Sh. I. Mustafakulov, O. A. Raximberdiyev, M. Sh. Egamberdiyeva iqtisodiy atamalarning
Yüklə 22,32 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
« m s & e s x ii* * * - - —
401 — TANQID - amaldagi faoliyatning takomillashtirilishini ko zlab turib, uning salbiy jihatlarini ko'rsatish, baho berish. TANQID QILISH - mehnat faoliyati jarayonida xodimlarning bir-birlari sha’niga tanqidiy mulohazalar bildirishidir. TANTEMA - savdo, sanoat, bank, aksionerlar tashkilotlari foydasidan bu tashkilotlarning boshqaruv xodimlariga to'lanadigan qo'shimcha mukofot. TAQCHILLIK (TANGLIK) - xalq iste’mol tovarlari va xizmatlarning aholi talabini qondirish uchun yetishmasligi. TAQSIMLANMAGAN FOYDA SOLIG'I - alohida soliq to'lovchi sifatida tan olingan aksionerlik kompaniyalari, banklar va boshqa institutlar foydasining dividendlarga taqsimlanmagan qismidan olinadi. TAQSIMLASH SAMARASI - biror-bir davr mobaynida ishlab chiqarilgan, ma’lum miqdordagi mahsulot iste’molchilar o'rtasida taqsimlanadigan ahvol, bunda bir iste’molchining ahvolini boshqa iste’molchining ahvolini yomonlashtirmasdan yaxshilab bo'lmaydi. TAQSIMLOVCHI SCHYOTLAR - ma’lum ishlab chiqarish xarajatlarini hisobga olish va ularnig kalkulyatsiya obyektlari, hisobot davrlari va hokazolar bo'yicha to'g'ri taqsimlashni ta’minlash uchun tayinlangan buxgalteriya hisobi schyotlari. Taqsimlovchi schyotlar ikki turda bo'ladi. Ularning bir xili hisobot davri davomida egri xarajatlar smetasining bajarilishi va hisobot davri oxirida kalkulyatsiya obyektlari bo'yicha taqsimlanishi ustidan nazorat qilish uchun tayinlangan. Bunday schyotlar yig'uvchi-tarqatuvchi hisoblanadi. Boshqa taqsimlovchi schyotlar kelgusi davrlar xarajatlari bo'yicha to'g'ri taqsimlash uchun tayinlangan. Bunday schyotlarga davrlar bo'yicha taqsimlovchi schyotlar deyiladi. Ular budjet-taqsimlovchi ham deyiladi. TAQSIMOT KANALI - bu tovarni savdo joylariga etkazib berishni ta’minlovchi tizimdir. TAQSIMOT QATORLARI - to'plam birliklarini ma’lum belgilar asosida guruhlarga (qismlarga) bo'linishi. TARAQQIYOT BUDJETI - davlat budjetining tarkibiy qismi, uning kapital xarajatlari tarkibida shakllantiriladi va investitsion loyihalarni kreditlashtirish, investitsiyalashtirish va kafolatli ta’minlash uchun foydalaniladi. TARBIYA - 1) shaxsning ma’naviy va jismoniy holatiga muntazam va maqsadga muvofiq ta’sir etish; 2) pedagogik jarayonda ta’lim maqsadlarini amalga oshirish uchun pedagog va tarbiyalanuvchilarning maxsus tashkil etilgan faoliyati. TARG IBO T (PABLISITl) - iste’molchilarda korxona va uning tovari to'g'risida yaxshiroq tasawur shakllantirish maqsadida ommaviy axborot vositalari orqali ma’Iumotlar tarqatish va tushuntirish. TARIF -1 . Korxonalar, tashkilotlar, alohida ko'rsatiladigan turli ishlab chiqarish va noishlab chiqarish yo'nalishidagi xizmatlar uchun to'lanadigan haq. 2. Rasmiy belgilangan stavka, soliq, birorta to'lov yig'im, stavkalar tizimi, masalan: transport tariflari, aloqa bo'yicha, bojxona tariflari. TARIF KOEFFITSIYENTI - tarif setkasini tasniflovchi tarif tizimining elementi. U yoki bu razryad tarif stavkasini bir hisobiga qabul qilinadigan birinchi razryad tarif stavkasiga nisbati. Tarif koeffitsiyenti ushbu razryadga mansub ishchilar (xodimlar) ish haqi