Sezgi va idrok

Sezgining neyrofiziologik asoslari
Bilish jarayonlarini, xususan, sezgilarni o`rganishdan avval shaxs psixikasining barcha tomonlari bilan uzviy bog`liqliklarni anglash, tushunish lozim. Chunki sezgilar idrok jarayonining tarkibiy qismi sifatida namoyon bo`lsa, idrok insonning hayotiy tajribasi, uning xotirasi bilan bevosita bog`liqdir.
Psixologiya fanida va falsafada bilishning ikki bosqichi, ya`ni uning hissiy (sezgi, idrok, tasavvur) va aqliy pog`onalari mavjud bo`lib, bu mumtoz xususiyat sifatida ma`Ium. Aqliy bosqich xotira, tafakkur, xayol jarayon­larini qamrab olgan bo`lib, o`zining mukammalligi, yuksakligi, mahsuldorligi, ijodiyligi bilan oldingi bosqichdan keskin ajralib turadi. Biroq bugungi kunda bilish bosqichlarining miqdori, tavsifi psixologiya fani oldida turgan zarur vazifalarni bajara olmay qoldi. Ong darajalari xususiyatlariga ko`ra bilishga oid qo`shimcha bosqichlarga kuchli ehtiyoj sezadi. Xuddi shu bois bilishning harakatli hissiy, aqliy, ijodiy, tarixiy bosqichlarga (tabaqalashtirish)ajratib tadqiq qilish maqsadga muvofiqdir (E.G`oziyev). Harakatli hissiy bosqich nutqqacha davrda ustuvorlik qilish bilan boshqa bilish ko`rinishlaridan keskin farq qilib turadi. Hissiy va aqliy bosqichlar barcha insonlarga xos bo`lib, ular ontogenezning turli davrlarida hukm surishi mumkin va aks ettirish imkoniyati boshqalarga qaraganda samaraliroqdir,
Tarixiy bilish bosqichi yangilik yaratish, kashfiyot qilish, muayyan sifat o`zgarishlarini vujudga keltirish, u yoki bu xossalarni takomiilashtirish bilan tavsiflanadi.
Jahon psixologiyasi fani ma`lumotlariga qaraganda, sezgilar biz uchun atrof-muhit to`g`risida va o`z haqimi/da yagona bilish manbayi sifatida xizmat qiladi. Sezgilar shunday bir axborot kanalidirki, ular tashqi olamdan va ichki tana a`zolaridan keladigan barcha holatlar, taassurotlar aynan xuddi shu yoMlar orqali miya po`stlog`iga yetib boradi, insonga ta`sirlarga nisbatan to`g`ri javob reaksiyalari qaytarishga yordam beradi.
His etish yoki sezishning filogenetik taraqqiyoti shuni ko`rsatadiki, hayvonlarda ma`lum bir narsani sezish, his etish ularning biologik jihatdan zaruriyat, ehtiyoj ekanligi nuqtayi nazaridan rivojlangan.
Bu holatlar ko`pgina chet ellik olimlar tomonidan izchil ravishda o`rganilgan va o`ziga xos omillar, mexanizmlar mayjudligi ta`kidlab o`tilgan. Masalan, Frish asalari xatti-harakatlarini kuzatganda, u quyidagi ishni amalga oshirgan: gulga o`xshash murakkab geometrik shaklga nisbatan asalarining differensirovkasi (farqlashi) oson kechgan. Agarda shu murakkab geometrik shakl botanikaga oid bo`lmaganda, arida differensirovka juda qiyinlik bilan vujudga kelgan bo`lardi. Tadqiqotchi Botsning kuza-tishicha, jonivorlar, qurt-qumursqalar, shu turdagi hasharotlar ham o`ziga xos bo`lgan tovushlarga befarq bo`lmaganlar. Mabodo tovushlar kuchaytirilsa yoki sur`ati tezlatilsa, unda ular hech qanday e`tibor bermaganlar. Ushbu vaziyatni o`zicha baholashga intilgan olim, biologik shartlanganlikdan kelib chiqib, tabiiy ehtiyojni instinkt bilan uzviy bog`lagan.
Tadqiqotchi Boytendayk o`z kuzatishlarida shu narsani ta`kidlaydiki, jumladan, itlar organik kislotalarning hidini yaxshi his etsalarda, ammo ular hayvonlarning tanasi, xushbo`y gullar, o`tlar hidini his etish irnkoniyatiga ega emas ekanlar.
