Sh. I. Mustafakulov, O. A. Raximberdiyev, M. Sh. Egamberdiyeva iqtisodiy atamalarning
Yüklə 3,99 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
( sintetik schyotga qarang
) ma’lumotlami tavsiflab, aniqlashtirib ko'rsatuvchi schyotlar. ANALIZ - o'rganilayotgan hodisa, jarayonlarni bo'laklab o'rganish. ANATOTSIZM - foizlardan foiz olish, faqat dastlabki miqdordan emas, o'tgan vaqtda oshgan foizlardan ham foiz hisoblash. ANDERRAYTER - l ) turli risklarni sug'urtalash vakolatiga ega, sug'urta kompaniyasi tomonidan tayinlanadigan shaxs. Sug'urta kompaniyasining sug'urta portfeli shakllanishi uchun javob beradi. U sug'urta shartnomalarini tuzish, risklarni baholash va sug'urta tarifi stavkasini belgilash yuzasidan tegishli malakaga ega bo'lishi zarur; 2) Lloyd sug'urta polislarini beradigan Lloyd sug'urta korporatsiyasi a’zosi; 3) potensial mijozlarga sug'urta polisini sotish bilan shug'ullanadigan yoki manfaatdor tomonlarga sug'urta sohasi bo'yicha yuqori darajada maslahat xizmatlari ko'rsatadigan jismoniy yoki yuridik shaxs. ANDERRAYTER SIYOSATI - sug'urtalash bilan bog'liq yangi takliflarni ko'rib chiqish va mazkur taklifni qabul qilish yoki rad etish to‘g'risida xulosalar chiqarishga qaratilgan siyosat. ANDERRAYTING - 1. Qimmatbaho qo'g'ozlarning birinchi marta bozorda joylashtirilishi; sotilishi; 2. Qimmatbaho qo'g'ozlarni emitent va anderrayting garantlari (pul) o'rtasida joylashtirilishi uchun tuziladigan shartnoma. ANDERREYTING TURLARI - qat’iy majburiyatlar asosidagi anderrayting. Bunday sharoitda anderrayter aksiyalarning butun nashri yoki uning bir qismini qat’iy narxlarda joylashtirish bo'yicha qat’iy majburiyatlarga ega bo'ladi. ANIQ. MEHNAT - iste’mol qiymatlarining aniq turini vujudga keltirishga qaratilgan mehnat. ANKETA - biror ma’lumot olish yoki omma fikrini to'plash uchun belgilangan so'roq varaqasi. ANNUITET - l) renta va nafaqalarni sug'urtalashning hamma turlarini umumlashtiruvchi tushuncha. Bunda sug'urtalanuvchi sug'urta kompaniyasiga bir vaqtning o'zida yoki bir necha yillar davomida tegishli sug'urta mukofotlarini to'laydi. Keyin sug'urtalanuvchi butun hayoti davomida sug'urta kompaniyasidan daromad oladi. Annuitetning bir turi hisoblanadigan fuqarolarning yillik daromadi sug'urtasi bugungi kunda Buyuk britaniya, Fransiya va AQShda keng rivojlangan. ANTIMONOPOL QO 'M ITA - tovar bozori va raqobatni rivojlantirish, monopollik faoliyatni cheklash, vijdonsizlarcha bo'ladigan raqobatlarning oldini olishda davlat siyosatini yurituvchi organ. ANTIMONOPOL QONUNCHILIK - iqtisodiyotni monopollashtirishdan xalos etish, monopoliyalarni cheklab qo'yishga qaratilgan davlat qonunlari. U monopoliyalar faoliyatini tartibga solishning asosiy vositasi hisoblanadi. Hozirgi zamon antimonopol qonunchiligi ikki asosiy yo'nalishga ega: a) baholar ustidan nazorat; b) kompaniyalarning qo'shilishi ustidan nazorat Antimonopol qonunchilik asoslariga birinchi marta AQSH da asos solingan (1880-y. Sherman qonuni; 1914-y. Kleyton qonuni). G'arbiy Yevropada antimonopol qonunlar Ikkinchi jahon urushidan keyin qabul qilingan. O'zbekistonda 1992-yilda monopolizmga qarshi qonunchilikka asos solindi. Shu yili respublikamizda monopolistik faoliyatni cheklash to‘g‘risida qonun qabul qilindi. ANTO GONISTIK IXTILOFLAR - ziddiyatlarni hal qilishning shunday usullaridirki, bunda barcha qarama-qarshi tomonlarning tuzilmasi buziladi yoki bir tomondan tashqari hamma tomonlarning ixtilofda qatnashishdan voz kechishi sodir bo'ladi. ANTREPRENER - 1. Tadbirkor - yangi biznes (kompaniya)ga asos solishga tavakkalchilik qiladigan shaxs. 2. Ba’zi san’at turlaridagi menejer va tadbirkor, xususiy tomoshaxonalar (teatr, sirk va hokazolar)ni saqlab, ularning faoliyatini ta’minlovchi. ANTUAN MONKRETEN (1565-1621) - fransiyalik iqtisodchi, fanga birinchibo‘lib“siyosiyiqtisod”tushunchasinikiritgan,merkantilizm, savdo rivojini qo'llagan, dvoryanlarning zeb-ziynatga berilishini qoralagan. APOLOGETIKA - biror g‘oya yoki ta’limotni xato bo'lsa ham ko‘r-ko‘rona himoya qilish. Ma’lum sinf, guruhlar manfaati himoya qilinadi. APPELYATSIYA - ierarxiya bo'yicha quyi pog'onadagi tashkilotning xatti- harakati (chiqargan qarorlari)dan norozi bo'lib yuqori pog'onadagi tashkilotga ariza bilan murojaat etish. AQLLIKISHILARNING KETIB QOLISHI - mamlakatdan “intellektual elita” vakillarining chet elga ishga joylashish maqsadida chiqib ketishi. ARALASH IQTISODIYOT - iqtisodiy tizim, sof kapitalizm va buyruqbozlik iqtisodiy tizimlarning ijobiy taraflarini o'ziga qo'shgan, ya’ni ishlab chiqarish vositalariga ijtimoiy mulkchilik va xususiy mulkchilik unsurlarini birlashtirgan. Aralash iqtisodiyot turli mulkchilikka asoslangan. Iqtisodiy faoliyat esa ikkita vosita: bozor mexanizmi (narx, raqobat) va davlat tomonidan tartibga solinadi. ARALASH JARAYON - buyurtma bo'yicha va zaxiraga ishlab chiqarish jarayonlari xususiyatlarini o'z ichiga olgan jarayon. Aralash jarayonning eng keng tarqalgan shakliga ko'ra, firma oldin ma’lum bir, keyingtayyormahsulotlarningbarchasiga asos bo'ladigan, yarim fabrikat tayyorlab, uni zaxira qiladi. Bu yarim fabrikatlar keyinchalik buyurtmaga binoan kerakli tayyor mahsulotga aylantiriladi. ARALASH KORXONALAR - turli mulk shakllariga taalluqli firmalar bo'lib, odatda, davlat, jamoa va xususiy mulkning aralash mablag'lari asosida tashkil etiladi. ARALASH MULK - turli shakldagi mulklarning o'zaro qo'shilib, hamkorlikda o'zlashtirilishi asosida tashkil topadi. Uning yaqqol ko'rinishi aksionerlik jamiyatlaridir. — 22 ARBITRAJ - 1. Bitta tovarning o'ziga qo'yilgan narxlar o'rtasidagi farqdan foyda olish maqsadida bitta yoki bir nechta bozorlardan bir vaqtning o'zida xarid qilish va sotish (kontraktlar) operatsiyasi. 