darajasining eng malakasiz (1-razryadli) ishchilarga nisbatan ortiqchaligini ko'rsatadi. TARIF RAZRYADI - ishchi bajaradigan ishlarning murakkabligini va malaka darajasini tavsiflovchi ko'rsatkich, ta’rif setkasi elementlaridan biri hisoblanadi. TARIF SETKASI - ikkinchi, uchinchi va hokazo razryad stavkasiga ega bo'lgan ishchilarning birinchi razryad stavkasiga nisbatini aniqlovchi shkala. Yagona tarif setkasini davlat ishlab chiqib, joriy etadi. Shuningdek, davlat tomonidan belgilangan minimal ish haqi darajasi tarif setkasiga asosan ish haqini belgilashning asosi bo'ladi. Keyingi razryadga taalluqli bo'lgan ishchilarning ish haqlari razryad oralaridagi belgilangan koeffitsiyentga ko'ra hisoblab chiqariladi. TARIF STAVKASI - ishchining razryadiga muvofiq unga ma’lum vaqt birligi (soat, kun) uchun to'lanadigan haq miqdorini aniqlaydi. Odatda, tarif stavkasi birinchi razryad uchun belgilanib, qolgan razryadlar uchun esa birinchi razryad tarif stavkasi qolgan razryadlar tarif koeflitsientiga ko'paytirish yo'li bilan aniqlanadi. TARIF TIZIM I - ishlab chiqarish turlari, ish sharoiti, ishchining malakasiga ko'ra ish belgilash uchun qaratilgan normativ hujjatlar jamlanmasi. Tarif tizimi o'z ichiga quyidagilarni qamrab oladi: tarif stavkalari, tarif setkalari, tarif malaka ma’lumotnomasi. TARIF-MALAKA MA’LUMOTNOMASI - ishchilarni tasniflash (tarifikatsiyalash) va ishchilarga malakaviy razryadlarni berish uchun foydalaniladigan me’yoriy hujjat. U tarif tizimining elementi hisoblanadi. Tarif malaka ma’lumotnomasida xizmatchilarning kasbi va mahoratiga ko'ra tarif setkasidagi qaysi razryadga taalluqli ekanligi ko'rsatilgan bo'ladi. - issM KKaga*»— — 403 TARIXIY MAKTAB - Germaniyada (vakillari: F. List, V. Rosher, B. Gildebrand, K. Knis) vujudga kelgan siyosiy iqtisod. Unda foydalilikva yuqori nafbirinchi o'ringa qo'yiladi. Iqtisodiy qonunlar inkor etilib, iqtisodiy tarix bilan almashtiriladi. TARKIBIDA SHAHARLAR! BO'LGAN TUMAN BUDJETI - umumtuman budjeti hamda tuman bo'ysunuvidagi shaharlar budjetlari. TARKIBIY INQIROZ - xomashyo, tovarlarning keskin yetishmasligi natijasida vujudga keladi. Bunga misol qilib energetik resurslarning yetishmasligini olish mumkin. Oqibatda talab va taklif mutanosibligi buziladi va xomashyoning bahosi ko'tarilib ketadi. Natijada shu vaqtgacha yashirin ko'rinishda bo'Igan iqtisodiyotning muhim tarmoqlarida ortiqcha yig'ilib qolgan kapitallar yuzaga chiqadi. Ularda ishlab chiqarish vositalarining bir qismida ishlab chiqarish samarasiz bo'lib qoladi, ishlab chiqarish to'xtaydi, korxonalar yopiladi, ishsizlik ko'payadi. Tarkibiy inqirozlar davriy xarakterga ega emas, ammo uzoq muddat davom etishi bilan xarakterlanadi. Davriy inqirozdan farqli ravishda, tarkibiy inqirozda, masalan, po'lat qo'yish, ko'mir sanoati izdan chiqib turganda, to'qimachillk sanoati, kemasozlik va shunga o'xshash ayrim alohida tarmoqlar rivojlanishi mumkin. TARKIBIY ISHSIZLIK - iqtisodiyotni tarkibiy qayta qurish oqibatida ishchi kuchiga talab tarkibida o'zgarish ro'y berishi natijasida yuzaga keladigan majburiy ishsizlikning ko'rinishi. TARKIBIY O'ZGARISHLAR - milliy iqtisodiyotning samarali va barqaror tarkibiy tuzilishini ta’minlash maqsadida uning tarmoq va sohalarini izchil ravishda o'zgartirib