SeyiDƏLİyev n. Y, Qurbanov f. H, MƏMMƏdova m. Z

125 
fiyyətli toxum məhsullarının alınmasını təmin edir. 
Yerli və zonal şəraiti nəzərə alaraq, elmin yeni nailiyyətləri 
və qabaqcıl təcrübələr əsasında, yeni texnologiya işlənilir ki, bu 
da müxtəlif  kənd təsərrüfatı bitkilərinin toxum istehsalında hər 
il texnoloji kartların yaradılması ilə nəticələnir. 
Sənaye texnologiyasının məqsədi – müasir, səmərəli maşın 
və alətlərin, məhsuldar sort və hibridlərin bioloji cəhətdən tam 
qiymətli toxumlarının, planlaşdırılmış məhsul üçün gübrə nor-
malarının, torpağın becərilməsi üçün enerji qoruyucu sistem-
lərin, effektiv herbisid və pestisidlərin,  əməyin elmi təşkilinin 
kompleks şəkildə istifadə edilməsidir. 
Belə halda əl  əməyinin istifadə edilməsi tamamilə itir və 
yaxud minimum dərəcəyə endirilir, maşınların istismar rejimi 
optimallaşır, hər növ işin yerinə yetirilməsi dəqiqliyi ilə müəy-
yənləşir, texnoloji əməliyyatlar yeganə axımda birləşdirilir və 
buraxılan məhsul dövlət standartlarına uyğun olur. 
Yüksək keyfiyyətli iri və barəbər toxum materiallarının 
alınması  təkcə toxumların sortlara ayrılması  və  təmizlənməsi 
üçün mexaniki üsullarla istifadənin nəticəsində yox, həmçinin 
əsasən bioloji xüsusiyyətlərini və şəraitini nəzərə almaqla, xü-
susi sənaye texnologiyası şəraitində iri dənli sortların alınması 
nəticəsində olur ki, bu da yüksək sort və  səpin keyfiyyətinə, 
məhsuldarlıq xassələrinə malik toxumların  əldə olunmasına 
səbəb olur.  
Nəzərdə saxlamaq lazımdır ki, yüksək keyfiyyətli toxumları 
bir qayda olaraq yüksək məhsuldar bitkilərdən almaq olur. 
Əkinlərdə optimal bitki sıxlığı, gövdələrin bərabərliyi olmalıdır 
ki, bu da toxumların bir cinsliliyinə gətirib çıxarır. 
Toxumların məhsuldarlıq xassələri sortda irsi xüsusiyyətləri 
ilə  həmçinin xarici mühit şəraitinin təsiri altında ana bitkinin 
yetişməsi və toxumların formalaşması ilə müəyyən edilir. Bu 
şərait hər  şeydən  əvvəl ekoloji faktorların və aqrotexniki 
tədbirlərin kompleksindən asılıdır. 

126 
VIII FƏSİL 
 
TOXUMŞÜNASLIQDA AQROTEXNİKİ FONUN 
VƏ BƏZİ AQROTEXNİKİ TƏDBİRLƏRİN TOXUMUN 
KEYFİYYƏTİNƏ TƏSİRİ 
 
 
8.1.  Toxumşünaslıqda aqrotexniki fonun səviyyəsi 
 
Toxumluq  əkinlərdə  sənaye texnologiyası  təkcə sort xüsu-
siyyətlərinə deyil, həm də yüksək aqrofona və əkinçilik mədə-
niyyətinə malik olmalıdır. Belə  şəraitdə yaxşı  məhsuldarlıq 
xassələrinə malik və növbəti ildə geniş istehsalat əkinlərində 
artım verən toxumlar  mütərəqqi aqrotexniki tədbirlərin istifadə 
olunmasında əlavə xərcləri ödəyir və iki - üç dəfə effektiv olur.  
Toxumluq əkinlərdə sənaye texnologiyasının əsasını yüksək 
aqrofonun  yaradılması  təşkil etməlidir ki, bu da bütün bitki 
əkinlərinin inkişafı üçün ən yaxşı şəraiti təmin edir.  
Toxumların səpin keyfiyyətinin və  məhsuldarlıq xassə-
lərinin, onların yüksək aqrofonda becərilmə prosesində yaxşı-
laşdırılması bir çox tədqiqatlarla təsdiq edilmişdir.  
 
Yazlıq buğdanın məhsuldarlığının aqrofondan və  toxumların 
məhsuldarlıq xassələrindən asılılığı 
                 Cədvəl 12 
 
Toxumların əmələ 
gəlməsi 
Yüksək aqrotex-
nika ilə olan sahə 
Adi aqrotexnika ilə 
olan sahə 
Yüksək məhsuldar 
sahədən (30 s/ha) 
41,0 23,3 
Aşağı məhsuldar 
sahədən (12s/ha) 
36,2 21,9 
Məhsuldarlığın artması 
4,8 1,4 
 
 