2. Bitta bozorning o'zida har xil muddatlarda olib kelingan tovarlarga odatdan tashqari, istalgan narxlardan foyda olish maqsadida amalga oshiriladigan operatsiyalar. 3. Tijorat va mulkiy kelishmovchiliklar (mojarolar) ni hal qilib beruvchi organ. 4. Tomonlarning o'zlari saylagan yoki ularning roziligi bilan tayinlangan yoki qonunda belgilangan tartibda arbitrlarga murojaat qilish yo'li bilan mojarolarni hal qilish usuli. ARZON PULLAR SIYOSATI - mamlakatda pul miqdorini oshirish siyosati. U mamlakatda ishlab chiqarish quwatlari to'liq foydalanilmayotgan va ishsizlik miqdori oshishi sharoitida Markaziy bank tomonidan amalga oshiriladi. Ushbu siyosat kreditni arzon, uni olishni esa oson qilib, pul taklifining oshishiga sharoit yaratadi. Buning uchun esa bank va aholidan ochiq bozorda davlat qimmatli qog'ozlarini sotib olish, zaxira me’yori va hisob stavkasini pasaytirishdan foydalanadi. Pul taklifini oshirish foiz stavkasini pasaytiradi, investitsiyalarning ko'payishi va tadbirkorlik faoliyatining yanada jonlanishiga sharoit yaratadi. ASIMMETRIYA - o'rtacha kub tafovutning kub darajali kvadratik o'rtacha tafovutga nisbati. ASL ISTE’MOLCHI - aholi, shaxs, oila, budjet muassasalari. ASOSIY (DASTLABKI) XIZMATLAR - iste’molchilar mahsulot sotib olayotgandagi mahsulot bilan birgalikda ko'rsatilishini xohlaydigan xizmatlar; ular ishlab chiqarish texnologiyalariga amal qilish, iste’molchilarning talablarini hisobga olish, mahsulot bilan raqobatlashgan narxda ta’minlashdan iborat. ASOSIY BOLM AGAN FAOLIYAT DAN OLINGAN DAROMADLAR - bevosita asosiy faoliyatga taalluqli bo'lmagan faoliyat turlaridan olingan daromadlar. ASOSIY FAOLIYAT TURI - yuridik shaxsning hisobot davri yakunlari bo'yicha umumiy realizatsiya qilish hajmidagi sof tushum ulushi ustunlik qiladigan faoliyati. ASOSIY FAO LIYATDAN К О 'R1 LG AN FOYDA - mahsulotni sotishdan olingan yalpi foyda bilan davr xarajatlari o'rtasidagi tafovut va plyus asosiy faoliyatdan ko'rilgan boshqa daromadlar yoki minus boshqa zararlar sifatida aniqlanadi. ASOSIY FAOLIYATDAN OLINGAN DAROMADLAR - deganda korxona ustavida belgilangan asosiy faoliyatdan olingan daromadlar tushuniladi. ASOSIY FONDLAR - mamlakat milliy boyligining muhim qismi. Ular ishlab chiqarish jarayonida ko‘p marta foydalaniladigan va o'z qiymatini tayyor mahsulotga asta-sekin o'tkazib boradigan aktivlar hisoblanadi. Bunday fondlarga imorat va inshoot, mashina va uskunalar, transport vositalari, bog'lar, uzumzorlar, geologiya- qidiruv ishlariga sarflar, EHM ma’lumotlar bazasi va ularni dasturlar bilan ta’minlash xarajatlari, san’at va adabiyotning nodir asrlari va shu kabilar kiradi. ASOSIY FONDLARNI REALIZATSIYA QILISHDAN OLINGAN FOYDA - hukumat tomonidan belgilangan tartibda hisoblangan, inflyatsiya indeksiga oshirilgan (ko'paytirilgan) asosiy fondlaming sotish bahosi va ularning dastlabki yoki qoldiq qiymati o'rtasidagi farq. ASOSIY FONDLARNING ESKIRISHI - asosiy fondlar (binolar, qurilmalar va boshqa mehnat vositalari)ning asta-sekinlik bilan foydali xususiyatlarini yo'qotishi. Asosiy ishlab chiqarish fondlari eskirishining jismoniy va ma’naviy turlari mavjud. ASOSIY ISH HAQI - ishchi va xizmatchilarning ishlagan vaqti uchun to'lanadigan haq. ASOSIY ISH JOYI - ish beruvchi mehnat to'g'risidagi qonun hujjatlariga muvofiq xodimning mehnat daftarchasini yuritishi shart bo'lgan ish joyi. ASOSIY ISHLAB CHIQARISH FONDLARI - mahsulot ishlab chiqarishda foydalaniluvchi mehnat vositalari (binolar, inshootlar, qurilma va asbob-uskunalar, transport vositalari va hokazo). Ular uzoq muddat xizmat ko'rsatib, ishlab chiqarish jarayonida o'zining natural shaklini saqlab qoladi hamda o'z qiymatini eskirish mobaynida asta-sekinlik bilan tayyor mahsulotga o'tkazadi. Kapital qo'yilmalar hisobiga to'ldiriladi. ASOSIY ISHLAB CHIQARISH XARAJATLARI - mahsulot ishlab chiqarish texnologik jarayoni bilan to'g'ridan-to'g'ri bog'liq xarajatlar. ASOSIY KAPITAL - ishlab chiqarish jarayonida bir qator doiraviy aylanishlar davomida qatnashib, o'z qiymatini tayyorlanayotgan mahsulotga sekin-asta o'tkazadigan kapital. ASOSIY KAPITAL ISTE’MOLI - ishlab chiqaruvchida mavjud bo'lgan asosiy kapital joriy qiymatining hisobot davrida jismoniy va odatdagi me’yorda ma’naviy eskirishi, baxtsiz hodisa tufayli shikastlanishi natijasida uning kamayishi asosiy kapital iste’moli deb ataladi. ASOSIY MOLIYA STRATEGIYASI - korxona faoliyatini aniqlovchibudjetning hamma darajasida bo'ladigan o'zaro munosabatlari. Korxona daromadlarini tashkil etib, uni sarflashga, ehtiyojlik miqdori va bir yilda moliyalashtirish manbalariga aytiladi. ASOSIY NARX - mahsulot yoki xizmat birligi uchun ishlab chiqaruvchi oladigan narx. Ishlab chiqaruvchi tovar yetkazib berish va xizmat ко‘rsatish uchun alohida qo'shadigan sarflar asosiy narx tarkibiga kiritilmaydi. ASOSIY NARXLAR BO'YICH A YALPI QO'SHILGAN QIYMAT - asosiy narxlarda baholangan yalpi mahsulot qiymatidan xaridor narxidagi oraliq iste’mol qiymati chegirib tashlandi. ASOSIY QO ID ALAR - fundamental va texnik tahlilda ishlatiladigan qoidalar. ASOSIY TARMOQ_ - korxonaning jami tovar mahsulotida yoki yalpi mahsulotida eng katta salmoqqa ega bo'lgan, uning maqsad va vazifalarini ifodalovchi hamda ixtisoslashishini belgilovchi tarmoq. ASOSIY TENDENSIYA - uch fazaga ega bo'lgan tendensiya. ASOSIY VOSITALAR - korxona tomonidan uzoq muddat davomida xo'jalik faoliyatini yuritishda mahsulot ishlab chiqarish, ishlarni bajarish yoki xizmatlar ko'rsatish jarayonida yoxud ma’muriy va ijtimoiy-madaniy vazifalarni amalga oshirish maqsadida foydalanish uchun tutib turiladigan moddiy aktivlar. ASOSIY VOSITALAR OBYEKTI BO'YICH A - amortizatsiya ajratmalarini hisoblash mazkur obyekt asosiy vositalar tarkibiga qabul qilingan oydan keyingi oyning dastlabki sanasidan boshlanadi hamda