masına bölür. Sonra dənin yığımdan sonrakı yetişməsi və tam
yetişməsi. Buğdada toxumun inkişafının 6 dövrünə istinad edir.
(Şəkil 4)
1. Dənin əmələ gəlməsi – mayalanmadan boy nöqtəsinin
əmələ gəlməsinə qədər olan dövr. Bu zaman 1000 dənin kütləsi
1 qr., dövrün uzunluğu 7 – 9 gündür.
2. Dənin formalaşması – dənin əmələ gəlməsindən dənin
uzunluğunun qurtarmasına qədər rüşeymin diferensasiyası
qurtarır, dən yaşıl qalır, dəndə nişasta dənəcikləri əmələ gəlir.
Dəndə çoxlu su, az miqdarda quru maddə olur. 1000 dənin
kütləsi 8 – 12 qr olur. Ehtiyat qida maddələri toplanır. Lakin ən
əsas proses dənin bütün hissələrinin formalaşmasıdır. Dövrün
uzunluğu 5 – 8 gündür.
3. Dənin dolması – endospemdə nişastanın yığılmasının
başlanmasından onun dayanmasına qədər olan vaxt. Bu dövrdə
dən böyüyür, en və uzunluğu maksimuma çatır. Endospermin
toxumaları tam formalaşır. Dənin nəmliyi 38-40% aşağı düşür.
Quru maddə toplanır, dövrün uzunluğu orta hesabla 20 – 25
gün çəkir.
51
52
4. Dənin yetişməsi – bu faza daxil olan plastik maddələrin
kəsilməsi ilə başlayır. Bu zaman polimerizasiya prosesləri
üstünlük təşkil edir və dən quruyur. Nəmlik 18 – 12%-ə və
bəzən 8% - ə enir. Dən yetişir, texniki məqsəd üçün yararlı
olur, lakin dənin inkişafı qurtarmır. Bu zaman kimyəvi
maddələrin əmələ gəlməsi üçün fizioloji proseslər artır və
toxumun ən əsas xassəsi olan normal cücərmə əmələ gəlir. Ona
görə də bu faza iki dövrə bölünür.
5. Yığımdan sonrakı yetişmə (toxumların) – toxumda müx-
təlif mürəkkəb biokimyəvi birləşmələr gedir. Yüksək mo-
lekullu zülalların birləşmələrinin sintezi qurtarır, yağ turşuları
yağlarda həll olur. Karbohidrat molekulları böyüyür, ferment-
lərin fəaliyyəti yavaş-yavaş dayanır. Toxum qılafının su və
hava keçirmə qabiliyyəti yüksəlir. Toxumların nəmliyi havanın
nisbi nəmliyi ilə bərabərləşir. Tənəffüs yavaşıyır. Bu zaman
toxumların cücərməsi aşağı olur, sonda isə normallaşır. Dövrün
uzunluğu xarici mühit şəraitindən və bitkinin xüsusiyyətindən
asılıdır. Bu müddət bir neçə gündən bir neçə aya qədər ola
bilər.
6. Tam yetişmə - Bu faza cücərmə getdikdə başlayır. Yeni
həyat tsikli başlamaq üçün hazır olur. Kolloidlərin köhnəlməsi
yavaş-yavaş başlayır eyni zamanda da tənəffüs zəifləyir. Belə
halda toxum uzun müddət saxlanıldıqda tam məhv olur.
Toxumun bu inkişaf dövrlərini daha xırda mərhələlərə -
fazalara bölürlər. Dənin dolmasını 4, yetişməsini 2 fazaya
bölürlər.
1. Dənin sulu vəziyyətdə olan fazası- Bu zaman en-
dospermin hüceyrəsi formalaşır. Dən tamamilə sulu məhlulla
dolu olur, nəmliyi 75-80% olur. Sərbəst su qeyri –sərbəst suya
nisbətən 5-6 dəfə artır. Quru maddənin miqdarı maksimum 2-
3% olmaqla, fazanın uzunluğu 6 gündür.
2. Süd dövründən qabaqkı, əvvəlki faza- dənin tərkibində
olan suyun rəngi süd rənglidir, çünki endospermdə nişasta
53
toplanır, toxumun qılafı yaşıla çalır, nəmlik 70-75%, sərbəst su
qeyri –sərbəst suya nisbətən 3-4 dəfə artır. 10% quru maddə
toplanır. Fazanın uzunluğu 6-7 gün çəkir.
3. Süd yetişmə fazası- dənin tərkibində süd rəngli maye var.
Nəmliyi 50%-dir. Sərbəst suyun qeyri-sərbəst suya nisbəti
1,5/1-dir. Yetişmiş toxumun 50%-ə qədərində quru maddə
qədər toplanır. Bu faza 7-10 gündən 15 günə qədər davam edir.
Süd yetişmə dövrünü dənin dolma dövrü adlandırmaq olar. Bu
dövr ərzində 1000 dənin kütləsi 2 dəfə artır. Fazanın sonunda
üzvi və mineral maddələrin toplanması yavaşıyır.