127 
Cədvəldən göründüyü kimi yüksək məhsuldar sahədən alın-
mış toxumlar əkildikdə adi aqrotexnika aparılan sahəyə 
nisbətən yüksək aqrotexnika aparılan sahədə  məhsuldarlığın 
artımı müəyyən qədər çox olmuşdur.  
D.Assi qeyd edir ki, yüksək məhsuldarlıq, dənin yüksək 
keyfiyyəti və dənin formalaşması bəzi hallarda müxtəlif şərait-
də ola bilir.  
C.Hacıyev Gəncə-Qazax torpaq-iqlim şəraitində apardığı 
tədqiqatlara  əsasən məhsuldarlığın müxtəlif tiplərinə rast gəl-
məsini qeyd edir: yüksək məhsuldarlıq yüksək səpin key-
fiyyətində, yüksək məhsuldarlıq aşağı  səpin keyfiyyətində, 
aşağı məhsuldarlıq yüksək səpin keyfiyyətində və s. Ona görə 
də toxumların becərilmə texnologiyasını hazırladıqda zona 
xüsusiyyətlərini nəzərə almaq lazımdır.  
Toxumluq  əkin sahələrində sortun təmizliyinin, onun 
məhsuldarlıq xassələrinin və  səpin keyfiyyətinin saxlanılması 
üçün  xüsusi toxumçuluq tədbirləri həyata keçirmək lazımdır.  
Yüksək sort təmizliyini saxlamaq üçün mexaniki zibil-
lənmədən qaçmaq (səpən maşınların, tarlaların, kombaynın və 
anbarların təmizlənməsi) sort alağı  və sorttəmizliyi  aparmaq 
lazımdır. Xüsusi ilə çox çətinliklə seçilən və çoxalma əmsalı 
çox olan alaqları. Məsələn: buğdada - çovdar, yulafda- vələmir 
və arpa, yumşaq buğdada – bərk buğda və s. Çarpaz tozlanan  
bitkilərdə də məsafə təcridinə nəzarət etmək lazımdır.    
Növbəli əkində yeri – elmi cəhətdən əsaslandırılmış növbəli 
əkinlərdən düzgün istifadə etdikdə bütün toxumçuluq 
 
 
manqalarında yüksək məhsul almaq mümkündür. Bu sahədə 
çox maraqlı və etibarlı rəqəmlər, D.P. Pryaşnikovun təşəbbüsü 
ilə 1912-ci ildə TKTA–da qoyulmuş  təcrübə  əsasında 
alınmışdır. Alınan materiallar V.E. Yeqorov tərəfindən 
ümumiləşdirilmişdir. 
  
 

128 
Fondan asılı olaraq fasiləsiz növbəli əkində becərilmiş bitkilərin 
məhsuldarlığı (1912 - 1970) 
Cədvəl 13 
Göstəricilər 
Payızlıq 
çovdar 
Kartof Vələmir 
Gübr
əsiz
 
NPK
 
Gübr
əsiz
 
NPK
 
Gübr
əsiz
 
NPK
 
Növbəli əkində 
məhsuldarlıq ha/sen 
14,1 21,9  88,4  160,6  13,9  18,5 
Monokulturada 
məhsuldarlıq ha/sen 
7,3 12,2  76,2  154,2  7,9  11,7 
Növbəli əkində 
məhsuldarlığın artması, 
ha/sen 
6,8 9,7  12,2  6,4  6,0  6,8 
%-lə 
93,0 79,0  16,0  4,0  76,0  58,0 
 
Daimi yerlərdə aparılmış  təcrübələr  əsasında və xeyli 
miqdarda materialların ümumiləşdirilməsi nəticəsində V.E. 
Yeqorov tarla bitkilərinin növbəli əkinlərdə həssaslığını nəzərə 
alaraq onları 3 qrupa bölmüşdür: 
1.  Növbəli  əkinlərə güclü reaksiya verən bitkilər (kətan, 
şəkər çuğunduru, üçyarpaq yonca). 
 2.  Növbəli  əkinlərə orta reaksiya verən bitkilər (çovdar, 
vələmir, qarğıdalı, arpa, buğda).  Bu qrupa aid olan bitkilər 
torpağa gübrə verdikdə, torpağın becərilməsi və alaqlarla 
mübarizə düzgün aparıldıqda təkrar  əkinlərdə yaxşı  məhsul 
verirlər. 
3. Növbəli  əkinlərə  zəif reaksiya göstərən bitkilər (kartof, 
çəltik, tütün, pambıq, kənaf).  
Bu qrupa aid olan bitkilər torpağa gübrə verdikdə  və tor-
pağın becərilməsi düzgün aparıldıqda, təkrar əkinlərdə davamlı 
və yaxşı məhsul verirlər.  
M.S.Hüseynovun apardığı  təcrübələrə görə çox ünsürlü 