mazkur obyektning amortizatsiyalanadigan qiymati to'liq so'ndirilgunga qadar yoxud bu obyektning balansdan hisobdan chiqarilguncha amalga oshiriladi. ASOSIY VOSITALARNI QAYTA BAHOLASH - asosiy vositalar obyektlarining tiklash qiymatini hozirgi bozor narxlari darajasiga moslash maqsadida ulami vaqti-vaqti bilan aniqlashtirishdir. Asosiy vositalar qayta baholash natijasida hisob va hisobotda joriy qiymat bo'yicha aks ettiriladi. ASOSIY VOSITALARNING HAQIQATDA MAVJUDLIGINI aniqlash va ularning butligini nazorat qilish maqsadida korxonalar tomonidan vaqti-vaqti bilan, biroq ikki yilda kamida bir marta asosiy vositalar inventarizatsiyadan o'tkaziladi, kutubxona fondlari esa besh yilda bir marta inventarlanadi. ASOSIY VOSITALARNING INVENTAR OBYEKTI - barcha qurilmalari va anjomlariga ega bo'lgan obyekt yoki muayyan mustaqil vazifalarni bajarish uchun mo'ljallangan alohida konstruktiv asosdagi buyum yoxud butun bir yaxlitlikni ifodalovchi va muayyan vazifalarni bajarish uchun mo'ljallangan konstruktiv jamlangan buyumlarning alohida majmuyi tan olinadi. ASRIYTREND - 25,50,100yilni qamrab oluvchi iqtisodiyotning rivojlanishidagi uzoq vaqtlik tendensiyalar. Masalan, XX asming ikkinchi yarmida iqtisodiy rivojlanishga xos bo'lgan tendensiya davlatning iqtisodiyotni tartibga solishga faol aralashishi. ASSIGNATSIYALAR - qo'g'oz pullar. Tovar ishlab chiqarishning rivojlanishi, oltin hamda boshqa metallarni pul sifatida muomaladan chiqarishning iqtisodiy maqsadga muvoqlashuvi. ASSORTIMENT - sotish xonasidagi turli-tuman mollarning to'planishij ba’zida bir molning turlari va navlarining to'plami. ASSOTSIATSIYA - to'planma, uyushma; biron maqsadga erishish uchun (xo'jahk, siyosiy, ilmiy, madaniy yoki boshqa maqsadlar) birlashish. Assotsiatsiya yuridik shaxs bo'lib hisoblanadi. ASOSIY FONDLARNING ESKIRISHI - asosiy fondlar (binolar, qurilmalar va boshqa mehnat vositalari)ning asta-sekinlik bilan foydali xususiyatlarini yo'qotishi. Asosiy ishlab chiqarish fondlari eskirishining jismoniy va ma’naviy turlari mavjud. ASOSIY FONDLAR VA ULARNING BAHOSI - turli xo'jalik subyektlari va fuqarolarning pul mablag'larini aniq bir maqsadyo'lidabirlashtirish va ishlatish. ASOSIY NARX - xalq xo'jaligini rivojlantirish va statistik hisob olib borishda indekslarni hisoblash hamda to'lashgacha hisoblangan narx. ATROF-MUHITNING ASSIMILYATSIYA POTENSIALI (AMAP) - o'ziga xos tabiiy resurs bo'lib, u cheklangan yoki tanqis (kamchil) resurs hisoblanadi. ATTESTATSIYA - mutaxassislarning lavozimiga layoqati, malakasi, bilim darajasi va xulq-atvorini aniqlash hamda shu asosda ishga tayinlash yoki unvon berish, shuningdek, ishdan chetlatishga xizmat qiladi. AUDIT - muayyan vakolatlar berilgan shaxslar auditorlar (auditorlik firmalari) tomonidanxo'jalikyuritayotgansubyektlamingmoliyaviyhisobotlari to'g'riligi, ular amalga oshirgan moliyaviy va xo'jalik operatsiyalari O'zbekiston Respublikasining qonunlari hamda boshqa me’yoriy hujjatlariga qay darajada muvofiqligi, shuningdek, mukammaligi va asosliligi, buxgalteriya hisob-kitobi va boshqa moliyaviy hisobot yuritishga doir talablarga qay darajada monandligini tekshirish maqsadida o'tkaziladigan moliya hujjatlarining ekspertizasi va tahlilidir. AUDIT PROGRAMMASI - belgilangan shaklda rasmiylashtirilgan auditning usul va uslublari majmuyi. Audit programmasi mazkur auditorlik tekshiruvida qo'llaniladigan qaror auditorlik tadbirlar hamda ularning harakatlari muddati, hajmi va aniq bajaruvchilarini o'z ichiga oladi. Buxgalteriya hisobida noto'g'ri aks ettirilgan yoki odatdagidek bo'Imagan xo'jalik faoliyati faktlarini topish maqsadida hamda xatoliklar va buzilishlarning sababini aniqlash uchun auditor tomonidan olingan axborotni baholash va tahlil qilish, tekshirilayotgan iqtisodiy subyektning muhim moliyaviy va iqtisodiy ko'rsatkichlarini tekshirishni o'zida mujassamlashtirgan auditorlik tadbirlaming bir turidir. AUDIT QILINGAN BUXGALTERIYA HISOBOTINI AKS ETTIRUVCHI HUJJAT - qonunda yoki normativ hujjatlarda nazarda tutilgan yoxud foydalanuvchilarga taqdim etish maqsadida xo'jalik yurituvchi subyekt tashabbusi bilan tayyorlangan har qanday hujjat (elektron shakldagi hujjatlardan tashqari) bo'lib, uning tarkibiga xo'jalik yurituvchi subyektning audit tekshiruvidan o'tkazilgan buxgalteriya hisoboti ham kiradi. AUDIT TANLOVI - l ) keng ma’noda: iqtisodiy subyektning buxgalteriya hisoboti hujjatlarining barchasini emas, balki tanlov asosida auditorlik nazorati o'tkazilishi; 2) tor ma’noda: nazorat qilinayotgan hujjatlaming barchasi haqida xulosa chiqarish maqsadida ma’lum tarzda tanlab olingan elementlar yig'indisi. AUDITDAGI AMALIY ISH MAHORATI - nomzodga auditor attestatini olish uchun da’vogarlik qilish huquqini beradigan va talab qilingan vaqt mobaynida ma’lum lavozimlarda ishlash natijasida olingan amaliy malakalar majmuyi. AUDITDAGI AXBOROTLAR (KONFEDETSIALLIGl) MAXFIYLIGI - auditorlar (auditorlik tashkiloti) tomonidan auditorlik faoliyati davomida olingan yoki ular tomonidan tuzilgan hujjatlaming nusxalarini (to'la va qisqa) boshqa bir uchinchi shaxslarga berish yoki ushbu hujjatdagi ma’lumotlarni og'zaki bayon qilish huquqiga ega emasliklarini, agar O'zbekiston qonun hujjatlarida boshqa holatlar ko'zda tutilgan bo'lsa, o'zida mujassamlashtirgan auditning bir tamoyilidir. Tergov organi, prokuror, sud va arbitraj sudi ko'rsatmasi bo'yicha o'tkaziladigan auditorlik tekshirish jarayonida olinadigan ma’lumotlar faqatginayuqoridako'rsatilgan organlarning ruxsati bilan hamda shu organlar ular oshkor qilish zarur deb ^ 27 — topgan hollarida olingan ma’lumotlar oshkor qilinishi mumkin. Auditor (auditorlik tashkiloti) iqtisodiy subyekt bo'yicha olingan ma’lumotlarning oshkor qilinishi va tarqatilishi unga moddiy va boshqa xil