaydada təsdiq edilmiş  əsasnaməyə uyğun olaraq dövlət to-
xumçuluq xidmətində attestasiyadan keçirlər və toxum 
istehsalçılarının reyestrinə daxil edilirlər. 
Toxum istehsalçılarının reyestrinə daxil edilməmiş hüquqi 
və fiziki şəxslərin istehsal etdikləri toxumlara sortluq və səpin 
keyfıyyətlərini təsdiq edən uyğunluq sertifikatları verilmir. 
Mülkiyyət formasından asılı olmayaraq toxumçuluq fəa-
liyyəti ilə məşğul olan hüquqi və fiziki şəxslər aşağıdakı hü-
quqlara malikdirlər: 
• sahibkarlıq fəaliyyətini müstəqil qurmaq; 
• qanunvericilikdə  nəzərdə tutulmuş hallar istisna olmaqla, 
istehsal edilən məhsullara sahiblik, istifadə və sərəncam hüquq-
larını sərbəst həyata keçirmək; 

31 
• dövlət toxumçuluq xidmətindən güzəştli  şərtlərlə toxum, 
uçot-hesabat sənədləri almaq, istehsal etdikləri məhsullara 
keyfiyyət sənədləri verilməsini tələb etmək; 
• toxumçuluq sahəsində keçirilən konfranslarda, simpo-
ziumlarda, sərgilərdə və hərraclarda iştirak etmək; 
• toxumçuluqda tətbiq edilən maliyyə-kredit, gömrük və 
başqa güzəştlərdən istifadə etmək; 
• qanunvericilikdə nəzərdə tutulmuş digər hüquqları həyata 
keçirmək. 
Toxum və bitki toxumlarının sortları və onların xüsusiyyət-
ləri arasında oxşarlıq xarici əlamətlərdən qismən tanına bilir. 
Bazarda istehlakçıların maraqlarının müdafiəsi ona görə lazım-
dır ki, yalnız keyfiyyəti müəyyən minimal tələblərə cavab ve-
rən toxum və bitki toxumu məhsulları belə adlanan toxum döv-
riyyəsinə  çıxarıla bilər. Bundan başqa toxum istehsalı zamanı 
tədarükdən sonra anbarda saxlanılması  və dövriyyədə ciddi 
yoxlanılır. 
Səpin üçün nəzərdə tutulan toxumun dövriyyəsi üzrə qay-
dalar «toxumun dövriyyəsi barədə qanunda» öz əksini tapıb. 
Burada söhbət məzmunca vacib tələblərdən, toxumun xüsusiy-
yətləri müəyyənləşdirməkdən getmir, eyni zamanda burada 
söhbət nəzarət mexanizmindən, saxtalaşdırmadan və alladılma-
dan qorunmadan gedir (məs., müvafiq etiketləşdirmə). Ciddi 
tələblər buna zəmanət verir ki, yalnız dövriyyədə olan toxum 
yüksək inkişaf etmiş kənd təsərrüfatının tələblərinə cavab verə 
bilər. Bundan əlavə qaydalar yüksək səmərəli sortlardan, hib-
ridlərdən alınan toxumların yetərli həcmdə olmasını  təmin et-
məlidir. Toxumun vaxtında  əvəzlənməsi isə  hər halda məqsə-
dəuyğun olardı, çünki bu öz növbəsində seleksiya işinin nai-
liyyətini praktikaya fasiləsiz tətbiqini təmin etmiş olar və 
bununla kənd təsərrüfatında səmərəliliyin artırılmasına öz 
töhvəsini verərdi. 
Azərbaycan Respublikasında dövlət reyestrində qeydiyyata 
alınmış, sortluq və  səpin keyfiyyətləri dövlət standartlarının 