129 
təcrübələrdə payızlıq buğda növbəli əkinləri becərildikdə məh-
suldarlıq artımı 57%, mineral gübrələr verildikdə isə 33% ol-
muşdur. Kartof bitkisində isə  məhsuldarlıq artımı ona uyğun 
olaraq 6-86% olmuşdur.  
C.Ə.Hacıyev təcrübələrlə müəyyən etmişdir ki, məhsul-
darlığın çox olması, növbəli  əkinlərdən və aqrotexnikanın 
səviyyəsindən asılıdır. 
Ayrı–ayrı aqrotexniki tədbirlər və bitkilərin növbələşdiril-
məsi uzun müddət təkrar olunduqda, dəyişdirilmədikdə  məh-
suldarlıq artımı olmur. Ona görə də  növbəli əkinlərin dəyərini 
artırmaq lazım deyil. Lakin nəzərə almaq lazımdır ki, gübrə-
lərin istifadəsini artırmaqla növbəli  əkinlərin rolu azalmır. 
Əksinə növbəli əkinlərdə həssas olan bitkilərdə çoxalır. 
Məhsuldarlığın dayanmadan artması üçün aqrotexnika ilə 
bərabər növbəli  əkinlərində  təkmilləşdirilməsi vacibdir. Əkin-
çiliyin mədəniyyətini və intensifikasiya səviyyəsini artırdıqda  
növbəli  əkinlərdə yerli şəraitdə daha məhsuldar bitkilər seçil-
məlidir. 
 
 Payızlıq çovdar toxumunun səpin keyfiyyətinin toxumluq əkinlərin 
sələflərindən asılılığı 
Cədvəl 14 
 
Sələf 
Cücərmə 
enetjisi, 
%-lə 
Laboratoriya 
cücərməsi, 
%-lə 
Boy atma gücü 
Cücərtilərin 
miqdarı%-lə 
100 cücərtinin 
kütləsi, q-la 
Qara herik 
95,5 
98,5 
92,0 
6,7 
Noxud 93,0  98,0 
91,5 
6,4 
Qarğıdalı 95,0 
98,0 
92,0 
6,5 
Gülül – vələ-
mir qarışığı 
92,0 96,5  88,0  6,1 
Arpa 92,0  96,0 
88,0 
5,9 
 
 Toxumluq  əkinlər üçün xüsusi növbəli  əkinlər seçilmədir. 
Növbəli əkinlərin daxilində bitkilərin növbələşməsi onların ara-

130 
sında yetişmə  şəratinə, torpağa təsirinə  və biologiyasına görə 
müxtəlifliyi ilə müəyyən edilir. Bu zaman toxumluq əkinlərin 
sort təmizliyini də nəzərə almaq lazımdır. Beləliklə, buğdanın 
müxtəlif sortlarının, buğda və arpanın, çovdar və buğdanın to-
xumlarını bir-birinə yaxın əkmək olmaz, çünki onların toxum-
ları bir-birindən çətin ayrılır. 
Bizim ölkədə dənli bitkilərin toxumluq əkinləri üçün təmiz 
herik ən yaxşı sələfdir. 
Lakin ayrı-ayrı illərdə  təmiz herikdə  dənlilər yatır və yaxud 
onların yetişməsi uzanır. Rütubətli zonalarda payızlıq bitkilər 
üçün ən yaxşı sələflər çoxillik otlar, noxud və silos üçün qarğıdalı 
altında olan heriklərdir. Altaysk vilayətinin dövlət sort sahələ-
rindən təmiz heriklərdə hektardan 19,1 sen yazlıq buğda, buğdanı 
buğda ilə yerləşdirdikdə isə 15,1 sen alınmışdır. Bu zaman to-
xumların keyfiyyəti də  aşağı düşür: 1000 ədəd dənin kütləsi və 
zülalın faizi azalır, xəstəliklərə yoluxması çoxalır. Bu da sortun 
məhsuldarlıq xassələrinin tez itirilməsinin  ən  əsas səbələrindən 
biridir. Xəstəliklərin  əhəmiyyətli inkişafı zamanı toxumluq 
əkində toxumların məhsuldarlığı kəskin sürətdə aşağı düşür. 
K\t bitkilərini növbəli  əkinlərdə yerləşdirdikdə, ayrı-ayrı 
sortların xüsusiyyətlərini nəzərə almaq lazımdır. Burada məh-
şur bioloji qanunauyğunluğu nəzərə almaq lazımdır: sort nə 
qədər məhsuldar olsa, o qədər də becərmə şəraitinə tələbkardır, 
pis şəraitdə isə onun məhsuldarlığı az məhsuldar sorta nisbətən 
aşağı düşür. 
 
Payızlıq buğda sortlarının məhsuldarlığının sələflərdən asılılığı (sen/ha) 
  Cədvəl 15 
 
Sort 
Sələf 
Qara herik
Noxud 
(toxumluq) 
Qarğıdalı 
(silos üçün)  
Payızlıq 
taxıllar 
Pərzivan-1 
36,0 31,7  16.0  25,5 
Nurlu-99 
33,8 29,0  22,0  36,2 
Bol buğda 
30,5 30,5  21,3  30,1 