zarar yetkazmaydi deb topganda ham maxfiylik prinsipiga so'zsiz amal qilishi lozim. AUDITDAGI BAHOLASH - ko'rib chiqilayotgan predmetning miqdoriy va sifat xarakteristikalari haqidagi auditor tasawuri. AUDITDAGI IQTISODIY SUBYEKT FAOLIYATINI TUSHUNISH - xo'jalik subyekti faoliyati haqidagi bilimlarning turli jihatlarini o'zaro bog'lovchi va iqtisodiy subyekt faoliyatiga aloqador bo'lgan xo'jalik hayoti faktlarini auditor tomonidan talabga javob beradigan ravishda baholashda yordam beradigan jarayon. AUDITDAGI KUTILAYOTGAN TANLOV XATOSI - auditoming tanlovi jarayoni boshlanmasidan oldin ushbu tanlov jarayonida auditor tomonidan iqtisodiy subyekt buxgalteriya hisobi va hisobotida aniqlash mo'ljallangan xatolar mazmunini taxminiy, subyektiv ravishda baholash. AUDITDAGI LITSENZIYALASH (RUXSATNOMA BERISH) - maxsus hamda tekshiruvdan o'tgan (attestatsiyalangan) auditorlarga qonunchilik talablariga javob beradigan, tadbirkorlik faoliyati subyektlari sifatida belgilangan qonun tartibida ro'yxatga olingan tashkilotlarga auditorlik faoliyatini yuritish huquqini beradigan maxsus ruxsatnoma (litsenziya) berish tartibi. AUDITDAGI TANLOV HAJMI - tekshiriladigan majmuadan auditor tomonidan tanlab olingan birliklar soni. AUDITDAGI TANLOVNING ISHONCHLILIGI - uning asosida tekshirilayotgan umumiylik xususiyatlari haqida auditorga to'g'ri xulosalar chiqarishga imkon beradigan ayrim auditorlik tanlovining xususiyati. Bu talabga javob bermaydigan auditorlik tanlovi ishonchsiz hisoblanadi. AUDITDAGI XO'JALIK SUBYEKTLARI BO'LIMLARI - asosiy auditorlik tashkiloti audit o'tkazayotgan xo'jalik subyekti buxgalteriya hisoboti bilan bog'liq bo'lgan, ko'rsatkichlari mazkur subyektning buxgalteriya hisobotiga qo'shiladigan xo'j alik subyektining qismidir. Filiallar vakilliklar korxonalari, yuridik shaxs maqomiga ega bo'lgan boshqa bo'limlar sho'ba va nomustaqil jamiyatlar, xo'jalik subyektning bo'limlari bo'lishi mumkin. AUDITDAGI YO 'L QO'YILISHI MUMKIN BO'LGAN TANLOV XATOSI - auditor tomonidan auditorlik tanlov jarayonida xo'jalik subyektining buxgalteriya hisobi va hisobotida aniqlangan, lekin ushbu tanlov jarayonida tekshirilishi lozim bo'lgan ma’lumotlarning to'g'riligi haqida audit xulosa berishi mumkin bo'lgan darajadagi xatoliklarning maksimal holati. a u d i t n i r e j a l a s h t ir is h - auditorlik tekshiruvi hajmi, auditning umumiy rejasini tuzish, auditorlik ish rejalari va aniq auditorlik tadbirlarini ishlab chiqishni o'z ichiga oladigan auditning muhim bosqichlaridan biri. AUDITNING ASOSIY PRINSIPLARI - auditorlik tekshirishni amalga oshirish jarayonida auditor amal qilishi lozim bo'lgan talab va tartiblar. Ular quyidagilarni o'z ichiga oladi: mustaqillik; halollik; xolislik; professional bilimga ega bo'lish; vijdonlilik; maxfiylik; professional axloq; auditorlik faoliyati qoidalari (standartlari)ni bajarish. AUDITNING ISHCHI HUJJATLARI - auditor tomonidan tekshirilayotgan xo'jalikyurituvchisubyektxodimlarivauchinchishaxslartomonidan auditor talabiga binoan audit tekshiruvchilaridan oldin, tekshiruvlar jarayonida va tugatilganida tuziladigan moddiy ko'rinishdagi ma’lumotlar yig'indisi hisoblanadi va u auditorning haqqoniy hisoboti va xulosasi tuzilishiga imkon beruvchi, shuningdek, mazkur va keyingi auditning samarali o'tishiga ko'maklashuvchi ma’lumotlarni o'zida aks ettirishi lozim. Bunday hujjatlaming shakli va mazmuniga qo'yilgan talablar auditorlik faoliyatiga tegishli qoidalar talablari (standartlari)ga javob berishi lozim. AUDITNING TASHQI SIFAT NAZORATI - O'zbekiston Respublikasida auditorlik faoliyatini muvofiqlashtiruvchi auditorlik tashkilotining auditorlik faoliyati qoidalari (standartlari) va boshqa me’yoriy hujjatlarga amal qilinayotganligini tekshirish uchun davlat organlari va auditorlik birlashmalari tomonidan qabul qilingan tashkiliy usullar, uslubiyatlar va tadbirlardan iborat. AUDITNING UMUMIY RENTASI - auditorlik tekshiruvida ko'zda tutilgan xo'jalik subyektlarining o'ziga xos jihatlari va xususiyatlari, bu jarayonda qo'Ilaniladigan auditning texnik usul va metodlarini, shuningdek, audit o'tkazish xususiyati va hajmini ko'zda tutadigan mantiqiy tavsifdir. AUDITOR - auditor malaka sertifikatiga ega bo'lgan jismoniy shaxsdir. Agar auditor auditorlik tashkilotining shtatida turgan bo'Isa yoki auditorlik tashkiloti u bilan fuqarolik-huquqiy tusdagi shartnoma tuzgan bo'lsa, u auditorlik tekshiruvi o'tkazishga jalb etilishi mumkin. AUDITOR FIKRI - auditor o'zining xulosasida keltirishi lozim bo'lgan, to'liq yoki qisman tekshirilayotgan iqtisodiy subyekt buxgalteriya hisobotining ishonchliligi (ishonchli emasligi; ishonchliligi sharhlar bilan) haqidagi belgilangan shaklda ifodalangan auditor (auditorlik tashkiloti) hamda auditorlik xulosasini tayyorlash uchun yig'ilgan dalillarning yetarliligi haqidagi natijaviy xulosasidir. Auditor (auditorlik tashkilotlari) o'z fikrlari to'g'riligi va asosliligi uchun belgilangan tartibda javobgarlikni his etadi. AUDITORFIRMASI - mustaqil tashkilot bo'lib, shartnoma asosida korxonalar yillik buxgalteriya hisobotini tekshiradi va tasdiqlaydi. Tekshiruv davomida auditor firmasi buxgalteriya hisob-kitobining holati va talabga mos kelishi, moliya-xo'jalik faoliyati masalalarining haqiqiy holatga muvofiqligini nazorat qiladi. AUDITOR INSOFLILIGI - audit tamoyillaridan biri bo'lib, auditor professional xizmatlarini lozim darajada e’tibor bilan, operativ (tezkor) va o'z qobiliyatlarini imkon qadar qo'llash majburiyatlarini o'z ichiga oladi. Insoflilik tamoyili deganda, auditorning o'z ishiga vijdonan va masuliyatli munosabatda bo'lish tushuniladi, lekin bu auditorlik faoliyatini bexatolik deb tushunmaslik lozim. AUDITOR TASHKILOTI (AUDITOR)NING JAVOBGARLIGI - auditorlik tekshiruvi