4. Xəmirə oxşar vəziyyət fazası - endosperm xəmir
konsistensiyasında olur. Xlorofil itir, ancaq dənin qırış hissə-
sində olan şırımda qalır. Nəmlik 42%-ə qədər enir. Sərbəst
suyun qeyri-sərbəst suya nisbəti 1/1-dir Quru maddənin
toplanması 85-90% (maksimum) olur, faza 4-5 gün davam edir.
5. Mum yetişmə fazası - endosperm mumvaridır, elastikdir.
Dənin qılafı sarıdır. Şırımda da xlorofil yoxdur. Nəmlik 30%-ə
enir. Quru maddənin toplanması maksimum dərəcəyə çatır və
fazanın sonunda dayanır. Faza 3-6 gün çəkir.
6. Bərkimə (yetişmə) fazası- Bu zaman endosperm bərk,
unlu və şüşəvarı olmaqla, qılaf möhkəm və qalın, tipik rəngli,
nəmliyi zona və meteoroloji şəraitdən asılı olaraq 8-22%,
sərbəst su 1-8%, fazanın uzunluğu 3-5 gündür. Sonra maddə-
lərin tədricən itməsi başlanır. İstehsalatda və ədəbiyyatda bu
fazanı çox vaxt tam yetişmə fazası adlandırırlar. Fazalardan
asılı olaraq toxumun səpin keyfiyyəti və məhsuldarlıq
xüsusiyyətləri mühüm dərəcədə dəyişir. Belə ki, süd yetişmə
fazasında toxumlar daha aşağı cücərmə enerjisinə, boyatma
gücünə və tarla cücərməsinə malik olur və məhsuldarlıqda
toxumların mum və bərk yetişmə fazalarından geri qalır.
Hər bir dövr və fazanın uzunluğu və onun xarakteri nəinki
sort və növ xüsusiyyətləri ilə, həmçinin toxum inkişaf edən
şəraitlə və onun fiziki xassələri, səpin və məhsuldarlıq
keyfiyyəti ilə də əlaqədardır.
54
İsti və quru havada torpaqda suyun çatışmamazlığı quraqlıq
yaradır bu da dövrlərin və toxumun uzunluğunu qısaldır,
toxumlarda əzilmə və nəmlik güclü surətdə azalarsa, toxum-
larda hüceyrələrin normal fizioloji vəziyyəti pozulur, biokim-
yəvi proseslər dəyişir və boş toxumlar əmələ gəlir, 1000 dənin
kütləsi aşağı düşür, azotun miqdarı artır. Nəmli havada, normal
istilik və qida maddələri ilə yaxşı təmin olunduqda, toxumlarda
fazaların formalaşması uzanır, iri toxumlar əmələ gəlir. 1000
dənin kütləsi artır, çoxlu üzvi maddələr toplanır. Toxumun
səthi hamar və rəngi açıq olur. Belə toxumlar isə yüksək səpin
və sort keyfiyyətinə malik olmaqla, məhsuldarlığı yüksək olur.
Rütubətli havalarda dənin dolması ləngiyir, sintetik proses-
lər zəifləyir, dənin kimyəvi tərkibi dəyişir və bir sıra son məh-
sullar başqasına çevrilə bilmir. Yüksək temperaturda, normal
nəmlikdə dənin dolması üçün biokimyəvi proseslər tezləşir,
toxumlar yüksək keyfiyyətdə formalaşır.
Şimal yarımkürəsində yerləşən rayonlarda dənli bitkilərin
mum yetişməsi dövründə payız şaxtaları başlayır. Şaxtalardan
zərər çəkən dənlər saxlanılma dövründə xarab olur və onları
səpdikdə zəif və qeyri-normal bitkilər verir. Güclü şaxta
olduqda və dəndə nəmlik artdıqda cücərən toxumlar çox az
olmaqla cücərtilər əmələ gəlmir. Belə toxumları saxladıqda
tamamilə cücərmə əmələ gəlmir.
Mühit şəraitindən və dövrlərin inkişafından asılı olaraq to-
xumların ölçüsü dəyişir.
İlk olaraq dənin uzunluğu formalaşır, ona görə də o xarici
mühit şəraitinin təsirinə az dərəcədə məruz olur.
Dənin formalaşması dövrünün sonunda buğda dəninin
uzunluğu qurtarır (maksimum 92% olmaqla), eni 67%, qalın-
lığı isə 75%-ə çatır. Dən normal uzunluq və qalınlığa çatdıqdan
sonra onun inkişafı tədricən zəifləyir, süd yetişmə dövründə
maksimum inkişafa çatır.
Toxumun qalınlığı- ən kiçik ölçü olaraq boyatmanın ən uzun
və eyni ölçülü tempi ilə xarakterizə olunur.