131 
Ən yüksək məhsuldarlıq təmiz herikdə (36,2 s/ha) payızlıq 
buğdanın daha məhsuldar olan 
Nurlu-99
 olmuşdur. Belə halda 
Nurlu-99
 sortunun məhsuldarlığı başqa sortlara nisbətən 6,1 – 
10,7 s/ha artıq olmuşdur. Deməli toxumçuluğun növbəli əkin-
lərində ən yaxşı sələflər daha məhsuldar sortlar olunmalıdırlar.  
Burada izah olunanların hamısını toxumluq əkinlərin 
növbəli əkinlərində bitki və sortların düzgün növbələşdirilməsi 
üçün nəzərə almaq lazımdır. 
Torpağın becərilməsi. Torpağın becərilmə sistemi müəyyən 
bitkilərə, torpaq müxtəlifliyinə uyğun, enerji qoruyucu, toxum-
luq  əkinlərdə isə sortlara uyğun olmalıdır. Yaxşı becərilmə, 
torpağın fiziki xassələrini yaxşılaşdıraraq, gübrələrin, pestisid-
lərin,  ən yaxşı sortların yüksək keyfiyyətli toxumların və 
aqrotexniki tədbirlərin yüksək effektli istifadəsini təmin edir. 
Zərərvericilərlə, xəstəliklərlə yoluxmuş  və  ağır mexaniki 
quruluşa malik olan topaqlarda becərilmənin  əhəmiyyəti mü-
hüm dərəcədə artır. Toxumluq əkinlərdə alaq otlarını  məhv 
etmək lazımdır, hər  şeydən  əvvəl çətin seçilənləri (vələmir, 
tatar qarabaşağı, yabanı turp) və xüsusən də karantin (sarı 
sarmaşıq, ətirşah, kəkrə) alaqları.  
Alaq otları olduqda toxumların sinfi aşağı enir, karantin 
alaqların olması isə toxumlar əkin üçün yararsız edir. Bundan 
əlavə alaq otları mədəni bitkilərin toxumlarının tarla cücərtisini 
aşağı salır. Becərmə bütün torpaq proseslərinin istiqamətli 
idarə edilməsinə  və bitkilərin inkişafı üçün daha əlverişli 
şəraitin yaradılmasına imkan verir. 
Texniki  avadanlığın,  əkinçilik mədəniyyətinin artırılması 
sahələrdə aparılan  əməliyyatların sayını  mühüm dərəcədə 
çoxaldır ki, bu da torpağın quruluşuna mənfi təsir göstərir, 
eroziya proseslərini və quraqlığın ziyanverici təsirini güc-
ləndirir. Ona görə  də, son zamanlar bir neçə  əməliyyatların 
azaldılması, eləcə  də illik şumlamanı herbisidlərin intensiv 
istifadəsi, kotansız  şumlama və üzdən becərmə ilə  əvəz 
edilməsi çox mühüm problemlərdən biridir.   

132 
8.2. Bəzi aqrotexniki tədbirlərin toxumun  
keyfiyyətinə təsiri 
 
Bu göstəricilər yeni sortların yaradılması prosesində mühüm 
əhəmiyyətə malik olmaqla gələcək məhsulun yararlılıq dərə-
cəsini müəyyən edir. Nəzərə alınmalıdır ki, zülalın dəndəki 
miqdarı çox mürəkkəb bir əlamət olmaqla sortun bir sıra mor-
foloji göstəriciləri ilə əks korrelyativ asılılıqla xarakterizə olu-
nur. Yəni, yüksək məhsuldar sortların dənində ümumi zülalın 
miqdarı bir qayda olaraq aşağı olur ki, bu da onun keyfiyyət 
göstəricilərinə təsir edir.  
Dəndə zülalın miqdarının yüksək olması buğda bitkisində 
arzu olunandırsa, pivəbişirmə sənayesi üçün əsas xammal olan 
arpanın dənində pis keyfiyyət göstəricisi kimi qiymətləndirilir. 
Ümumilikdə isə  dənin keyfiyyət göstəricilərinin qiymətlən-
dirilməsi müvafiq metodlar rəhbər tutulmaqla yerinə yetirilmiş 
laboratoriya analizlərindən  əldə edilən göstəricilər  əsasında 
aparılır. Seleksiya prosesi üçün nəzərdə tutulmuş müxtəlif yerli 
və beynəlxalq qiymətləndirmə  şkalalarının göstəricilərinə  əsa-
sən dənin biokimyəvi və texnoloji xüsusiyyətlərinin qiymətlən-
dirilməsi aparılır. 
Təsərrüfatlarda əsasən buğdanın iki növü (yumşaq və bərk) 
geniş yayılmışdır. Bu növlər botaniki və  təsərrüfat xüsusiy-
yətlərinə görə  fərqləndiyi kimi, kimyəvi və texnoloji xüsusiy-
yətlərinə görə  də  fərqlənir. Yumşaq buğdalar  əsasən çörək, 
bərk buğdalar isə makaron üçün istifadə edilir. 
Çörəkbişirmə keyfiyyətinə görə yumşaq buğdalar 3 sinfə 
bölünür: birinci sinfə qüvvəli buğdalar aiddir. Bu buğdaların 
əsas xüsusiyyətləri ondan ibarətdir ki,  onların unu yüksək key-
fiyyətli, yüksəkhəcmli çörək çıxımına malikdir. Bunlar çörə-
kbişirilməsini təmin etməklə yanaşı, aşağı keyfiyyətli unla 
müəyyən nisbətdə (15-20%) qarışdırıldıqda onların çörəkbişi-
rilmə keyfiyyətini də xeyli yaxşılaşdırır.  
Qüvvəli buğdaların ununun suudma qabiliyyəti, kleyko-