buyurtmachilari, xo'jalik yurituvchi subyekt va moliyaviy hisobotdan boshqa foydalanuvchilar oldida moliyaviy hisobot hamda xo'jalik yurituvchi subyektning boshqa moliyaviy axboroti to'g'risida noto'g'ri yakundan iborat bo'lgan auditorlik xulosasini tuzish oqibatida ularga yetkazilgan zarar uchun qonun hujjatlarida belgilangan tartibda javobgarlik darajasi. AUDITOR XULOSASIDAGI MAXSUS IZOH PARAGRAFI - xo'jalik subyekti buxgalteriya hisobotining ishonchliligi to'g'risida va buxgalteriya hisoboti bilan bog'liq maxsus holatlar haqidagi ma’lumotlarni o'zida mujassamlashtirgan auditor tashkiloti tomonidan bevosita ifodalangan fikrni o'z ichiga oladigan auditor xulosasining bir bo'lagi. Uning maqsadi, auditor xulosasidagi maxsus holatlarni ochib beradigan ma'lumotlardan foydalanuvchilar diqqatini jalb qilish. AUDITORLIK FAOLIYATI - deganda auditorlik tashkilotlarining auditorlik tekshiruvlari o'tkazish va boshqa shu bilan bog'liq professional xizmatlar ко'rsatish borasidagi tadbirkorlik faoliyati tushuniladi. AUDITORLIK FAOLIYATINING QOIDALARI, STANDARTLARI - auditor audit va undagi xizmatlar hamda audit sifatini baholash, auditorlar tayyorlash tartibi va ular malakasini baholashni amalga oshirish va rasmiylashtirishga qo'yiladigan yagona talablarni o'zida mujassamlashtirgan me’yoriy hujjatlar. AUDITORLIK HISOBOTI - auditorlik tekshiruvining borishi, buxgalteriya hisobini yuritishning belgilangan tartibidan aniqlangan chetga chiqishlar, moliyaviy hisobotdagi qoidabuzarliklar to'g'risidagi mufassal ma’lumotlardan, shuningdek, auditorlik tekshiruvi o'tkazish natijasida olingan boshqa axborotdan iborat bo'lgan va xo'jalik yurituvchi subyekt rahbariga, mulkdoriga, qatnashchilari (aksiyadorlari)ning umumiy yig'ilishiga yo'llangan hujjat. Hisobotda aniqlangan chetga chiqishlar va qoidabuzarliklarni bartaraf etish bo'yicha tavsiyalar, shuningdek, xo'jalik yurituvchi subyektning moliya xo'jalik faoliyati samaradorligini oshirish bo'yicha tavsiyalar va takliflar mavjud bo'ladi. AUDITORLIK ISBOTLASH - tekshirish paytida xo'jalik yurituvchi subyektdan yoki uchinchi shaxslardan olingan ma’lumot yoki uning tahlili natijasi bo'lib, buxgalteriya hisobotning haqiqiyligi haqida auditorning xulosa qilish va o'z fikrini aytishga ko'maklashadi. Auditorlikisbotlashhujjatlardan olingan ma’lumotlarni buxgalteriya hisoboti hujjatlari, ekspert xulosalari va boshqa manbalardan olingan ma’lumotlarni o'z ichiga oladi. AUDITORLIK JARAYONI (TADBIRl) - auditning aniq qismida kerakli auditorlik dalillarni olish uchun auditor harakatining ma’lum tartibi va ketma-ketligi. Auditorlik jarayoni mohiyati bo'yicha quyidagi ikkita narsadan birini o'z ichiga oluvchi auditorlik jarayonlarining bir ko'rinishi: a) schyotlardagi oborotlar va qoldiqlarning buxgalteriya hisobida to'g'ri aks ettirilganligini to'la (mufassal) tekshirish; v) taxminiy jarayonni. AUDITORLIK NAZORATI - auditorlik faoliyatini amalga oshirish borasida litsenziyaga ega bo'lgan auditorlik firmasi tomonida o'tkaziladigan mustaqil noidoraviy moliyaviy nazorat. Asosiy vazifasi buxgalteriya hisoboti va moliyaviy hisobotning haqqoniyligi, to'liqligi va ishonchliligi hamda moliyaviy qonunchilikka qay darajada rioya qilinganligini aniqlash (o'rnatish)dir. Banklar, sug'urta tashkilotlari, birjalar, nobudjet va xayriya fondlari, ochiq tipdagi aksionerlik jamiyatlari, xorijiy kapital ishtirokidagi korxonalar, shuningdek, prokuratura va davlat nazorat organlarining topshirig'iga binoan har qanday korxona va tashkilotlar majburiy ravishda auditorlik nazoratidan o'tkazilishi kerak. Auditorlik firmalari buxgalteriya hisoboti va soliq hisob-kitoblari, hisob ishlarini yuritish, loyihalarni moliyaviy ekspertiza qilish va h.k.lar bo'yicha maslahat xizmatlarini ko rsatishi mumkin. Ularning bu xizmatlari tegishli to'lov (haq) asosida amalga oshiriladi. AUDITORLIK TASHKILOTI - 1. Faqatgina auditorlik faoliyati bilan shug'ullanadigan va buning uchun belgilangan tartibda litsenziya olgan tijorat tashkilotidir. 2. Auditorlik faoliyatini yuritadigan va jismoniy shaxs bo'lib, bir qator auditorlik faoliyatining maqsadlari uchun (agar boshqa hollar oldindan kelishilgan bo'Isa) auditorlik firmalari va mustaqil ishlaydigan auditorlarni birlashtiruvchi tushuncha. 3. Auditorlik faoliyatini amalga oshirish litsenziyasiga ega bo'lgan yuridik shaxsdir. Ular o'z faoliyatini amalga oshirishda mustaqildir. AUDITORLIK TASHKILOTI (AUDITOR)NING MAJBURIYATLARI - auditorlik faoliyatini amalga oshirishda xo'jalik subyekti oldida qonun hujjatlariga muvofiq shartnoma talablariga asosan bajarilishi lozim bo'lgan burchlari. AUDITORLIK TASHKILOTLARI (AUDITORLARl)NING HUQUQLARI - auditorlik faoliyatini amalga oshirishda qonun hujjatlarida belgilangan tartibda berilgan vakolatlar. AUDITORLIK TEKSHIRUVI - audit qilinishi lozim bo'lgan iqtisodiy subyektning moliyaviy holatiga daxldor bo'lgan auditor dalillarini yig'ish,baholash va tahlil qilishdaniboratbo'lganhamdaauditorning mazkur iqtisodiy subyekt buxgalteriya hisobotining ishonchliligi va buxgalteriya hisobini yuritish to'g'riligi haqidagi fikrning bayon qilinishi natijasi bo'lgan tadbir. AUDITORLIK TEKSHIRUVI - moliyaviy hisobot va boshqa moliyaviy axborot to'g'riligi hamda qonun hujjatlariga mosligini aniqlash maqsadida xo'jalik yurituvchi subyektning moliyaviy hisoboti hamda u bilan bog'liq moliyaviy axborotni auditorlik tashkilotlari tomonidan tekshirishdir. AUDITORLIK TEKSHIRUVININ G HAJMI - to'laqonli auditorlik tekshiruvini o'tkazish va auditorning asosli xulosasini tayyorlash uchun zarur bo'lgan auditorlik tekshiruvlari miqdori va ularni o'tkazish ko'lami auditorlik tekshiruvini o'tkazish uchun sarflanadigan vaqt, unda ishtirok etadigan mutaxassislar tarkibi va sonining auditor (auditorlik firmasi) tomonidan baholanishidir. Auditorlik tekshiruvi hajmi, xo'jalik subyekti faoliyati to'g'risida ma lumotlarning olinishini hisobga olgan holda hamda kutilayotgan ishlar va xo'jalik subyekti bilan tuzilgan shartnomada belgilangan auditda ko'rsatiladigan xizmatlar hajmini prognoz qilish orqali auditor (auditorlik firmasi) tomonidan mustaqil aniqlanadi. 