55
İnkişaf fazasından asılı olaraq payızlıq buğda dəninin ölçülərinin
dəyişməsi (3 illik)
Cədvəl 1
İnkişafın faza
və dövrləri
Ölçüləri
Maksimum qiymətə
görə, orta sutkalıq
cücərmə% - lə
mm-lə
Maksimal qiymətə
görə%-i
Uzunlu
ğu
Eni
Qal
ınl
ığ
ı
Uzunlu
ğu
Eni
Qal
ınl
ığ
ı
Uzunlu
ğu
Eni
Qal
ınl
ığ
ı
Formalaşma
(başlanğıcı)
5,55 2,11 1,85 82,1 57,1 58,9 8,3 6,2 6,0
Formalaşma
(sonu)
6,21 2,45 2,36 91,9 66,9 75,2 1,1 1,2 1,9
Süd yetişməsi 6,70 3,37 2,85 99,1 92,1 90,8 0,8 2,5 1,8
Xəmirə bənzər
halı
6,73 3,57 3,05 99,6 97,5 97,1 0,1 0,7 0,6
Mum
yetişməsi
6,76 3,66 3,14 100 100 100 0,2 0,3 0,5
Toxumun qalınlığı növ və sort xüsusiyyətləridir, o toxum-
ların bioloji cəhətdən qiymətli omasını əks etdirir. Bu cəhətdən
toxumların iriliyi və ölçüsü nəinki fiziki və həm də bioloji
əlamət olub, cücərmə və bitkilərin məhsuldarlığını təyin edir.
2.3. Toxumlarda gedən fizioloji və kimyəvi proseslər
Yumurtalıqda mayalanma getdikdən sonra qida maddələ-
rinin daxil olması intensivləşir.
Təcrübələr göstərir ki, toxumların inkişafı, quru maddənin
yığılması, alçaq molekullu birləşmələrin yüksək molekullu bir-
ləşmələrə çevrilərək ehtiyata yığılması ilə eyni zamanda baş
56
1000
də
nin
kütl
əsi
, qr
-la
Şəkil 5. Yazlıq buğdanın yetişmə
prosesində 1000 ədəd dəninin
kütləsi
Süd
yetişmə
Mum
yetişmə
Tam
yetişmə
verir.
Dənin dolması zamanı
quru maddələrin toplan-
ması toxumda fasiləsiz və
qeyri müntəzəm gedir.
Çiçəkləmədən sonra bu
proses zəif olmaqla, süd
yetişmə fazasında inten-
siv gedir. Mum yetişmə
fazasında dənin dolması
zəifləyir. (Şəkil 5)
Dən dolan zaman quru
maddələrin toplanması
artır. Quru maddələrin
toplanması dənin kütlə-
sinin gün ərzində artması
ilə xarakterizə olunur. Alimlərin çoxunun fikrincə sortlarda və
növlərdə dənin iriliyində olan müxtəlifliklər bu dövrün keçmə
şəraiti ilə müəyyən edilir. Bəzi hallarda tam yetişmə fazasında
1000 dənin kütləsinin azalması müşahidə olunur. Bu da qida
maddələrinin toxumun tənəffüsünə sərf edilməsi ilə əlaqədar
olur. Nəmli havalarda bu itkilər dənin kütləsini 20-25%-ni
təşkil edir ki, bu da dənin məhsuldarlığının və keyfiyyətinin
aşağı düşməsinə səbəb olur. Arpa üzrə aparılan təcrübə
nəticəsində məlum olmuşdur ki, toxumun tam yetişməsindən 7
gün sonra 1000 dənin kütləsi 29,8-dən 26,3-ə qədər, məh-
suldarlıq isə 22,9 -dan 18,4 h/sen. - ə qədər azalmışdır.
A.V.Əlizadə və başqalarının təcrübələri göstərir ki, dəndə
quru maddələrin toplanması mum yetişmə dövründə 35-40%
nəmlikdə qurtarır. Bu müxtəlif bitkilərdə və sortlarda müxtəlif
nəmlikdə olur. Məsələn: Qılçıqsız -1 və digər sortlarda 38,4-
42,5% nəmlikdə kəsilir.
Plastik maddələrin süd yetişmə və xəmirəbənzər mum yetiş-
mənin başlanğıcında dənə daxil olması “Pərzivan-1” sortunda
57
Zülal
Nişast
Şəkər
Şəkil 6. Buğda dənində zülal və
karbohidratların miqdarı
(quru maddənin kütləsinə görə %-lə)
aşağı 25,8-31,2% nəmlikdə qurtarır. Müəlliflərin rəqəmlərinə
görə Pərzivan-1 sortunda sintez işləri gövdə yarpaqsız olanda
daha aktiv gedir, nəinki Qılçıqsız-1-də. Ümumiyyətlə quru
maddələrin dəndə toplanması mum yetişmənin ortasında 35-
40%-də qurtarır. Bu zaman yarpaqlar quruyur, gövdə və
buğumaraları yaşıl olur, bu vaxt bitkiləri biçmək olar.