133 
vinasının keyfiyyəti yüksək olduğu üçün uzunmüddətli qıc-
qırma prosesi zamanı əmələ gələn karbon qazının xəmirin da-
xilində qalmasını təmin etdiyindən  yüksək həcmli çörək çıxı-
mına malik olur.  
Ikinci sinfə orta qüvvəyə malik olan sortlar daxildir. Belə 
sortların unundan yüksək və orta keyfiyyətli çörək alınır. Lakin 
bu sinfə daxil olan sortlar aşağı keyfiyyətli sortlarla qarış-
dırıldıqda onların çörəkbişirilmə keyfiyyətini yaxşılaşdıra 
bilmir. Bu sinfə aid olan buğdalarda zülalın miqdarı 11-13%, 
kleykovina 25-27% olmaqla, keyfiyyətcə II qrupa aid olur.  
Üçüncü sinfə zəif (aşağı) keyfiyyətli buğda sortları daxildir 
ki, bu sortların unundan aşağı kefiyyətli çörək alındığından 
əsasən qənnadı sənayesində istifadə edilir.  
Bərk buğdalara bir sıra ölkələrdə  “makaron buğdası” de-
yilir. Bu buğdaların həm yazlıq, həm də payızlıq sortları ma-
karon  istehsalı üçün əvəzedilməz xammaldır. (Cədvəl 16) 
 
Bərk buğdaların keyfiyyət göstəriciləri 
                                                                     Cədvəl 16 
Göstəricilər 
Norma 
I sinif 
II sinif 
III sinif 
Natura kütləsi (q-la) 
770 
745 
745 
Başqa sortların qarışığı (%-lə) 10  15 
15 
Kleykovinanın miqdarı (%-lə) 28  25 
22 
Kleykovinanın keyfiyyəti 
İkinci qrup 
 
Düzgün elmi əsaslarla tərtib edilmiş növbəli  əkin dövriy-
yəsində qabaqcıl aqrotexniki tədbirlərin həyata keçirilməsi ilə 
keyfiyyətli məhsul alınması təmin edilir. 
Əkin dövriyyəsində qara herikdən sonra becərilən buğda 
dəninin tərkibindəki zülalın miqdarı digər sələflərdən sonra 
əkilən buğdanınkından  çox olur. 
Azərbaycan  şəraitində  sınaqdan keçirilən payızlıq buğda 
(Qaraqılçıq-2, Bol buğda, Pərzivan-1) sortlarından  ən yüksək 
məhsul yemləmə gübrəsini bitkinin kollanma (ilk yazda) və 

134 
boruyaçıxma mərhələlərində tətbiq etdikdə alınmışdır. 
Payızlıq buğdanın keyfiyyəti dedikdə onun çörəkbişirilmə, 
un və makaron keyfiyyətinin xarakterizə edən göstəriciləri – 
dənin forması, ölçüləri, rəngi, şüşəvariliyi, natura kütləsi, 1000 
ədəd dənin kütləsi, kül elementlərinin, zülalın, kleykovinanın 
miqdarı  və keyfiyyəti, nişastanın miqdarı, xəmirin fiziki 
xüsusiyyətləri, çörəyin həcm çıxımı  və keyfiyyəti, makaronun 
fiziki və texnoloji xüsusiyyətləri başa düşülür. 
 
Bərk və qüvvəli buğdaların keyfiyyətinin 
təyin edilməsi 
Yığıma 5-6 gün qalmış  bərk və qüvvəli buğdaların sahəsi 
onun keyfiyyətini müəyyənləşdirmək üçün sahələr üzrə ayrılır. 
Sonra həmin sahələrdən dərzlər götürülür, döyülür və  dənin 
keyfiyyəti (şüşəvariliyi, kleykovinanın miqdarı  və keyfiyyəti) 
təyin edilir (cədvəl 17). Analizin nəticələrinə  əsasən sahələrin 
yığım vaxtı və üsulu müəyyən edilir. 
 
Bərk və qüvvəli  buğdalara verilən tələblər 
 
                                                                            Cədvəl 17 
Dənin keyfiyyətinə 
görə xarakteristi-
kası 
Kleykovina 
Şüşəvariliyi 
Miqdarı 
(%-lə) 
Keyfiyyət 
qrupu 
Qüvvətli 33-dən çox 
I 
60-dan çox 
Qiymətli 
28-31 
25-17 
25-dən çox 
I 
I 
II 
60-dan çox 
60-dan çox 
60-dan çox 
Bərk buğda 
I sinif 
28-dən çox 
II 
75 
II sinif 
25-28 
II 
60-75 
III sinif 
22-25 
II 
40-60 
 
 