32 
tələblərinə cavab verən bitki sortlarının toxumları dövriyyəyə 
daxil edilir. 
«Toxum üzərində nəzarət müfəttişliyi»nin vəzifəsi toxumun 
keyfiyyətini müxtəlif çoxaltma mərhələlərində  və yaxud satış 
fazalarında nəzarəti həyata keçirməkdən ibarətdir. Bununla bu 
qurum azad kənd təsərrüfatı bazarının qurulması işinin və onun 
fəaliyyətinin tənzimlənməsi kimi əhəmiyyətli bir funksiyanı 
yerinə yetirir. Nəticələr və nailiyyətlər mütləq müvafiq ser-
tifikatlarla təmin edilməlidir və bunsuz bazarın işləməsi müm-
kün deyil. Bundan əlavə toxum üzərində  nəzarət müfəttişliyi 
həlledici nəzarət idarəsi kimi toxum üzərində  sertifikat-
laşdırmanı (təsdiqlənməni) və qanuni çərçivə  şərtlərinin icra 
edilmə mexanizmi üzərində nəzarəti həyata keçirir. 
Toxumların sortluq və  səpin keyfiyyətlərinin normaları 
müvafiq dövlət standartları ilə müəyyən edilir. 
Toxumluq  əkinlərin tarla müayinəsi, aprobasiyası, toxum 
nümunələrinin təhlili müvafiq qaydada təsdiq edilmiş, təli-
matlar əsasında dövlət toxumçuluq xidməti tərəfindən aparılır. 
Toxumların laboratoriya təhlili dövlət toxumçuluq xidmə-
tinin laboratoriyalarında aparılır. 
Dövlət standartlarının tələblərinə cavab verən toxumlara 
dövlət toxumçuluq xidməti tərəfindən sortluq və  səpin 
keyfiyyətlərini təsdiq edən uyğunluq sertifikatları verilir. 
Dövlət standartlarına cavab verməyən toxumlara təhlillərin 
nəticəsini əks etdirən vəsiqələr verilir. 
Ticarət dövriyyəsinə daxil edilmiş toxumlar müvafiq qay-
dada qablaşdırılır və etiketləşdirilir. Etiketdə toxumun keyfiy-
yəti haqqında tam məlumatlar verilir. 
Kimyəvi və bioloji preparatlarla işlənmiş toxumların qabla-
rında müvafiq xəbərdarlıq yazıları olur. Etiketdə  və ya müşa-
yiət edici sənədlərdə toxumların istifadəsi üzrə  təhlükəsizlik 
qaydaları haqqında məlumatlar olur. 
Ölkə müxtəlif iqlim qurşaqlarına malikdir (dünyada mövcud 
olan 11 iqlim qurşağından 9-u burada yerləşir). Bu baxımdan 

33 
sortların təcrübədən keçirmə yerləri 11 Azərbaycanda + 2 
Naxçıvanda supzonalara bölünür. Bu isə çoxlu sortların 
sınaqdan keçirmə  məntəqələrinin yaranmasına gətirib çıxarıb. 
Hal-hazırda 41 məntəqədən 16-sı fəaliyyət göstərir. 
Toxumçuluq sistemi orijinal, super elit, elit və reproduksi-
yalı toxumlar istehsalından, sığorta fondunun və dövlət toxum 
ehtiyatlarının yaradılmasından ibarətdir. 
Müxtəlif bitki sortlarının toxum istehsalının xüsusiyyətləri 
toxumçuluq sisteminin yaradılması zamanı nəzərə alınır və mü-
vafiq icra hakimiyyəti orqanlarının normativ aktları ilə  tən-
zimlənir. 
Məhsul istehsalçılarını  təmin etmək, dövlətin beynəlxalq 
müqavilələrini yerinə yetirmək, habelə  təbii fəlakətə  məruz 
qalmış bölgələrə köməklik göstərmək məqsədilə dövlət, yerli 
və sığorta toxum fondları yaradılır. 
Toxum fondlarına dövlət reyestrinə daxil edilmiş sortların 
dövlət standartlarının tələblərinə cavab verən toxumları tədarük 
edilir. 
Toxum fondlarının həcmi, tədarük, saxlanma və istifadə 
qaydaları müvafiq icra hakimiyyəti orqanları tərəfindən müəy-
yən edilir. Toxum fondlarına toxum tədarükü müvafiq icra 
hakimiyyəti orqanları ilə toxumçuluq subyektləri arasında bağ-
lanmış müqavilələr əsasında həyata keçirilir. 
Toxumçuluq planlaşdırıldıqda toxumun alınma, nəmlik, 
sortdəyişmə  və sorttəzələmə qaydası,  əkin sahəsinin quruluşu, 
kondisiyalı toxum çıxımı, səpin norması, sığorta və  dəyişən 
toxum fondlarının həcmi nəzərə alınmalıdır. Toxumçuluğun 
planlaşdırılması sortdəyişmə  və sorttəzələmənin dövrülüyün-
dən və lazımı kateqoriyalı toxumun istehsal planından asılıdır. 
Toxumçuluğun həcmi bütün hesabatlar, çoxaltma əmsalı, 
sığorta və  dəyişən toxum fondları  nəzərə alınmaqla lazımı 
kateqoriyalı toxum istehsalının plan-sifarişi əsasında qurulur. 
Toxumçuluğu təşkil edən zaman toxumun bioloji potensia-
lını  təmin edən amillər nəzərə alınmalıdır. Bu amillər genetik 