borish. Tarkibiy o'zgarishlar yangi tarmoqlami barpo etish, ba’zilarini kengaytirish, ayrim samarasiz, istiqbolga ega bo'lmagan tarmoqlarni qisqartirish kabi chora- tadbirlarni o'z ichiga oladi. TARKIBIY SIYOSAT - milliy iqtisodiyotning fan, texnika va texnologiyadagi o'zgarishlarga muvofiq tarzda umumiy va alohida ehtiyojlarni hisobga olgan holda rivojlantirishga qaratilgan tadbirlar tizimi. T A R M O Q - 1. Jarayonlarning maxsus bo'limlarga ajratilishi, masalan, “qishloq xo'jaligi” “yengilsanoat ”/ ‘og'irsanoat”vahokazo. 2. Qo'llanilayotgan vositalar, ishlab chiqarish texnologiyasi, tashkil qilish xususiyati hamda mahsulotlardan foydalanish tartibiga ko'ra bir-biridan farq qiladigan ishlab chiqarishning bir qismi. TARM O Q TASNIFI - hisobotlarni soddalashtiradi, iqtisodiy jarayonlarni tahlil qilishga va modellashtirishga imkon yaratadi, iqtisodiy siyosatni yuritishda qulayliklar tug'diradi. 404 TARMOQLARARO BALANS - MHTning muhim bo'limi bo'lib, uning yordamida tarmoqlararo aloqalar, oraliq iste’mol, tarmoqlar ishlab chiqarishi va talabi orasidagi murakkab bog'lanishlar tadqiq qilinadi. TARMOQLARARO BALANS - tarmoqlararo ishlab chiqarish va ijtimoiy mahsulotni taqsimlash, iqtisodiy matematik model bo'lib, u yakuniy natijalar bo'yicha bir-biriga bog'liq bo'lgan (shaxmat balans), mahsulot taqsimoti balansining ko'paytma ustamasidan (jadval satrlari) va ularni ishlab chiqarish xarajatlaridan (ustunlari) tashkil topgan bo'ladi; u tarmoqlarning ishlab chiqarish va xo'jalik aloqalarini o'zida aks ettiradi. Tarmoqlararo balans pul va natura shaklida tuziladi. Asosiy ko'rsatkichlari - to'liq xarajatlar koefitsientlari va bevosita xarajatlar koefiitsientlaridan iborat bo'ladi. U xorijda “ishlab chiqarish xarajatlari” usuli deb ataladi. TARTIBGA SOLISH - iqtisodiyotning ma’lum bir holatda bo'lishini ta’minlash. Iqtisodiyot subyektlari aloqalarini o'zgartirishni yoki quwatlashni ta’minlovchi, maqsadli yo'naltirilgan jarayonlar. Masalan: sohalar, pul-kredit, moliya, tashqi iqtisodiy aloqalarni tartibga solish. TARTIBGA SOLUVCHI (TARTIBLOVCHI) DAROMADLAR - tegishli budjetda ko'zda tutilgan barcha xarajatlami to'liq qoplash maqsadida umumdavlat soliqlaridan quyi budjetdagi biriktirilgan daromadlarning ustiga yuqori budjetdan beriladigan daromadlar. Bunday daromadlarning tarkibiga qo'shilgan qiymat solig'i, aksizlar, korxonalardan olinadigan daromad (foyda) solig'i, jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig'i kabilar kiradi. Bu soliqlar bo'yicha daromadlar quyi budjetlardagi tushumlarni tartibga solish uchun moliyaviy hisobot davrida (odatda, bir yilda) belgilangan tartibda tasdiqlangan stavkalar bo'yicha soliqlardan foiz ajratmalari ko'rinishida foydalaniladi. Tartibga soluvchi daromadlar bo'yicha ajratmalar bevosita quyi budjetlarga borib tushadi, ajratmalar stavkasi (normativi) esa davlat budjeti tasdiqlanayotgan paytda aniqlanadi. TARTIBGA SOLUVCHI SCHYOTLAR - xo'jalik mablag'lari baholarini tuzatish (tartibga solish), bu mablag'lar holati to'g'risida qo'shimcha ko'rsatkichlarni olish, shuningdek, ularning manbalarini aniqlash uchun tayinlangan buxgalteriya hisobi schyotlari. Har bir schyot ma’lum asosiy schyotni tartibga solish uchun tayinlangan. Bunda tartibga soluvchi