32 AUDITORLIK XIZMATI - bajargan xizmati uchun haq olish sharti bilan shartnoma asosida tashkiliy tizimlarga bo'ysunmagan holda korxonaning moliyaviy-xo'jalik ishlari, buxgalteriya hisobi va hisoboti amaldagi tartib-qoidalarga qay darajada rioya qilingan holda olib borilayotganligini tekshirib berishdir. Bu tashkilot to'la mustaqillikka ega bo'lib, o'z ishini hisob-kitob va taftish qoidalariga rioya qilgan holda ohb boradi hamda korxona xo'jalik faoliyati moliyaviy jihatlarining tahlili bo'yicha ekspertiza va boshqa xizmatlarni amalga oshiradi. AUDITORLIK XULOSASI - moliyaviy hisobotning to'g'riligi va buxgalteriya hisobi yuritish tartibining йопип hujjatlarida belgilangan talablarga muvofiqligi to'g'risida auditorlik tashkilotining fikri yozma ravishda ifodalangan, xo'jalik yurituvchi subyekt moliyaviy hisobotdan foydalanuvchilar uchun ochiq bo'lgan hujjat. AUDITORLIK XULOSASINI BERISHDAN BOSH TORTISH - auditorlik faoliyatining qoidalari (standartlari) bilan aniqlangan, yozma shaklda ifodalangan fikr. Bunda audit o'tkazish hajmiga ta’sir shunchalik darajada bo'ladiki, ijobiy, shartli ijobiy yoki salbiy auditorlik xulosalarini tayyorlash uchun auditor yetarli ma’lumotlar ola olmaydi hamda auditorning mustaqillik tamoyili buzilganda ham xulosa berishdan bosh tortish hollari yuz berishi mumkin. AUDITORLIK XULOSASINING O'ZGARISHI (MODIFIKATSIYASI) - tushuntirish paragrafining qo'shilishi yoki ijobiy auditorlik xulosasida keltiriladigan farqli ravishda fikrni ifodalash ko'rinishida ifodalangan aniq namunaviy auditorlik xulosasi shaklining o'zgarishidir. AUDITORNING (BAZAVIY) ASOSLI MA’LUMOTI - Oliy va o'rta maxsus o'quv yurtlarida nomzodlarga auditorlik attestatini olishga da’vogarlik qilish imkoniyatini beradigan mutaxassisliklar bo'yicha o'qish jarayonida olingan nazariybilim va amaliy malakalar majmuyi. AUDITORNING MAHORATI (PROFESSIONAL) - ko'rsatiladigan professional xizmatlar sifatli bo'lishiga imkon beruvchi auditorning ma’lum bir darajadagi bilim va malakaga ega bo'lishi mohiyatidan iborat auditning bir tamoyili. AUDITORNING MUSTAQILLIGI - tekshirilayotgan iqtisodiy subyekt bo'yicha auditorda fikrning shakllanishida unda moliyaviy, mulkiy, qarindoshlik yoki boshqa manfaatning yo'qligi hamda auditorlik tashkiloti rahbarlari, mulkdorlari bo'lgan yoki uchinchi shaxslari bilanbog' liqlikningmavjudbo' lmasligini o'zidamujassamlashtirgan auditning bir tamoyili. AUDITORNING OLIY O 'Q U V YURTIDAN KEYINGI PROFESSIONAL MA’LUMOTI - bunday ma’lumotni berish huquqiga ega bo'lgan tashkilotlarda o'qish natijasida olingan nazariy bilim va amaliy malakalar majmuyi. Bunga attestatsiya va litsenziya beruvchi auditorlik komissiyalari tomonidan ro'yxati tasdiqlangan auditorlarni o'qitish va qayta tayyorlash bo'yicha o'quv markazlari misol bo'la oladi. AUDITORNING PROFFESIONAL AXLOQI - auditor umumiy manfaatlarining so'zsiz ustunligiga amal qilishi, shuningdek, auditor auditorlik kasbining ishonchligiga, uning hurmatiga putur yetkazadigan, auditorlik xizmatiga nomuvofiq bo'lgan xatti-harakatlaridan o'zini tiyishi va auditorlik kasbining obro'sini ko'tarish yo'lidagi auditning prinsiplaridan biri. AUDITORNING XAT MAJBURIYATI - auditor (auditor tashkiloti) va uning mijozi o'rtasida audit tekshiruvi bo'yicha shartnoma rasmiylashtirilayotgan bosqichda qo'llaniladigan va bu ikki xo'jalik subyektlari javobgarliklari va majburiyatlarini o'z ichiga olgan hujjatlar. AUDITORNING XOLISLIGI - auditorning xohlagan professional savollar va mulohazalar, yakunlar va xulosalarning shakllanishiga xolisona, odil va mustaqil, biror-bir shaxsning tazyig'iga asoslanmagan holda yondashish shartligini o'zida mujassamlashtirgan auditning bir tamoyili. AUDITOR YORDAMCHISI - auditor malaka sertifikatiga ega bo'lmagan va auditorlik hisobotida, auditorlik va auditorning ekspert xulosasida hamda auditorlik tekshiruvini o'tkazish bilan bog'liq boshqa rasmiy hujjatda imzo chekish huquqiga ega bo'lmagan tarzda auditorning topshirig'iga binoan auditorlik tekshiruvida ishtirok etayotgan jismoniy shaxs. AUKSION - (lot. auction) - "kim oshdi” savdosi, ochiq savdo qilish. Bu savdo davomida mahsulotni eng yuqori narx bo'yicha ko'targan xaridor sotib oladi. AUKSION - tovar yoki mol-mulkning eng yuqori narx taklif qilgan shaxs tomonidan katta omma oldida oshkora sotib olinishi (kimoshdi savdosi). Auksion sotuvchining o'zi tashkil qilgan, majburiy yoki bu munosabatlarda komissioner sifatida chiqadigan maxsus tashkilot orqali amalga oshirilishi mumkin. Bu alohida xususiyatga ega bo'lgan va alohida joylarda tashkil etiladigan ochiq savdoga asoslangan maxsus bozor. Auksion o'zaro musobaqaga tayangan holda amalga oshadi. — чгтааижкгргк»— 34 — — AUKSION - tovarlarni ommaviy tarzda sotuvga qo'yish yo‘li bilan sotish uchun muayyan joylarda tashkil etilgan maxsus kim-oshdi savdo bozorlari. Xaridorlar orasida eng yuqori narxni taklif qilgan tovarni sotib oladi. Bu narx auksion narxi bo'ladi. AUTRAYT - oddiy muddatli valyuta bitimi bo'lib, bitim tuzuvchi tomonlar qat’iy belgilangan muddatlarda “Forvard” kursi bo'yicha to'lovlarni ko'zda tutadi. AUTSAYDERLAR - 1. Bozorda kam ahamiyatli o'rinni egallovchi firma va kompaniyalar. 