Toxumun kimyəvi tərkibinin dəyişməsi. Dənin dolması,
formalaşması və yetişməsi zamanı onun kimyəvi tərkibində
mühüm dərəcədə dəyişikliklər gedir, bundan da dənin bioloji
xassələri asılıdır. Dolma və yetişmə zaman ehtiyat qida mad-
dələri dənə sıçrayışla daxil olur. Bu da onunla izah olunur ki,
toxumlarda qida maddələrinin daxil olması qeyri-bərabərdə
gedir. Yarpaqlarda və bitkidə sintetik proseslərin enerjisi, qida
maddələrinin toplanması sürəti toxumun kimyəvi tərkibini
müəyyən edir. Toxumların kimyəvi tərkibinə torpaq – iqlim
şəraiti, aqrotexnika və seleksiya çox güclü təsir göstərir.
Dən yetişən zaman, onda
zülal və karbohidratlar top-
lanır. Bu zaman, tez həll-
olunan karbohidratların və
zülalı olmayan azotun, əsas
olaraq, amin turşularının in-
tensiv surətdə vegetativ or-
qanlardan generativ orqan-
lara axması və dəndə züla-
lın və nişastanın sintezi
gedir.
Dənin ilk dolması döv-
ründə dəndə əsasən zülalın
sintezi gedir, ona görə də bu
zaman zülal və həll olunan
şəkərlər çox, nişasta isə az
olur. (şəkil 6) Süd yetişmə
fazasında və mum yetişmə-
58
nin başlanğıcında karbohidratlar çoxalır və nisastanın sintezi
birdən yüksəlir. Həmçinin zülalın sintezi də yüksəlir, lakin
mum yetişmədə süd yetişməyə nisbətən az sintez olunur.
Zülallar. Zülallar canlı hüceyrənin əsas kütləsini təşkil edir.
Toxumun və bitkinin həyatında mühüm rol oynayır.
Zülallar suda, duz məhlullarında, spirtdə və qələvidə həll
olunmalarına görə 4 qrupa bölünür: albuminlər, qlobulinlər,
prolaminlər və qlütelinlər.
Dənin formalaşması fazasının əvvəlində tərkibində qeyri
zülallı azotların miqdarı çox olur (amin turşuları və amidlər) və
hərəkətdə olan, tez həll olunan zülallar – albumin və qlobulin
sintez olunur. Dən yetişən zaman isə qeyri-zülallı azotların, su
və duzda tez həll olunan zülalların miqdarı azalır və prolaminlə
qlüteminin intensiv sintezi gedir. (Cədvəl 2)
Arpa dənində olan zülalların yetişməsinin müxtəlif fazalarında fraksion
tərkibi,% -lə zülallı və zülalsız azotun cəmi
Cədvəl 2
Dənin yetişmə
fazaları
Züla
ls
ız az
ot
Albumin
Qlo
bulin
Prol
ami
n
Qlütenin
Süd yetişmə
30,3 32,6 7,7 4,0 17,8
Mum yetişmənin
əvvəli
19,6 19,6 11,5 23,3 18,8
Mum yetişmə
13,4 12,9 11,8 33,8 21,1
Tam yetişmə
6,7 13,9 5,8 33,4 31,3
Dən yetişdikcə endospermdə qeyri-zülal azotların miqdarı
azalır, rüşeymdə isə əksinə tam yetişmə fazasına kimi artır.
Beləliklə dən yetişdikcə ümumi və qeyri-zülal azotların miq-
darı nisbətən azalır. Spirtdə və qələvidə həll oluna bilən
zülallar isə artır. Ümumi azotun miqdarı isə buğdanın dəninin
59
yetişməsi vaxtı artır, kleykovinanın miqdarı və keyfiyyəti
yüksəlir. Zülalların qida və yem dəyərini təyin etmək üçün
onların tərkibində olan amin turşularını bilmək lazımdır.
Bəzi amin turşuları, canlı orqanizmlərdə sintez olunmur,
onlar əvəzedilməz adlanır. (lizin, metionin, triptofan və b.)
İnsanlar bunu qidalardan, heyvanlar isə yemlərdən alır. Ona
görə də yüksək zülala malik dənli bitkilərin sortlarının alınması
seleksiyanın əsas məsələlərindəndir.
Toxumlarda əsasən rüşeymdə mürəkkəb zülallar proteidlər
(qlükoproteid, lipoproteid, xromoproteid) vardır. Bioloji nöq-
teyi nəzərdən nukleoproteidlər ən vacib olanıdır. Onlar zülalın
biosintezində iştirak edir, çoxalma prosesində hüceyrənin həyat
fəaliyyəti ilə sıx əlaqədardır.
Nukleoproteidlər protein və nuklein turşularından ibarətdir.
Nuklein turşuları azot əsaslarından, şəkər və fosfat turşu-
larından ibarətdir. Bitkilərdə onlar əsasən iki tipdə olur: nüvədə
yerləşən Dezoksiribonuklein (DNT) və sitoplazma və nüvədə
yerləşən Ribonuklein (RNT). DNT-nin mürəkkəb molekulla-
rında orqanizmin irsiyyətinin “Kodu” vardır ki, bununda açıl-
masının nəinki seleksiya həmçinin toxumşünaslıq üçün böyük
əhəmiyyəti vardır.