135 
Təsərrüfatlarda buğdaların keyfiyyətinə görə  
qruplaşdırılması 
 
Mövcud DÜST 9354-67 və DÜST 9353-67-ə uyğun olaraq 
qüvvəli və eləcə də bərk buğdanın keyfiyyətinə görə partiyalara 
ayrılır. Bu işin gedişinin düzgün təşkil edilməsinə  təsərrüfat 
rəhbərləri cavabdehdirlər.  
Xırmanlarda bərk və qüvvəli buğdaların partiyalara ayrıl-
masında dənin yetişkənliyi, sələfləri, sort və reproduksiyalar 
nəzərə alınmalıdır.  
Alınmış partiyalardan taxıl tədarükü idarələrinin laborantı 
nümunələr götürür və onun keyfiyyətini qüvvədə olan me-
todikaya uyğun təyin edir. Nümunələrin götürülməsi üçün akt 
tərtib edilir və  həmin aktda nümunənin nömrəsi, tarlanın adı, 
sahəsi və partiyada olan dənin miqdarı qeyd edilir. Tədarük 
idarələrinin laboratoriyasında təsərrüfatın və rayon mütəxəs-
sislərinin iştirakı ilə  dəndə kleykovinanın miqdarı  və key-
fiyyəti, nəmliyi, zibilliyi və s. təyin edilir.  
Analizin nəticəsi xüsusi jurnalda qeyd olunur və təsərrüfatın 
mütəxəssisinə analizin nəticələri yazılmış forma təqdim edilir. 
Nümunənin qalığı  tədarük idarələrinin laboratoriyalarında 
saxlanılır.  
 
 
 

136 
IX FƏSİL 
 
TOXUMUN SƏPİN KEYFİYYƏTİ VƏ  
KONDİSİYASI 
 
 
Səpin məqsədi ilə ayrılan toxumlar lazım tələbata uyğun 
gəlməlidir. Bu tələbata kondisiya deyilir. Fermerlər buna 
xüsusi diqqət yetirməlidirlər. 
Kondisiyaya uyğun olmayan toxumlardan səpin üçün 
istifadə edilməməlidir. Ona görə də hər bir fermer çalışmalıdır 
ki, yüksək məhsuldar, başqa sort və alaq otu, zibil qarışığından 
təmiz, sağlam və zərərvericilər tərəfindən zədələnməyən toxum 
yetişdirsin, həmçinin bu toxumlar uzun müddət saxlamağa 
imkan verən normal nəmliyə malik olsun. 
Toxumlar səpin keyfiyyətindən asılı olaraq I, II və III 
standart siniflərə bölünür. 
I sinif toxumlar  ən yüksək  keyfiyyətli, II sinif orta və III 
sinif I və II siniflərə nisbətən aşağı keyfiyyətli hesab olunur. 
Fermer təsərrüfatlarında imkan daxilində birinci sinif toxum-
lardan istifadə edilməlidir. 
Birinci sinif toxumlar çatmadıqda isə ikinci sinif  toxum-
lardan istifadə edilir. Toxumların təmizliyini və cücərmə 
qabiliyyətini  yüksəltmək üçün başlıca tədbir onları təmizləmək 
və çeşidlərə ayırmaqdır. Bu üsulla hər cür qatışıq, o cümlədən 
cücərti verə bilməyən toxumlar kənar edilir. 
 
9.1. Toxumun səpin  keyfiyyət göstəricilərinin  
təyini üsulları 
 
Kənd  təsərrüfatı ilə məşğul olan torpaq mülkiyyətçiləri yax-
şı bilirlər ki, yüksək məhsul yalnız yaxşı seçmə toxumdan 
yetişdirilə bilər. Toxum nə qədər yaxşı keyfiyyətli olsa, ondan 
inkişaf edən bitkiləri də bir o qədər güclü, məhsuldarlıq isə 

137 
yüksək olar. 
Yaxşı toxum yüksək məhsulun rəhnidir. Ona görə də hər bir 
təsərrüfat səpin üçün tədarük etdiyi toxumun yüksək keyfiy-
yətli olması üçün  mümkün olan bütün tədbirləri görməlidir. 
Səpin üçün ayrılan bütün toxumlar tələbata uyğun gəlməlidir. 
Daha doğrusu səpin üçün hazırlanan toxum təmiz olmalıdır. 
Yəni toxum materialında tullantı və qatışıqlar nə qədər az olsa, 
toxum bir o qədər təmiz olar. 
Toxumlar yüksək cücərmə qabiliyyətinə, iriliyinə  və  bəra-
bər formalı, normal rütubətli və sağlam olmalıdır.  Belə key-
fiyyətlərə malik toxum əldə etmək üçün  səpindən qabaq to-
xumları qarışıqlardan  təmizləmək, çəkisinə  və iriliyinə görə 
çeşidləmək, mütləq çəkisini təyin etmək, təsərrüfat yarar-lılığı-
nı, xəstəlik və ziyanvericilərə, karantin alaqlara tutulma dərəcə-
sini yoxlamaq lazımdır. Toxum kondisiyaya uyğun ol-mazsa, 
müəyyən tədbirlər görülməlidir. Qabaqcıl fermer, to-xumçuluq 
sahəsinin mütəxəssislərinə müraciət etməlidir. Adətən toxumun 
keyfiyyəti toxum nəzarət laboratori-yalarında təyin edilir və 
keyfiyyətə dair sənəd verilir. 
Kənd təsərrüfatında yüksək məhsul ancaq  yüksək keyfiy-
yətli toxum səpilmiş  əkinlərdən almaq olar. Toxumun səpin 
keyfiyyəti bir çox göstəricilərlə təyin edilir: təmizliyi, cücərmə 
enerjisi, cücərmə qabiliyyəti, nəmliyi, 1000 toxumun  çəkisi, 
xəstəlik və zərərvericilərə yoluxma dərəcəsi. 
 Toxumun  səpin keyfiyyəti toxumçuluq idarələri tərəfindən 
müəyyən edilməklə DÜST-ə görə 12036-81 ilə  təyin edilir. 
Aqronomlar bu standartı bilməli və ona əməl etməlidirlər. 
     Bütün  bu  işlərin görülməsi üçün orta nümünənin götürül-
məsi vacib şərtlərdəndir. Nümunə  bütün partiya toxumu əhatə 
etməli, bütün  sənədləri yoxlanılmaqla götürülməlidir. 
     Orta nümunəni götürmək üçün xüsusi alətlərdən –araölçən-
lərdən - şuplardan  istifadə etmək lazımdır. Bunlar toxumların 
saxlanılma üsulundan asılı olaraq müxtəlif olur.  
Şuplar - konusvari, silindrik, kisə  şupu, yonca bitkisinin 