2. Xalqaro kemasozlikda bozorda muntazam konferensiyalar doirasida faoliyat ko'rsatadigan kemasozlik korxonalari va ular bilan raqobat qiluvchilar. AUTSION - tovar oldi-sotdisini tashkil qilish usullaridan biri bo'lib, unda transaksiya xarajatlari real vaqt rejimida o'tadi. AVAL-alohidakafolatyozuvigaegako‘rinishdagiveksellitalabnoma.Talabnomani bergan shaxs (avalchi) ushbu talabnoma (veksel) bo'yicha har qanday majburiyatning bajarilishiga mas’ul shaxslar (akseptant, veksel beruvchi, indossantlar) veksel egasi oldidagi mas’uliyatni o'z bo'yniga oladi. Aval vekselning hamma summasiga yoki uning bir qismiga qabul qilinishi mumkin. Veksel bo'yicha asosiy qarzdor mas’uliyati qaratilganda avalchi ham mas’uliyatdan ozod bo'ladi. Aval vekselning old tomonigayoki qo'shimcha varaqda, ya’ni alohida oddiy imzo chekish yo'li bilan amalga oshiriladi. Aval vekselning ishonchliliginioshiradivabubilanvekselningmuomaladabo'lishiga yordam beradi. AVANS - korxonaning bajariladigan ish, o'tkaziladigan mol-mulk, ko'rsatilgan xizmatlar va boshqalar uchun to'lanadigan to'lovlar hisobiga beradigan yoki pul o'tkazish yo'li bilan amalga oshiriladigan dastlabki pul summasi yoki boshqa mulkiy qiymat. Avans - kredit shartlarida ko'rsatib berilganda, majburiy bo'lib, u shartnoma (kontrakt)da kelishilgan summaning 10-40 foizini tashkil etadi. 100 foiz avans to'lash kamdan-kam qo'llaniladi. Majburiyatlar bajarilmay qolgan taqdirda Avans qaytarib berilishi kerak. Yirik shartnomalar tuzilganda, Avans bank kafolati bilan ta’minlanadi. Avans (bay puli, zadatok)dan farqli o'laroq, majburiyatni bajarishni ta’minlash usuli hisoblanadi. AVANTYURS - xatarning turli-tumanligi, ya’ni tasodifiy muvafFaqiyatga mo'ljallangan va haqiqiy kuch, sharoitlar va imkoniyatlarni hisobga olmasdan amalga oshiriladigan tadbir (harakat). Odatda, muvaffaqiyatsizlikka mahkum. AVARIYA KOMISSARI - sug'urta kompaniyasining vakolatiga ega bo'lgan jismoniy yoki yuridik shaxs. Sug'urtalangan kema yoki yuk bo'yicha ko'rilgan zararning xarakteri va miqdorini aniqlaydi, hodisa ro'y berishi sabablarini o'rganadi. Sug'urta kompaniyasi avariya komissarini chet elda ham, mamlakat ichkarisida ham tayinlashi mumkin. Avariya komissarining yuridik manzili, telefon va teleks raqamlari sug'urta kompaniyasi tomonidan beriladigan sug'urta polisida ko'rsatiladi. Sug'urtalanuvchi sug'urta hodisasi ro'y berishi zahoti avariya komissariga murojaat qilishi zarur. Avariya komissari mol-mulkning zararlanganlik darajasini aniqlaydi va sug'urta kompaniyasining topshirig'iga asosan, ko'rilgan zararni qisman qoplashi mumkin. Avariya komissari bajarilgan ishlar to'g'risida sug'urta kompaniyasi uchun avariya sertifikati tuzadi yoki unga yozma axborot tayyorlaydi. AVARIYA SERTIFIKATI - mol-mulk sug'urta hodisasi tufayli zararlanganda, ko'rilgan zararning miqdori va xarakterini tasdiqlovchi hujjat. Avariya sertifikati avariya komissari (adjaster) tomonidan tuziladiva tegishli komissiya haqi hisobiga sug'urtalanuvchiga taqdim etiladi. Avariya sertifikati sug'urtalanuvchining sug'urta qoplamasini olish to'g'risidagi arizasiga ilova qilinadi va qoplamani to'lashda sug'urta kompaniyasiga asos bo'lib xizmat qiladi. AVERAJ - tovarning o'rtacha miqdori. AVISTA - vekselda yoki pulli hisob-kitoblar qilinadigan boshqa hujjatda ushbu hujjat ko'rsatilganda yoki u ko'rsatilgan kundan e’tiboran o'tgan ma’lum muddatda mazkur hujjat bo'yicha haq to'lanishi kerakligini tasdiqlovchi yozuv. AVIZO (ital. aviso) - bank, tijorat amaliyotida hisob-kitob harakatlarining bajarilganligi to'g'risida rasmiy xabarnoma. Bir kontragent tomonidan ikkinchisiga jo'natiladi. Avizo yordamida banklar o'z mijozlarini hisob varaqalari bo'yicha kirim va kredit qaydlari, hisob varaqasidagi qoldiq mablag'lar, pul o'tkazmalarini to'lash, chek talabnomasi akkreditiv ochish va boshqa harakatlar to'g'risida xabardor qiladi. Tovar jo'natuvchi tomonidan tovarni qabul qiluvchiga tovar jo'natilganligi haqidagi xat ham avizo deb ataladi. AVTARKIYA - (grek. autarkeia - o'z-o'ziga yetarli) o'zini-o'zi mahsulotlar bilan ta’minlab, boshqalar bilan kamdan-kam aloqaga kirishishdir. Asosan, natural xo'jalikka xosdir. AVTOKORRELYATSIYA - keyingi darajalar bilan oldingilari o'rtasidagi yoki haqiqiy darajalari bilan tegishli tekislangan qiymatlari o'rtasidagi farqlar orasidagi korrelyatsiyadir. AVTОKRATLIК - hokimlik, kishining buyruqbozlik, ko'rsatmalar berish, jazolash kabi shakllarda boshqalarga (masalan, o'qituvchining talabaga) nodemokratik usullardan foydalangan holda ta sir etishga moyilligi. AVTOMATIK (O'RNATILGAN) b a r q a r o r l a s h t i r g i c h l a r - budjet-soliq siyosatining iqtisodiy tebranishlar tasirini avtomatik zaiflashtiruvchi elementlari. AVTOMATLASHTIRILGAN AXBOROT TIZIM I - axborotlar yig'indisi, axborotlarni ishlash va boshqaruv qarorlarini qabul qilish uchun yo'naltirilgan matematik-iqtisodiy usullar, modellar, dasturlar, mexanizmlar, texnologik vositalar va mutaxassislar yig'indisi. AVTOMATLASHTIRILGAN AXBOROT TEXNOLOGIYASI ma’lumotlarni uzatish, to'plash, saqlash va qayta ishlash uchun hisoblash texnikasi va aloqa tizimlari usullari hamda vositalari qo'llaniladigan axborot texnologiyasi. AVTOMATLASHTIRILGAN BANK MA’ LUM О TLARI - avtomat- lashtirilgan axborot tizimi, ya’ni markazlashtirilgan holda saqlanadigan va birgalikda ishlatiladigan ma’lumotlardir. AVTOMATLASHTIRILGAN ISH JOYLARI - mutaxassislarning bajaradigan funksiyalarini avtomatlashtirish uchun kerakli axborotlar, dasturlar va axborot resurslari yig'indisi. AVTOMATLASHTIRISH - mashinalar, mexanizmlar, uskunalar yordamida inson ishtirokisiz faqat uning nazorati ostida ishlab chiqarish, boshqarish va jamiyat funksiyalarini amalga oshirish, absolyut kam ishchilar ishtirokida mexanik operatsiyalarni bajarish. AVTONOM INVESTITSIYALAR- asosiykapitalga qilingan investitsiyalarning yalpi ichki mahsulot hajmi o'zgarishiga bog'liq bo'lmagan qismi. AVTONOM ISTE’MOL - shaxsiy iste’mol xarajatlarining