Karbohidratlar – toxumun tərkibində çox geniş yayılmış
qrupdur. Bütün karbohidratlar 3 qrupa bölünür: monosaxarid-
lər, oliqosaxaridlər və polisaxaridlər.
Monosaxaridlər bitkilərdə rast gəlinir əsasən pentoza
(arabinoza, ksiloza, riboza və dezoksiriboza və s.) və heksoza
(qlükoza, fruktoza) olur, fermentlərin təsiri altında bu formalar
asan olaraq birindən digərinə keçir və karbohidratların hərəkət
kompleksini yaradır.
Oliqosaxaridlər - mürəkkəb şəkərlərdir (di, tri və tetrasa-
xaridlər). Ən mühüm olan disaxarid – saxaroza (şəkər çuğun-
duru şəkəri) toxumların bütün hissələrində geniş yayılmışdır.
(vələmirdə 1-2%, buğdada 2-3%, çovdarda 6-7% olur). Şəkər-
lərin tərkibi ilə cücərtinin boy gücü arasında sıx əlaqə vardır.
60
Polisaxaridlər – sadə şəkərlərin çoxsaylı qalıqlarından təşkil
olunmuşdur. Buraya nişasta, sellüloza, hemisellüloza və inulin
daxildir. Ən vacib polisaxarid nişastadır. Az hərəkət edən
maddədir, toxumda dənəciklər şəklində olur. Canlı hüceyrənin
plastidlərində olur.
İnulin – bəzi bitkilərdə (yerarmudu) nişastanı əvəz edir,
hidroliz zamanı inulin və başqa polifruktozidlər, fruktofurano-
za əmələ gətirir ki, oda bitki toxumlarında rast gəlinir. Çov-
darın, dənin müxtəlif yetişmə fazalarında fruktofuranoz quru
maddənin 30%-ni təşkil edir, yetişmə zamanı nişastaya çevrilir.
Sellüloza – Əsas maddələrdəndir. Hüceyrələrin qılafı, bitki-
lərin mexaniki və ötürücü toxumaları sellülozadan ibarətdir.
Hemisellüloza - Pentozananın və heksozanın qarışığıdır.
Pentozana pentozanın anhidiridir (arabinoza ksiloza və b.).
Hemisellüloza toxumların və bitkinin müxtəlif hissələrində rast
gəlinir. Ehtiyat karbohidratlar kimi endospermin hüceyrə
qılafında və ləpə yarpaqlarında yığılır.
Dənin yetişməsi zamanı karbohidrat kompleksində şiddətli
dəyişikliklər gedir. (Cədvəl 3)
Çovdar dənində müxtəlif inkişaf fazalarında karbohidratların
miqdarı, % -lə quru maddəyə görə
Cədvəl 3
Karbohidratlar
F a z a
Formalaşma-
nın başlanğıcı
Süd
yetişmə
Xəmirə-
bənzər
Mum
yetişmə
Nişasta
-
34,8 50,9 60,6
Pentozan
5,1 7,6 7,4 6,4
Reduksiya olunmuş
şəkər
5,2 3,5 1,0 0,7
Saxaroza
5,2 2,5 2,0 1,2
Sekalin
7,8 1,8 0,7 0,3
Polifruktoza və s.
spirtdə həll olan
karbohidratlar
25,8 14,4 1,8 1,9
61
Dən yetişən zaman polifruktoza, di və trisaxaridlər çox asan
monosoxaridlərə parçalanır, bu zaman intensiv olaraq nişasta
sintez olunur. Mum və tam yetişmə dövründə həll olunan
karbohidratlar dəndə birdən azalır və demək olar ki, tamamilə
nişastaya çevrilir. Toxumların yetişkənlik dərəcəsini şəkərin və
polifruktozidlərin miqdarı ilə təyin etmək mümkündür.
Dən yetişən zaman pentozananın tərkibi demək olar ki,
dəyişmir, sellülozanın miqdarı azalır. Çovdar dənində süd ye-
tişmənin başlanğıcında sellüloza 3,78% (quru maddəyə görə),
xəmirə bənzər fazada 3,41% olmuşdursa, mum yetişkənliyin
sonunda 2,94% olmuşdur.
Piylər və piyəbənzər maddələr - (mum, steridlər, fosfatit-
lər, xlorofil) – suda həll olmurlar, ancaq benzin, efir və s. –də
həll olur. Yağlar və lipidlər toxumun cücərməsi üçün enerji
materialıdır. Hüceyrənin içərisində hüceyrənin həyat fəaliyyəti
ilə sıx əlaqədar olan mürəkkəb uducu prosesləri və
keçiriciliyini nizamlayır.
Piylər – yağ turşularının və qliserinin mürəkkəb efiridir.
Yağların tərkibində doymuş (palmitin C
16
H
32
O
2,
stearin
C
18
H
36
O
2
) və ya doymamış (olein C
18
H
34
0
2,
linol C
18
H
32
0
2
və
linolen C
18
H
30
0
2
) turşuların olmasından asılı olaraq bitki piyləri
və yaxud da yağları müxtəlif konsistensiyada və xüsusiy-
yətlərdə olur.