138 
Şəkil 11. Toxumların  götürülməsi 
üçün şuplar: 
1.   Silindrik; 
2.   Konusvari; 
3.   Kisə şupu; 
4.   Üçyarpaq yonca üçün; 
5.   Dənli bitkilərin toxumlarından 
nümunə götürmək üçün alət 
toxumundan, dənli bitkilərin 
toxumundan nümunə götür-
mək üçün və hobbe şupudur. 
(Şəkil 11) 
Konusvari  şupu – açıq 
maşınlardan, vaqon və anbar-
lardan nümunə götürmək 
üçün istifadə edilir. 
Kisə şupu – bağlı kisələr-
dən orta nümunənin götürül-
məsi üçün istifadə olunur. 
Silindrik  şup – açıq kisə-
lərdən orta nümunə götür-
mək üçün istifadə edilir. 
Hobbe  şupu – bağlı  xırda 
toxumlu kisələrdən nümunə 
götürmək üçün istifadə edilir. 
Maşın, anbar və.s toxum 3 
qatdan götürülür. 
Kisədən isə 3 yerdən (10 
qədər), 10-25 kisədə olanda 
hər kisənin bir yerindən, 26-
100 kisədə isə  hər beş kisə-
dən bir, 100-artıq  kisə olsa 
hər 10 kisədən bir nümunə 
götürülür. 
Qarğıdalıdan qıçalı halda isə 15 yerdən 5-5 qıça götürülür (3 
qatdan). 
Bütün nümunələr brezent, faner və.s üzərinə tökülür. İyi, 
rəngi, müxtəlifliyi və.s öyrənilir.  Əgər eynidirsə onlar eyni 
yığılır və qarışdırılır.  Bu ilk nümunə taxıllarda 1kq, yonca və.s  
250 qr.  olmaqla   təqribən 40000  toxum  olmalıdır. 
Başlanğıc  nümunə  stola  və. s   tökülür,  xaç  üsulu  ilə  4  
yerə bölünür, 2 – si  saxlanılır və göstərilən  çəkidə  nümunə  
qalana  qədər  əvvəlki  formada  təkrar  edilir . 

139 
9.2. Toxum partiyasından orta nümunənin  
götürülmə qaydası 
 
Toxumun keyfiyyəti bütün toxum partiyasının keyfiyyətini 
əks etdirən orta nümunəyə (əsas nümunə toxumların laborato-
riyada təhlil etmək üçün ayrılmış hissəsinə orta nümunə de-
yilir)  əsasən təyin edilir. Ona görə  də orta nümunə götürmək 
qaydalarına ciddi əməl etmək və bu işin çox mühüm və məsu-
liyyətli olduğunu yadda saxlamaq lazımdır. Çünki götürülmüş 
orta nümunə toxum partiyasının keyfiyyətini əks etdirməlidir. 
Toxum partiyasına düzgün qiymət vermək üçün müxtəlif 
bitkilərdən müəyyən edilmiş  çəkidə bircinsli toxum partiya-
sından orta nümunə götürülür (bir bitkidən, sortdan, nəsildən, 
sort təmizliyi dərəcəsindən, ilin məhsulundan, dərman bitkiləri 
üzrə isə bundan əlavə bir cinsdən olan əkiləcək, saxlanılacaq və 
ya göndəriləcək hər hansı bir toxumun miqdarına toxum parti-
yası deyilir). Məsələn, buğda, çovdar, vələmir, qarğıdalı, qara-
başaq, noxud, çəltik, mərcimək, paxla, günəbaxan, gənəgər-
çək,və s. bitkilərin hər 200 sentnerindən; darı, sorqo, çuğundur 
80; yonca, şabdar, çobantoppuzu, qarpız, qabaq, yerkökü, bit-
kilərinin 20; kartofun hər 2 sentner çəkisində olan toxum ma-
terialı bir partiya sayılır. Partiyanın çəkisi göstərilən miqdardan 
artıq olarsa, o qəbul edilmiş  çəkidən artıq olmayan yoxlama 
vahidlərinə bölünür və hər hissədən ayrıca nümunə götürür. 
Toxum partiyası  yığınlarda saxlanılarsa, nümunələr konus 
şəkilli və ya silindrik çalovlarla (şuplarla) götürülür. Toxum 
tığlarının müxtəlif dərinliyindən 3 nümunə: üst qatdan 10 sm 
dərinlikdə, ortadan yığının tən ortasından və  aşağısın-dan dö-
şəmədən nümunə götürülür. Anbarlarda, yığınlarda, avtomaşın 
və arabalarda olan toxumların 5 yerindən 3 qatdan 15 nümunə 
götürülür. 20 ton toxum tutan vaqonlardan isə 11 nöqtədən və 3 
qatdan 33 nümunə götürülür. 
Elevator quyusundan toxum boşaldıqda və ya yükləndikdə 
toxum axınından nümunə götürülür. 