yalpi milliy daromad (shaxsiy tasarrufdagi daromad - SHTD) o'zgarishiga bog'liq bo'lmagan qismi. SHTD nolga teng bo'lganda ham avtonom iste’mol to'plangan mulk va jamg'armalarning kamayishi yoki qarz hisobiga amalga oshiriladi. AVTONOM ISTE’MOL SARFLARI - iste’mol sarflarining bir qismi, uning miqdori va dinamikasi iste’molchi ixtiyoridagi daromadga bog'liq bo'lmaydi. AVTONOM JAMI SARFLAR - jami daromadning bir qismi, uning har bir vaqt doirasidagi miqdori va dinamikasi iste’molchi ixtiyoridagi joriy daromadga bog'liq bo'lmaydi. AVTORITET - xodimlarning rahbarni hurmat qilishi, hurmat yuzasidan uning fikr-mulohazalari va maslahatlariga quloq tutishi, uning gapini ikki qilmaslikka, buyruqlarini o'z vaqtida o'rinli bajarishga urinishi. AVUARLAR - 1. Majburiyatlar sotilishi va o'rni to'ldirilishida amalga oshiriladigan aktivlar (pul mablag'lari, cheklar, veksellar, pul o'tkazish, akkreditivlar). Avuarlarning turlari: cheklanmagan erkin holda foydalaniladigan davlat yoki banklar ixtiyorida bo'ladigan; foydalanishning ma’lum tartibi bilan belgilangan; 2. Bankning xorijiy banklar-korrespondentlaridagi schyotida xorijiy valyuta ko'rinishidagi mablag'lari. AVANS - bunak. Biror ish evaziga keyinchalik hisob-kitob qilish sharti bilan oldindan beriladigan pul, mahsulot, oziq-ovqat va h.k. AXBOROT - ma’ lumot va xabarlar to'plami b о ‘ lib, mazmunan yangilik unsurlariga ega bo'ladi va boshqaruv vazifalarini hal etish uchun o'ta zarurdir. AXBOROT EGASI - qonun yoki axborot egasi tomonidan belgilangan huquqlar doirasida axborotga ega bo'lgan va undan foydalanayotgan hamda foydalanish vakolatlarini amalga oshirayotgan subyekt. AXBOROT IZLASH - axborot massivida oldindan belgilangan izlash sharti talabini qondiruvchi yozuvlar borligini aniqlash jarayoni. AXBOROT IZLASH TIZIMI - ma’lumotlar bazasi va jami axborot resurslarida axborot izlash uchun mo'ljallangan tizim. AXBOROT MAHSULOTI - saqlash, qayta ishlash va uzatish obyekti bo'lgan ma’lumotlarning materiallashtirilgan shakli. AXBOROT MAKONI - elektron tarmoqlardan foydalangan holda paydo bo'luvchi birlashgan elektron axborot makoni. AXBOROT MANBAYI - axborot yuzaga kelishini identifikatsiyalovchi obyekt. AXBOROT RESURSI - axborot tizimi tarkibidagi elektron shakldagi axborot, ma’lumotlar banki, malumotlar bazasi. AXBOROT RESURSLARI (ZAXIRALARI) - tashkilot uchun qadr-qimmatga ega bo'lgan moddiy zaxira sifatida qatnashadigan ma’Iumotlar yig'indisi tushuniladi. Ular jumlasiga ma’Iumotlar fayli, hujjatlar, matnlar, grafikalar, bilimlar, audio-video axborotlar kiradi. AXBOROT RESURSLARI SEKTORI - axborot resurslarini yig'ish, tizimga keltirish va turkumlash; rahbar-xodimlar uchun turli mavzulardagi axborotlarni tayyorlash. AXBOROT TA’MINOTI - hujjat aylanmasi va hujjatlar shaklini ratsional holga keltirishni o'z ichiga olgan axborotni joylashtirish va tashkil qilish bo'yicha uslublar va vositalar yig'indisidir. AXBOROT TEXNOLOGIYASI - axborotni to'plash, saqlash, izlash, unga ishlov berish va uni tarqatish uchun foydalaniladigan jami uslublar, qurilmalar, usullar va jarayonlar. AXBOROT TIZIM I - axborotni to'plash, saqlash, izlash, unga ishlov berish hamda ulardan foydalanish imkonini beradigan, tashkiliy jihatdan tartibga solingan jami axborot resurslari. AXBOROT XAVFSIZLIGIGA TAHDID - manbalariga raqiblar, jinoyatchilar, korrupsiyachilar hamda boshqa buzg'unchilar kiradi. AXBOROTGA SANKSIYASIZ KIRISH - kirishga huquqi bo'lmagan shaxsning qonunbuzarlik yo'li bilan konfidensial axborotga ega bo'lishidir. AXBOROTGA TAHDID - axborotning konfidensialligi, butunligi, to'laligi va u bilan tanishish qoidasining buziUshi tushuniladi. AXBOROTLASHTIRISH - yuridik va jismoniy shaxslarning axborotga bo'lgan ehtiyojlarini qondirish uchun axborot resurslari, axborot texnologiyalari hamda axborot tizimlaridan foydalangan holda sharoit yaratishning tashkiliy ijtimoiy-iqtisodiy va ilmiy-texnikaviy jarayoni. AXBOROTLASHTIRISH SOHASIDAGI DAVLAT SIYOSATI - axborotlashtirish sohasidagi davlat siyosati axborot resurslari, axborot texnologiyalari va axborot tizimlarini rivojlantirish hamda takomillashtirishning zamonaviy jahon tamoyillarini hisobga olgan holda milliy axborot tizimini yaratishga qaratilgan dir. AXBOROTLI MALAKA - ta’lim-tarbiya masalalariga axborotlarni moslashtirish va talqin qilish malakasi. AXBOROTNI OSHKOR QILISH - qimmatli qog'ozlar bozorida manfaatdor shaxslarning axborotni qaysi maqsadda olishidan qat’i nazar, mazkur axborotdan uning topilishi va olinishini kafolatlaydigan shakllarda foydalanishini ta’minlash. AXBOROTNI TAYYORLASHNING TAHLILIY-SINTETIK SEKTORI - axborot tahlili va hujjatli axborodar sintezi: hujjatlarni o'rganish, ulardan eng muhimlarini ajratish, tashqi muhitga tarqatish, u yoki bu shaklda umumlashtirilgan natijalarni tayyorlash. AXBOROTNING BEIXTIYOR CHIQIB KETISHI - konfidensial axborotning tashkilot hududidan yoki ishonch bildirilgan shaxslar orasidan nazoratsiz chiqib ketishidir. AXBOROT INFRATUZILMASI - mamlakat axborot fazosining rivojlanishi va o zaro faoliyatini ta’minlovchi tizimchalar, tashkiliy tarkiblar majmuyi. AXLOQ, - shaxsning jamiyat va boshqa kishilarga nisbatan burchini belgilab beruvchi me’yorlar tizimi, ma’naviy xulq qoidalari, ijtimoiy ong shakllaridan biri. AYIQ. - birjalarda narx pasayishini kutib ( “ho‘kiz”ning aksi) harakat qiladigan kommersant (tojir). Bu ibora narx pasayadi deb hisoblaydigan odamlar uchun ham ishlatiladi. AYIRBOSHLASH - almashish, ayirboshlash; biror tovarni boshqa tovar yoki mahsulotga almashtirish. AYIRBOSHLASH TENGLAMASI - pul taklifi (M ), pul aylanish tezligi (V), tovar va xizmatlarning o'rtacha narxi (R), sotilgan tovar va xizmatlarning umumiy miqdori (Q)larni bog'lovchi tenglama: Yüklə 3,99 Mb. Dostları ilə paylaş:
|