Müxtəlif bitkilərin toxumlarında yağ turşularının nisbəti ey-
ni deyil bu da onların müxtəlif xassələri ilə əlaqədardır.
(Cədvəl 4)
Adətən toxumlarda piylər müxtəlif tərkiblidir. Onlar müx-
təlif triqliseridlərin və yağ turşularının qarışığından ibarətdir.
Hər bitkiyə bu komponentin müəyyən tərkibi və nisbəti xasdır.
Və onlar müəyyən xarakteristikaya malikdirlər – yod miqdarı
(100 qr yağda yodun miqdarı ilə təyin edilir.), doymamış
turşuların dərəcəsi ilə xarakterizə olunur və - turşu miqdarı bir
qram piydə olan sərbəst yağ turşularının neytrallaşmasında
istifadə olunan- KOH-ın – mq-da olan miqdarı.
62
Müxtəlif bitkilərin yağlarında trurşuların miqdarı,
ümumi miqdara görə %-lə
Cədvəl 4
Turşu
Gün
əbax
an
Soya
Pamb
ıq
K
əta
n
Ç
ət
ən
ə
Qar
ğı
dal
ı
Palmitin - 2-7 20-22 -
-
-
Stearin 8-10 4-7 2-ə yaxın 5-10 10
5
Olein 20-30 32-36 30-35 5-20 42-45 15
Linol
60-a
qədər
52-57 41-45 25-59 40-50
65-ə
qədər
Linolen
-
2-7
-
-
-
16-a
qədər
Toxumlarda yağ ikinci ehtiyat maddələridir. Çox yüksək
kaloriyə malikdir (9,5 min kalori, karbohidratlar 4,0 min kalori,
zülal isə 5,5 min kalori verir) və ona görə də toxumda enerji
konsistensiyasının səmərəli formasıdır. Bəzi bitkilərin rüşey-
mində yağlar əsasən az miqdarda yığılır. (paxlalılarda 1 – 2%,
lakin soyada 10 – 25%, ağ lüpində 9 – 14%, araxis – yer
fındığında 50%, taxıllarda 2-3% vələmir və qarğıdalıda 4 –
10%). Başqa bitkilərin toxumlarında isə (günəbaxanda 25 –
45%, küncütdə 46 – 60%, gənəgərcəkdə 45 – 60% , kətanda 32
– 39%, pambıqda 50% - dən çox) daha çox miqdarda yığılır.
Toxumların həyatilik qabiliyyəti ilə turşuları arasında
asılılıq vardır. Məsələn : tərkibində sərbəst yağ turşuları 50%-
dən çox olan pambıq toxumları saxlanan zaman məhv olur.
Mumlar – tərkibində adi yağ turşuları (palmitin, olein və b.)
və yüksək molekullu, biratomlu spirtləri olan piyəbənzər, bərk
maddədirlər. Mum təbəqəsi toxumun və meyvənin üzrərində
zəif qat şəklində olub, toxumları qurumaqdan, su ilə islanmaq-
dan və mikroorqanizmlərdən müdafiə edir. Toxumların
qabığında mum az olur. (günəbaxanda qabığın kütləsinin 0,2%,
soyada 0,01%, kətanda isə 0,03% olur).
63
Fosfatidlər – qliseridlərdir. Lakin, adi piylərdən fərqli ola-
raq onların tərkibində fosfat turşusu və onunla əlaqədə olan
azot əsası (xolin və kolamin) var. Adətən fosfatidlər zülallarla
(lipoproteidlərlə) birləşir və maddələr mübadiləsində aktiv
iştirak edir. Sitoplazmanın həyat fəaliyyətində fosfatidlərdən
olan lesitin mütləq lazımdır.
Steridlər – yağ turşularının və yüksək molekullu tsiklik
spirtlərin - sterolların mürəkkəb efirləridir. Onlar zülallarla
mürəkkəb komplekslər əmələ gətirirlər və sitoplazmanın hə-
yatında çox vacib rol oynayırlar.
Yağda həll olan piqmentlər – Bunlara xlorofil və karotino-
idlər aiddir. Xlorofil toxumların və cücərtinin ilk mərhələ-
lərində olur, o fotosintez prosesində iştirak edir. Karotinoidlər
fotosintez prosesində fotosintez, tənəfüsün və bitkinin boyatma
proseslərində mühüm rol oynayır. Aktiv oksigenin daşıyıcısı-
dırlar və oksidləşmə proseslərində iştirak edirlər. Burada əsas
rolu karotin oynayır. Belə ki, bitkinin yaşıl hissələrində və bir
sıra toxumlarda olur. Ondan A vitamini əmələ gəlir.
Fermentlər – canlı orqanizmlərdə bütün kimyəvi reaksiyalar
fermentlərin iştirakı ilə gedir və onların fəaliyyətində hər hansı
bir dəyişkənlik maddələr mübadiləsində pozulmalara gətirib
çıxarır. Fermentlərlə katalizləşdirilən reaksiyaların tiplərindən
asılı olaraq onları 6 əsas sinifə bölürlər.