schyotlarda hisobga olingan summa asosiy schyot summasiga qo'shiladi, yoki undan olib tashlanadi. Tartibga soluvchi schyotlami qo'llash zaruriyati xo'jalik mablag'larini baholash bo'yicha belgilangan qoidalar bilan bog'liq. 405 TARTIBGA SOLUVCHI SOLIQLAR - budjet darajasiga qarab ajratmalar miqdori belgilanadigan barcha turdagi soliqli daromadlar. TARTIB-INTIZOM - birgalikda amalga oshiriladigan faoliyatning muayyan turdagi tashkiliy shakllari va qonun-qoidalarini barqaror saqlab turish uchun xizmat qiladigan o'ziga xos munosabatlar shakli. TASARRUF ETISH - mulk bo'lgan boylik taqdirini mustaqil hal etish. TASDIQLANGAN KAFOLATLAR - kafolatlarni tasdiqlash shaklida namoyon bo'ladi. Masalan, bank o'z mijozi bo'lgan importyorning to'lov majburiyatlari bo'yicha kafolat bergan bo'lsa, eksportyorning banki ham ushbu kafolatlar bo'yicha majburiyatni o'z zimmasiga oladi. Bu esa, mavjud kafolatlarni tasdiqlash yo'li bilan amalga oshiriladi. TASHABBUSKORLIK - tadbirkorlik, yaratuvchanlik, tajribachilik. TASHABBUSLI AUDITORLIK TEKSHIRUVI - tashabbusli audit har qanday vaqtda hamda xohlagan hajmda o'tkazilishi mumukin. Uni o'tkazish hajmi yuridik shaxs bo'lgan xo'jalik subyekt boshqaruv organi yoki tadbirkorlik faoliyati bilan shug'ullanuvchi jismoniy shaxs bilan auditorlik tashkiloti o'rtasidagi kelishuv asosida belgilanadi. TASHKILIY HUQUQIY TIZIM - 1. Biror maqsadning samaradorligiga erishishni ta’minlash uchun tashkil etilgan boshqaruv va funksional qismlarning o'zaro munosabati. 2. Korxonaning hajmi, uning kapitali, mulk shakliga bog'liq bo'lgan, mavjud bo'lgan mamlakat qonunlarida ko'zda tutilgan korporatsiya, tashkilot, kompaniya turlari va shakllari. TASHKILIY INNOVATSIYA - firmaning ish amaliyotiga yangi tashkiliy uslubni joriy etish. TASHKILIY JIHATDAN INSON RESURSLARINI BOSHQARISH - kadrlar bilan ishlashga javobgar bo'lgan shaxslar va institutlar (masalan, rahbarlar, kadrlar bo'limi, ishlab chiqarish kengashlari, kasaba uyushmalari va hokazolar) faoliyatidan iborat. TASHKILIY MADANIYAT - tashkilotning ichida va uning chegarasidan tashqaridagi munosabatlar asosidagi tashkilotning kattaroq qismi tomonidan qo'llaniladigan falsafa, qadriyatli mo'ljallar, hulqning me’yorlari, qoidalar va muhit. TASHKILIY TEXNIKA - chizma ishlari, hisob-kitob operatsiyalari, hujjatlarni tayyorlash, ularni ko'paytirish, qayta ishlash, saqlash, avtomatik qidirish va boshqalar uchun texnik vositalar majmuyi. Uning tarkibiga yozuv mashinkalari, fakslar, kartotekalar, nusxa olish 406 apparatlari, chizma priborlari, elektron hisoblagichlar va boshqalar kiradi. TASHKILIY TUZILISH - awalo an’anaviy ravishda mehnat taqsimoti asos qilib olingan tamoyildir. TASHKILIY-MUVOZANATLOVCHI - mazkur uslublarga reglamentlash, me’yorlashtirish va instruktsiyalash kiradi. TASHKILOT - 1. Tashkilot, muassasa; idora, uyushma tashkil etish. 