34 
(sələf; torpağın becərilməsi; qidalanma səviyyəsi; toxumun 
səpinqabağı işlənməsi; səpin norması, müddəti, üsulu; bitkilərə 
qulluq)və  təbii (torpaq münbitliyinin səviyyəsi, hava şəraiti) 
ola bilər. 
Sığorta toxum fondu hər il təzələnir. Sığorta toxum fondu-
nun müəyyən edilmiş müddətdə başqa məqsədlər üçün 
istifadəsi qadağandır. 
Toxum fondlarının  əmtəəlik məhsuldan yaradılmasına bir 
qayda olaraq yol verilmir. Müstəsna hallarda toxum fondlarının 
əmtəəlik məhsuldan yaradılması müvafiq icra hakimiyyəti 
orqanının qərarı ilə həyata keçirilə bilər. 
Azərbaycan Respublikasının qanunvericiliyində nəzərdə tu-
tulmuş hallar istisna olmaqla dövlət toxumçuluq müəssisələ-
rinin fəaliyyətinə və idarə edilməsinə dövlət bələdiyyə və digər 
orqanlarının qarışmasına yol verilmir. 
Aqrar islahatlar zamanı dövlət toxumçuluq müəssisələrinin 
təşkilati-hüquqi formasının dəyişdirilməsi «Aqrar islahatının 
əsasları haqqında» və «Sovxoz və kolxozların islahatı haqqın-
da» Azərbaycan Respublikasının Qanunları ilə tənzimlənir. 
Qeyri-dövlət toxumçuluq müəssisələrinin təşkilati-hüquqi 
formalarını  təsisçilər müstəqil müəyyən edir, onların yaradıl-
ması və fəaliyyəti Azərbaycan Respublikasının qanunvericiliyi 
ilə tənzimlənir. 
Fərdi toxumçuluq fəaliyyəti ilə məşğul olmaq istəyən fiziki 
şəxslər bu qanunda nəzərdə tutulmuş hal istisna olmaqla, yalnız 
reproduksiyalı toxumların istehsalı  və satışı ilə  məşğul ola 
bilərlər. 
Ölkədə 21 dövlət elita çoxaltma müəssisəsi mövcuddur. 
Bunlardan 8-i taxıl üzrə, 6-ı kartof və  tərəvəz 1, pambıq 1, 
meyvəçilik 4, üzümçülük 2 yetişdirmə üzrə ixtisaslaşıblar. 
Toxumların  əldə edilməsi, istifadəsi və satışı mühafizə 
olunan sortun patent sahibi ilə bağlanmış lisenziya müqaviləsi 
əsasında həyata keçirilir. 
 

35 
1.6. Toxumçuluqla əlaqədar Dövlət qanunvericiliyi