1. Oksidoreduktaza (oksidləşdirmə fermentləri)
2. Trasferazalar (daşıyıcı fermentlər)
3. Hidrolazalar (hidrolitik fermentlər)
4. Liazalar (ikili əlaqələrə birləşməsi )
5. Izomerazalar (izomerizasiya fermentləri)
6. Laqazalar (sintetazalar)
Hər bir sinfin içərisində fermentlər ayrı-ayrı qruplara bö-
lünür.
Əksər fermentlərin aktivliyi ətrafda olan maddələrin müxtə-
lifliyindən asılıdır. Fermentlərin katalitik aktivliyini artıran
maddələr (metal ionları – Na
+
, K
+
, Rb
+
, Mg
2+
, Ca
2+
, Zn
2+
, Cu
2+
,
64
Mn
2+
, Fe
2+
) aktivatorlar adlanırlar. Hər bir fermentin maksi-
mum aktivliyinin üzə çıxması üçün mühitdə lazım olan
konsentrasiyada müəyyən ionlar və ya maddələr olmalıdır.
Fermentlərin inqibitorları onların təsirini zəiflədən maddə-
lərdir. Bu zaman bəzi biokimyəvi proseslərin gedişi zəifləyir və
ya dayanır. Maddələr mübadiləsində ciddi pozulmalar baş verir
və hətta orqanizm məhv olur. Ümumi inqibitorlara ağır me-
talların duzları aiddir - qurğuşun, gümüş, civə, volfram, trixlor
sirkə turşusu və zülalları denaturasiyaya uğradan, bütün
fermentlərin təsirini azaldan maddələr. Müxtəlif inqibitorlar k/t
bitkilərinin zərərvericilərlə mübarizəsi zamanı toxumların dər-
manlanmasında geniş istifadə edilir.
Toxumun inkişafının ilk mərhələsində fermentlər yarpaq-
lardan və gövdədən daxil olur, zülallar və karbohidratların
sintezində iştirak edir. Fermentlər toxumların sakitlik dövründə
katalizator rolunu oynayaraq sadə birləşmələri mürəkkəbə,
mürəkkəb birləşmələri isə sadə birləşmələrə çevirir.
Vitaminlər – Fermentlərdən başqa bitkidə digər üzvi katali-
zatorlar vardır ki, onlarsız biokimyəvi proseslər normal getmir.
Bu vitaminlərdir. Onların molekulyar kütləsi çox kiçikdir.
Vitaminlər fermentlərlə çox sıx əlaqədardırlar və çox vaxt iki
komponentli fermentlərin aktiv qruplarına daxil olurlar. Həm-
çinin onlar metabolizm proseslərində sərbəst birləşmələr kimi
iştirak edirlər.
Onlar tarla bitkilərinin toxumlarında aşağıdakı kimi rast
gəlinir. B
1
(tiamin), B
2
(riboflavin), B
3
(pantoten turşusu), B
6
(piridoksin), B
15
PP (nikotin turşusu), xolin, folin turşusu və
suda həll olan başqa vitaminlər. Piyəridən məhlullarda və
piylərdə A, K, və E vitamin həll olur.
B
1
(tiamin) – bitkilərdə maddələr mübadiləsində çox önəmli
rol oynayır. Onun çatışmaması karbohidratların mübadiləsində
pozuntulara gətirib çıxarır. B
2
(riboflavin)- vitamini fosfat
tutrşusu ilə birləşərək flavin fermentlərinin tərkibinə daxil olur.
Onların iştirakı ilə amin turşularının, üzvi turşuların və başqa
65
birləşmələrin oksidləşməsi baş verir. Zülal mübadiləsində və
tənəffüsdə əsas rol oynayır.
Provitamin A (karotin) təbiətdə geniş yayılmış piqmentlər-
dən biridir. Xlorofil və ksantofillə bərabər o yaşıl yarpaqların
xloroplastlarında, əksər çiçəklərdə və meyvələrdə olur. O özü
aktiv deyil lakin, karotinaza fermentinin təsiri altında çox asan
A vitamininə çevrilir. Toxum formalaşan zaman çoxlu
vitaminlər olur, yetişən zaman onların miqdarı azalır. Ayrı-ayrı
vitaminlərin toxumların səpin və məhsuldarlıq keyfiyyətinin
formalaşmasında əhəmiyyəti tam öyrənilməmişdir.
Boy maddələri - Bunlar toxumda və bitkidə boy proseslərini
tənzimləyir. Təsirinə görə onları 3 qrupa bölürlər:
1. Protoplazmanın boyunu tənzimləyən
2. Hüceyrənin bölünməsini aktivləşdirən
3. Hüceyrənin genişləndirilməsini aktivləşdirən
Onlar kimyəvi tərkibinə görə müxtəlifdir: vitaminlər
(tiamin, riboflavin, folin turşusu və b.), amin turşuları (sistein,
triptofan və b), purinlər və spesifik maddə qrupları, auksinlər,
heteroauksinlər, hibberellinlər və b.