2. Tizim elementlarini tartibga solish va koordinatsiya qilishga qaratilgan boshqaruvning tarkibiy qismi. Tashkilot odamlarning ma’lum maqsadlari: boshqaruv vazifalariga erishishni ko'zda tutuvchi tizimlashtirilgan, ongli birlashmasi. TASHKILOT STRATEGIYASI - kompaniyaning turgan joyidan erishmoqchi bo'Igan joyiga qanday qilib o'tkazish mumkin, degan masalani yechish haqidagi yo'riqnomadir. TASHKILOT TAJRIBASI YIG'ILISHI - tashkilot amaliy faoliyati yig'ilishi va uning boshqaruvi, texnologiyalari va injiniringidagi o'zgarishlari natijasidir. TASHKILOTCHILIK QOBILIYATI - odamga tashkiliy faoliyat usullarini egallash va ularni muvaffaqiyatli amalga oshirishga imkon beruvchi shaxsning shaxsiy-psixologik xususiyatlari. TASHKILOTNING MISSIYASI - tashkilot mavjud bo'lishining ma’nosini ochib beruvchi shakllantirilgan tasdiq, unda ushbu tashkilotning boshqalardan farqi namoyon bo'ladi. TASHQI AUDIT - tashqi auditor bilan ichki auditor faoliyatlari hamda tashqi audit va ichki auditlarni ajratish uchun qo'llaniladigan termin. TASHQI BOSHQARUV - bankrotlik holatiga tushib qolgan qarzdor korxonaning hayotiy layoqatini tiklashga yo ‘naltirilgan chora-tadbir. Unga ko'ra, qarzdor korxonaning faoliyatini boshqarish mas’uliyati xo'jalik sudining qarori bilan tayinlangan tashqi boshqaruvchiga topshirilishi nazarda tutiladi. TASHQI BOSHQARUVCHI - xo'jalik sudining qarori bilan qonunda ko'zda tutilgan majburiy chora-tadbirlami amalga oshirish maqsadida tayinlangan shaxs. TASHQI DUNYO - shu mamlakatni tashqi iqtisodiy aloqalar olib boruvchi iqtisodiy agentlar bilan birlashtiruvchi institutsional sektor. TASHQI DUNYO HISOBI - tashqi iqtisodiy faoliyat shaklida ro‘y beruvchi va faoliyat natijasi quyidagi to'rt hisobda - tovarlar va xizmatlar tashqi hisobi, birlamchi daromadlar va joriy transfertlaming tashqi 407 hisobi; jamlashning tashqi hisobi (kapital hisobi, moliya hisobi, aktivlarda boshqa o'zgarishlar hisobi, baholash hisobi) aktivlar va majburiyatlarni tashqi hisoblarda o'z ifodasini topadi va turli mamlakatlarning iqtisodiy aloqasini tavsiflaydi. TASHQI INVESTITSIYALAR - foyda olish maqsadida chet el investorlari tomonidan boshqa davlat iqtisodiyotiga qo'yiladigan investitsiyalardir. TASHQI MABLAG LARNI JALB QILISH - davlat tomonidan aktivlarni xorij manbalardan - chet el davlatlaridan, norezident yuridik shaxslardan va xalqaro tashkilotlardan jalb etish hamda buning natijasida O'zbekiston Respublikasining qarz oluvchi sifatidagi yoki qarz oluvchi rezidentlarning o'z kreditlarini - qarzlarini to'lashiga kafil sifatidagi majburiyatlari yig'indisining yuzaga kelishidir. TASHQI NODAVLAT QARZLAR - mamlakatdagi xususiy shaxslar (moliya muassasalari, korxonalar va aholi) tomonidan boshqa mamlakatlar moliya-kredit muassasalaridan qarzga olgan moliyaviy mablag'larining jami hajmi. TASHQI QARZ - mamlakat hukumati, moliya-kredit tashkilotlari, yirik korxonalariningboshqa mamlakatlar moliya-kredit muassasalaridan qarzga olgan moliyaviy mablag'larining jami hajmi. TASHQI QARZNI RESTRUKTURIZATSIYA QILISH - qarzni qaytarish va u bo'yicha foizlarni to'lash muddatlarini uzaytirish. TASHQI SAVDO - chet mamlakatlar bilan savdo-sotiq ishlarini yuritish, xorijga tovar chiqarish (eksport) va xorijdan tovar kiritish (import)ni o'z ichiga oladigan savdo. TASHQI SAVDO AYLANMASI - mamlakat, mamlakatlar guruhi tashqi savdo faoliyati hajmining pul ko'rinishidagi ifodasi bo'lib, muayyan vaqt oralig'idagi (masalan, yil davomidagi) eksport va import hajmining yig'indisiga teng bo'ladi. TASHQI SAVDO AYLANMASI SALDOSI - mamlakat eksporti va importi hajmlari o'rtasidagi farq, tafovut. TASHQI SAVDO BALANSI - ma’lum davr mobaynida (oy, chorak, yil) eksport va import qiymati o'rtasidagi nisbat. Tashqi savdo balansiga, naqd to'langan va kredit hisobiga amalga oshirilgan tovar bitimlar kiritiladi. Savdo balansi ikki turga bo'linadi: a) aktiv balans, bunda eksport importdan ortiq va mamlakatga tashqaridan valyuta oqib kelib, moliyaviy ahvoli faollashadi; b) passiv balans, bunda import eksportdan ustun, mamlakatdan valyuta chiqib keta boshlaydi, moliyaviy ahvol zaiflashadi. Eksport va import nisbati 408 quyidagilarga bog'liq bo'ladi: a) oldi-sotdi qilinadigan tovarlarning turi va miqdoriga; b) tovarlarning narxiga. Savdo balansi holati mamlakatdagi milliy ishlab chiqarish darajasiga, mamlakatning xalqaro savdodagi ishtirokiga, mamlakat tovarlarini dunyo bozorida raqobatlasha olishiga bog'liqdir. Savdo balansi holati mamlakatga valyuta kirib turishini izohlaydi, mamlakatning to'lov balansini shakllantiradi. TASHQI SAVDO SIYOSATI - bir mamlakatning boshqa mamlakatlar bilan olib borayotgan savdosi (eksporti va importi) borasidagi siyosati. Bunga teng huquqlilik va ikki tomonlama manfaat olish ko'zda tutiladi. Eksport va importning tovar tarkibi va geografik hajmiga asosan olib boriladi. TASHQI SAVDO AYLANMASI DIVERSIFIKATSIYASI - eksport va importning tovar nomenklaturasi va hamkor davlatlar sonining kengaytirilishi. TASHQI XARAJATLAR - ishlab chiqarish jarayonini rivojlantirish uchun tashqaridan keltirilgan xomashyo, ishlab chiqarish vositalari yoki texnologiyalari uchun sarf etiladigan qiymat shaklidagi xarajatlar. TASNIFIY BAHOLASH MODELI - kreditni baholashning balli modeli (reyting uslubi) va bankrotlikni bashorat qilish (MDA - Multiple Discriminate Analysisga asoslangan statistik baholash) modellariga asoslanadi. TASODIFIY HODISA - sinov natijasida ro'y berishi yoki ro'y bermasligi mumkin bo'lgan har qanday fakt. TASODIFIY M IQ D O R - sinov natijasida, awaldan e’tiborga olib bo'lmaydigan tasodifga bog'liq holda, o'zining mumkin bo'lgan qiymatlaridan birini qabul qiladigan (aynan qaysi ekani awaldan ma’lum bo'lmagan) o'zgaruvchi tushuniladi. TASODIFIY MIQDORNING TAQSIMOT QONUNI - tasodifiy miqdor qabul qilishi mumkin bo'lgan qiymatlari bilan ularning mos ehtimollarini bog'laydigan biror munosabat. TASODIFIY TALAB - to'satdan paydo bo'lib, qondiriladigan talab. TAVAKKALCHILIK - biron ish bilan shug'ullanish oqibatida zarar ко'rib qolishdan qutulib qolish imkoniyati. TAVAKKALCHILIKKA BEFARQ QAROVCHI SHAXS - kutiladigan daromadda u kafolatlangan daromad bilan tavakkal daromaddan qaysi birini tanlashga befarq qaraydigan shaxs. TAVAKKALCHILIKKA MOYILLIK - kutiladigan daromadda kafolatlangan natijaga ko'ra ko'proq tavakalchilik bilan bog'liq bo'lgan natijani ustun ko'radigan shaxs. 409 TAVAKKALCHILIKKA QARSHI INSON - kutilgan daromadga nisbatan kafolatlangan daromadni ustun ko'radigan inson. TAVAKKALCHILIKLARNI QO'SHISH - ushbu usul tasodifiy yo'qotishlarni o‘zgarmas xarajatlarga aylantirish orqali tavakkalchilikni kamaytirishga qaratilgan (mulkni sug'urtalash). TAVAKKALCHILIKNI TAQSIMLASH - ushbu usulga ko'ra zarar ko'rish ehtimoli bilan bog'liq bo'Igan tavakkalchilik qatnashuvchi subyektlar o'rtasida shunday taqsimlanadiki, oqibatda har bir subyektning kutiladigan zarari nisbatan kichik bo'ladi. Yirik moliya kompaniyalari