Yuqoridagilardan ko`rinib turibdiki, qo`zg`atuvchilarning biologik jihatdan aynan mosligi ularning fiziologik rivojlanishi uchun moddiy negiz, tabiiy ehtiyoj, zarurat bilan bog`liqlik ekanligi ta`kidlandi. Shu narsani ta`kidlash joizki, insondagi aniq sezgilarning shu darajada taraqqiy etishiga ijtimoiy muhit, jarayon muhim omil bo`lib xizmat qilgan. Chunki ayrim individlarning sezuvchanligi ularning kundalik faoliyatidan kelib chiqqan holda, biologik shartlangan xususiyatlar bilan birgalikda rivojlanishi ham mumkin ekan. Tadqiqotchi Reussaning ma`lumotiga qaraganda tikuvchilar, bo`yoq sexida ishlovchilar qora rangning 40 xilini bir-biridan farqlash irnkoniyatiga ega ekanlar, umuman, boshqa sohada faoliyat ko`rsatadigan odam esa bunday rangning ikki turinigina farqlay olar ekan, xolos. Bundan tashqari, degustatorlarda ta`m bilish sezgilari juda ham aniq va yaxshi rivojlangan bo`lar ekan. Chunki sezgining o`sishi qo`zg`atuvchilarning retseptorga ta`siri natijasida yuzaga keladi, ya`ni u retseptorlar rivojlanishi bilan bog`liq.
Retseptor — bu qo`zg`atkich yoki qo`zg`atuvchini qabul qilishga mo`Ijallangan nerv tolalaridan tashkil topgan. Retseptorlarning asosiy xususiyatlaridan biri uning ixti-soslashgan biologik apparat ekanligidir. Xuddi shu bois u juda seziluvchan qo`zg`alishni qabul qiladi. Har bir retseptor muayyan bir xususiyatli qo`zg`atuvchinigina qabul qiladi, binobarin, retseptorlar o`sha ,,tanish" qo`z­g`atuvchilarning ta`sir etishi natijasida yuzaga keladi va rivojlanadi.
Ma`lumki, inson o`zining tana a`zolariga ta`sir ko`rsatayotgan rang, issiqlik yoki sovuqlikni, hidlarning o`ziga xosligini sezadi hamda aks ettiradi. Ana shu vaziyat oqiba-tida analizatorlarning periferik qismlarida javob reaksiya hosil bo`ladi. Misol uchun ko`z qorachig`i qisqaradi, kengayadi, qo`l esa issiqlikdan seskanadi va boshqalar. Harakat-larni qabul qiluvchi tana a`zolaridan bosh miya po`stlog`iga harakat to`g`risida signal keladi, qayta aloqa orqali ichki tana a`zolari va boshqa apparatlari ish bajaradi.
Ingliz psixologi Ch. Sherrington sezgilarni aks ettirishning xususiyati va retseptorlarning joylashishiga qarab uch katta guruhga ajratadi.
1. Tashqi olamdagi narsa va hodisalarning ayrim xususiyatlarini aks ettiruvchi hamda tananing yuza qismida retseptorlari joylashgan eksterotseptiv sezgilar.
2. Tananing ichki a`zolarida (o`pka, yurak, jigar va hokazo) va to`qimalarida joylashgan hamda ichki tana a`zolarining holatini aks ettiruvchi retseptorlar bilan mujassamiashgan interotseptiv sezgilar.
3. Inson gavdasining harakati va holati haqida ma`lumot berib turuvchi, retseptorlar mushaklarida, paylarida propriotseptiv sezgilar.
Psixologiya fanida harakatni sezuvchan propriotseptiv sezgi turi kinesteziya deb atalib, unga tegishli retseptorlar esa kinestezik yoki kinestetik tushunchasi bilan nomlanadi. Ekstrotseptorlar, o`z navbatida, kontakt va distant retseptorlarga ajratiladi, goho sezgilar tushunchasi ,,his-tuyg`u" atamasi deb ham yuritiladi. Odatda, distant retseptorlar muayyan masofadagi obyektdan keladigan qo`zg`atuvchilarni qabul qilib, so`ng ularni nerv yo`llari orqali markazga uzatadi. Ko`rish, hid bilish sezgilari bunga yorqin misolbo`laoladi.
Ekstratseptiv, ya`ni tashqi sezgilar to`g`risidagi dastlabki ma`lumot qadimgi yunon olimi Arastu tomonidan tavsiflanib berilgan bo`lib, eramizdan oldingi 384 — 322-yillarda yashab o`tgan. U sezgilarni ko`rish, eshitish, hid bilish, maza, ta`m turlariga ajratgan edi. Psixologik ma`lumotlarga qaraganda, sezgilar goho o`zaro bog`lanib, boshqa sezgi turlarini yuzaga keltirishi mumkin: masalan, paypaslab ko`rish natijasida sezish tarkibida taktil teri tuyush sezgilar bilan bir qatorda sezgilarning tamoman boshqa turi, ya`ni harorat sezgisi ham ishga tushadi. Xuddi shunga o`xshash voqelik, taktil va eshitish sezgilari oraliqda vibratsion sezgi yuzaga kelishi mumkin.