140 
Elevator quyusundan toxum boşaldıqda və ya yükləndikdə 
toxum axınından nümunə götürmək üçün xüsusi çömçədən 
istifadə edərək axının bütün eni boyunda nümunə götürülür. 
Toxum bir elevator quyusundan digər elevator quyusuna 
keçirildikdə, hər ton toxumdan 0,1 kq nümunə götürülür. Qalan 
hallarda isə hər 20 tondan orta nümunə düzəldilir. 
Fermerlər yuxarıda göstərilənlərə hökmən əməl etməlidirlər. 
Əks təqdirdə külli miqdarda maddi ziyan çəkə bilərlər. 
Toxumun səpin keyfiyyətini təyin etmək üçün əsas nümu-
nədən iki orta nümunə: biri toxumların cücərmə qabiliyyətini, 
cücərmə enerjisini, xəstəliklərə tutulmasını, mütləq çəkisini, tə-
mizliyini təyin etmək üçün: ikincisi isə toxumların rütubətliyini 
və anbar zərərvericilərinə tutulmasını  təyin etmək üçün 
götürülür. 
Bitkilərin və toxumların iriliyindən asılı olaraq, orta nü-mu-
nənin çəkisi müxtəlifdir. Məsələn, buğda, çovdar, vələmir, ar-
pa, qarğıdalı, çəltik, noxud, lərgə, günəbaxan, soya və yerfın-
dığından orta nümunənin çəkisi 100 qram; darı, mərcimək, qa-
rabaşaq, çuğundur, qarpız, yemiş  və qabaqdan 500 qram; qır-
mızı şabdar və yoncadan 250 qram; sorqo, sudan otu 200 qram; 
çoban toppuzu, çovdarotu, pişikquyruğu otu və yerkökündə isə 
30 qram olur. Orta nümunə mütləq toxum saxlanılan yerdən 
götürülür və toxum-nəzarət laboratoriyalarına dərilənə  qədər 
orada saxlanılır.  
Orta nümunə almaq üçün toxumları hamar səth-stol və ya 
foner üzərinə töküb xətkeşlə kvadrat şəklində hamarlayırlar. 
Sonra həmin xətkeşlə toxumları diaqonal xətt üzrə 4 hissəyə 
bölür və qarşı-qarşıya duran iki üçbucaq götürülərək qalan iki 
hissə qarışdırılır. (Şəkil 12) 
Bu  əməliyyat müvafiq bitki üçün müəyyən edilmiş  çəkidə 
orta nümunə alınana qədər davam etdirilir. Bundan sonra qarşı-
qarşıya duran üçbucağın  toxumlarını bir yerə tökür, təmizliyini 
və cücərmə qabiliyyətini təyin etmək üçün kisəyə doldurulur, 
rütubətliyi və anbar zərərverici-lərinin yoluxmasını müəyyən 

141 
Şəkil 12. Diaqonallar üzrə bölünmə üsulu  
etmək məqsədilə qalan iki üçbucaqdakı nümunəni kisəyə töküb 
ağzını möhkəm bağla-dıqdan sonra surquclayıb  parafinləyirlər. 
 
Kisəyə  nümunələrə iki nüsxədən ibarət etiketlər yazılır. Eti-
ketdə fermer təsərrüfatının adı və ünvanı, bitkinin adı və sortu, 
məhsul ili, toxum partiyasının çəkisi, toxum partiyası  və nü-
munənin nömrəsi, kisələrin nömrəsi göstərilir. Etiketlərin biri 
kisənin  xaricindən yapışdırılır,  ikincisi  isə onların içərisinə 
qoyulur. Orta nümunə götürüldükdə 2 nüsxədən ibarət akt 
yazılır, aktlardan biri təsərrüfatda saxlanılır, digəri isə orta 
nümunə ilə göndərilir. Akta orta nümunənin götürülməsində  
iştirak  edən şəxslər  imza edir və o, möhürlə təsdiqlənir. 
 
9.3. Toxumun təmizliyinin təyini