katta masshtabdagi loyihalarni tavakkalchilikdan qo'rqmasdan moliyalashtiradi. TAYYOR MAHSULOT - korxonada ishlab chiqarishi tugatilgan, belgilangan standartlarga yoki texnik shartlarga to'g'ri keladigan mahsulot. Tayyor mahsulot texnik nazoratchi tomonidan qabul qilinib, belgilanganhujjatlarbilanrasmiylashtiriladivaomborgatopshiriladi. Ayrim hollarda tayyor mahsulotlar omborga topshirilmasdan, mol oluvchilarga jo'natiladi. Tayyor mahsulotning har bir turiga kartochkalar ochiladi yoki daftarlarda bir necha betlar ajratiladi. Kartochka yoki daftarda mahsulot nomi, uning nomenklatura nomeri, razmeri, markasi, o'lchov birligi, har birining bahosi ko'rsatiladi. Tayyor mahsulotlarning buxgalteriya hisobi, odatda, saldo usulida yuritiladi. Tayyor mahsulotlar joriy hisobda reja tannarxida yoki korxonaning ulgurji bahosida baholanadi. Oy oxirida tayyor mahsulotlarning haqiqiy tannarxi aniqlanib, shu bahoda buxgalteriya balansida ko'rsatiladi. Ayrim tarmoqlarda mahsulotlarning haqiqiy tannarxi har oyda emas, yil oxirida aniqlanadi. TAYYORGARLIK VAQTI (QAYTA TAYYORLASH VAQTI) - uskunalarni, ma'lum bir mahsulot turini ishlab chiqarishga tayyorlash uchun lozim bo'ladigan vaqt TEBRANUVCHI TALAB - talab darajasining dambadam o'sib va pasayib turish holati. TEHNOLOGIK PRINSIP BO'YICH A USKUNA JOYLASHISHI - shunday joylashtirish uslubiki, bunda o'xshash uskunalar bir joyda joylashadi. Bu uslub funksional prinsip bo'yicha uskuna joylashtiruvi yoki mayda seriyali jarayon joylashtiruvi deb ataladi. TEJAMKORLIK - jamiyat ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotining muayyan darajasida barcha resurslardan tejamli foydalanish bo'yicha iqtisodiy munosabat bo'lib, ishlab chiqarish samaradorligini ta’minlashning asosiy omili hisoblanadi. 410 TELEKOMMUNIKATSION INFRATUZILMA - kompaniyaning telekommunikatsion infratuzilmasi - bu turli axborotlarni: avtomatlashgan boshqaruv tizimlari ma’lumotlari, elektron xabarlar, internet-grafika, turli fayllar hamda “ovoz” va video ko'rinishidagi axborotlarni uzatish vazifasini hal qiluvchi o'zaro aloqador tizim chalar majmuasidir. TELEKOMMUNIKATSIYA - simli, radio, optik yoki boshqa elektromagnit tizimlardan foydalanib, signal, belgi, matn, tasvir va tovushlarni yoki boshqa ko'rinishdagi axborotni uzatish, qabul qilish va unga ishlov berish jarayoni. Axborot-kommunikatsiya texnologiyalari asosida ma’lumotlarni masofadan uzatish jarayoni. TELEMARKETING - marketing turi bo'lib, uni amalga oshirish potensial iste’molchilarga tovar va xizmatlarni real va virtual bozorlardan izlash va xarid qilish imkonini beruvchi telekommunikatsiya vositalari va Internet tarmog'idan foydalaniladi. TENDENSIYA - xo'kiz yoki ayiq tendensiyalarini tavsiflovchi grafikdagi trend chizig'i. TENDENSIYA FAZALARI - trendning ko'tarilayotgan yoki pasayib borayotgan yo'nalishlarini tavsiflaydi. T E N D E R -1) yozma taklif, oferta, talabnoma; 2) qimmatli qo'g'ozlar, savdo uchun obuna bo'lish haqidagi ariza; 3) muddatli shartnomaga ko'ra tovarni yetkazib berish to'g'risidagi xabarnoma; 4) bozorda obligatsiya va g'azna vekselini taklif etish vositasi; 5) xalqaro savdo shakli. Savdo tashkilotchilari tomonidan qatnashuvchilar orqali ma’lum tovarni yetkazib berish yoki ma’lum xizmatlarni bajarish