Auksinlər və heteroauksinlər – bütün toxumlarda vardır.
Yetişmiş toxumlarda auksinlər daha az aktiv proaksin forma-
sında olur.
Sitokininlər – hüceyrənin bölünməsini aktivləşdirir və
hüceyrə arakəsmələrinin əmələ gəlməsini tezləşdirir.
Hiberelinlərə bənzər maddələr bitki toxumlarında olub
böyümə proseslərinə təsir edir.
Alkaloidlər – heterotsiklik birləşmələrdir. Üzvi əsasların
xassələrinə malikdirlər və toxumlarda alma, şərab, limon tur-
şularının duzları şəklindədirlər. Alkoloidlər fizioloji cəhətdən
aktivdirlər. Ona görə də, heyvanlar üçün zəhərlidirlər.
Bir çox mədəni bitkilərin toxumlarında alkoloidlər var ki,
bunlar da bir qayda olaraq yüksək toksiki təsirlərə malik
deyillər. Bəzən toxumlarda alkoloidlər olmur. Onlar cücərtinin
inkişafı prosesində əmələ gəlir.
66
Alkoloidlər metabolizm prosesində iştirak edirlər. belə ki,
azot məhsullarını zərərləşdirərək və parçalanmaqdan qoruyaraq
onları yenidən mübadilə reaksiyasına qaytarır.
Ən geniş yayılan və öyrənilən alkoloidlər bunlardır: hiosia-
min, (dəlibəng və bəngotunun toxumlarında ), lüpinin, lupanin
və spartein (lüpinin müxtəlif növlərinin toxumlarında), morfin,
kodein, papaverin (xaşxaşın toxumlarında), hipoksantin –
(yoncanın, buğdanın, xardalın, vələmirin və şəkər çuğunduru-
nun toxumlarında), indola qrupunun alkoloidləri (çovdar
mahmızı buynuzcuq meyvəsində və b).
Qlikozidlər - Elə birləşmələrdir ki, o bir neçə üzvi maddə-
lərə və şəkərlərə parçalanmaqla, acı dada və spesifik iyə malik
olurlar. Xaççiçəklilərin toxumlarında (qonur xardal) kükürd
tərkibli siniqrin qlikozidi, ağ xardal toxumlarında isə sinalbin
qlikozidi olur. Qaramuq otunun toxumunda çox zəhərli
qlikozidlər aşkar olunmuşdur. Bunlar saponinlərdir. Bitkilərdə
təbii immunitetin əmələ gəlməsində qlikozidlər əsas rol
oynayır.
Aşı maddələri - Fermentlərin təsiri altında asan oksidləşirlər
və bu zaman rəngləri və rəngi isə qırmızı və qəhvəyiyə rəngli
maddələrə çevrilirlər. Onlar askarbin turşusunun iyli efirləri, və
ya mürəkkəb kondensasiya edilmiş maddələrdirlər. Onlar çox
miqdarda bir çox meyvələrdə (alma, armud), bəzi hallada
toxumlarda olur. Lakin sorqonun toxumlarında daha çoxdur.
A.N.Oparinə görə günəbaxanın cücərən toxumlarında xeyli
miqdarda xlorogen turşusu olur ki, buda bitkilərin tənəffüsündə
əsas rol oynayır.
Üzvi turşular - Toxumlarda az olur, lakin toxumlar cücərən
zaman o çoxalmağa başlayır. Toxumlarda ən çox yayılan turşu
sirkə turşusudur. Buğda və qarğıdalı dənində ümumi turşuların
85%- ni təşkil edir. Quzuqulağı turşusu noxud toxumlarında,
alma turşusu bir çox dənli bitkilərin və paxlalıların toxumla-
rında olur. Toxumlarda üzvi turşular aralıq reaksiyalarda və
başqa üzvi maddələr arasında əlaqə rolunu oynayır.
67
Mineral maddələr – Bitki orqanizmlərinin funksiyalarının
düzgün yerinə yetirilməsində mühüm rol oynayır.Toxumlar
mineral maddələrlə düzgün qidalanmalıdır ki, cücərmə və
cücərtilərin inkişafı normal getsin. Ayrı – ayrı elementlərin
miqdarı torpaq-iqlim və aqrotexnika şəraitindən asılı olaraq
çox güclü dəyişir. Toxumlarda onların optimal əlaqəsi hələ tam
müəyyən edilməmişdir.
Kül elementlərinin miqdarı müxtəlif bitkilərin toxumlarında
müxtəlifdir. (Cədvəl 5) Toxumlarda kül elementlərindən fosfo-
run miqdarı 50%-dir. Fosfor mürəkkəb kompleks birləşmələr
(lesitin, nukleoproteid və b.) şəklində toxumda olub, maddələr
mübadiləsinin dəyişməsində mühüm rol oynayır.
Поделитесь с Вашими друзьями: |