taklifi qayd etilgan qo'g'oz (blank); 6) biror-bir ishni amalga oshirish uchun e’lon qilingan tanlov. Xaridor yoki buyurtmachi eng awalo tanlov e’lon qilib, tanlov shartlari bilan tanishtiradi. Tanlovda ishtirok etish niyatini bildirgan firmalar, korxona va tashkilotlar o'z takliflarini - tenderlarni buyurtmachiga ko'rib chiqish uchun yuborishadi. TENDER KOMISSIYASI - tenderdagi takliflarni baholovchi va golibni aniqlovchi doimiy yoki vaqtinchalik tarkibga ega organ. TEST - l ) standart shakldagi topshiriqlar bo'lib, aqliy taraqqiyot, qobiliyat, bilim va malakani aniqlash maqsadida o'tkaziladigan sinovdir; 2) aniq sotsiologik tadqiqotlardan foydalaniladigan tarqatma material, savolnoma; 3) shaxs ruhiyati va xulqini aniq miqdoriy va ma’lum sifat baholarini oldindan berilgan ba’zi standart - test me’yorlari bilan qiyosiy o'rganishga mo'ljallangan psixologik tadqiqotlarning standartlashtirilgan metodi. TEXNIK QAYTA QUROLLANTIRISH - ishlab chiqarish alohida uchastkalarining texnik imkoniyatlarini zamonaviy darajaga chiqarish jarayoni. TEXNIK TAHLIL - tendensiyalami o'rganishga asoslangan moliyaviy tahlil usuli. TEXNIK YO'NALISHLAR - diagrammada chiziladigan yoki joylashtiriladigan chiziqdir. TEXNOLOGIK ISHSIZLIK - insonlarni mashinalar bilan almashtirish natijasida vujudga kelgan ishsizlik turi. Masalan, yog'-moy zavodida 10 kishi chigitni vagonlardan tushirar edi, zavod 2 ta avtoyukortgich sotib oladi, natijada 10 kishi bajaradigan ishni 2 kishi bajaradi, 8 tasi ishsiz qoladi. TEXNOLOGIK JARAYON - ishlab chiqarishning asosini tashkil etib, xomashyolarni ishlab chiqarish (iste’mol) mahsulotlariga aylantirish jarayonida sarflanadigan ishlar majmuyidan iboratdir. Ishlab chiqariladigan mahsulotlar, ishlatilayotgan xomashyolar, qo'llanilayotgan jihoz va usullaming turli xilda bo'lishi texnologik jarayonning ham turlicha bo'lishini taqozo etadi. TEXNOLOGIK KARTA - ayrim ekin turlari bo'yicha mahsulot yetishtirish bilan bog'liq ishlarni tashkil qilishda korxonaning mashina va uskunalarga, ishchi kuchlari va mehnat xarajatlariga, yoqilg'i va moylash materiallariga bo'lgan talabi, mexanizatsiya ishlarining hajmi, traktor va qishloq xo'jaligi mashina va uskunalariga bo'lgan talab rejalashtiriladigan ish hujjati. TEXNOLOGIK KARTA - biror buyumga ishlov berish uchun mo'ljallangan operatsiyalarning qay tartibda bajarilishi, qanday asboblar ishlatilishi, ish rejimlari va shu kabilar aks ettirilgan texnologik hujjat. TEXNOLOGIK PARK - iqtisodiy jihatdan rivojlangan mamlakatlarda keng tarqalgan yangi ilmiy kashfiyotlar asosidagi texnologiyalarni, joylarni iqtisodiyotga joriy etishga yordam beruvchi ilm-fan, maorif va ishlab chiqarish tizimlarining o'zaro integratsiyasini ifodalovchi hududiy birlashmalar shakli. TEXNOLOGIK USUL - ishlab chiqarish jarayonini tashkil etishda foydalaniladigan mehnat vositalari: homashyolar, energiya va axborotlar yig'indisi ishlab chiqarish texnologik usulini ifodalaydi. TEXNOLOGTYA - tayyor mahsulot olish uchun ishlab chiqarish jarayonlarida (xomashyo, material yoki yarim fabrikatlarga ishlov berish, tayyorlash) qo'llaniladigan usul va usullar majmuyi; shunday usul va usullarni ishlab chiquvchi va takomillashtiruvchi fan. — — 412 — Yüklə 22,32 Mb. Dostları ilə paylaş:
|