Sh. Sh. Shodmonov

6.3. Inflatsiya nazariyalari
Hozirgi vaqtda inflatsiya tabiatini o‘rganishda iqtisodchi olimlar uning 
monetar sabablarini, ya’ni tovar massasiga nisbatan pul massasi hajmining 
ko‘payib ketishini asos qilib ko‘rsatadilar. Inflatsiya bilan olib boriladigan 
faoliyatda uning darajasini o'lchash uchun dastak lozim bo‘ladi. Ushbu
86

---

dastak bo‘lib baholar indeksi hisoblanadi. Baholar indeksi joriy umumiy 
iste’mol narxlarining bazis davridagi narxlarga nisbatan o ‘sishi (pasayishi) 
bilan aniqlanadi. Ushbu indeksni aniqlashda mamlakat fuqorolarining 
iste’mol savatiga kiritilgan mahsulotlar va xizmatlarning chakana 
narxlaridan foydalaniladi. Ushbu formula quyidagicha ifodalanadi:
IPTS = ^ k x
 
100%- 
PKb
Bunda: 
IPTS
— iste’mol tovarlari narxlarining indeksi;
PKt —
iste’mol savatining joriy narxi;
PKb —
iste’mol savatining bazis narxi.
Inflyatsiya darajasining o'sishini quyidagi misol orqali tushuntirish 
mumkin. Masalan 1 litr benzinning bazis davridagi narxi 500 so‘m 
bo‘lgan va uning joriy davrdagi narxi 585 so'mga teng. Demak, biz 
kuzatgan davr ichida 1 litr benzinning narxi 117 % ga ortgan.
585 so‘m 
, nnn/
1 litr benzin- j 0Q so'm * Ю0% = 117%.
Baholar indeksidan tashqari inflatsiyani boshqarishda yalpi ichki 
mahsulot indeksi ko'rsatkichidan ham foydalaniladi. Yalpi ichki mahsulot
- bu ma’lum bir davr mobaynida, odatda, bir yilda mamlakatda ishlab 
chiqarilgan barcha tovar va xizmatlar umumiy miqdorining puldagi 
ifodasidir. Yalpi ichki mahsulot baholar indeksining umumiy darajasini 
o'lchash uchun deflyatordan foydalaniladi.
Deflyator
— bu pulda ifodalangan iqtisodiy ko‘rsatkichlarini o‘tgan 
davrdagi baholar darajasiga nisbatan taqqoslash maqsadida qo‘lla- 
niladigan koefifitsiyentdir. Deflyator yordamida aniq bir muddatdagi 
real ish haqi darajasini aniqdash mumkin.
Xalqaro amaliyotda inflatsiyaning mohiyatini o'rganish va uni 
oqilona boshqarish bo‘yicha turli nazariyalar mavjud, ulardan biri bo'lib 
angliyalik taniqli iqtisodchi olim Jon Meynard Keyns yaratgan nazariya 
hisoblanadi. J.M. Keyns bozor iqtisodiyoti faoliyatiga davlat aralashu- 
vining bilvosita dastakini ishlab chiqdi. Ushbu dastak yordamida davlat 
tomonidan faol moliya siyosati olib borish, talabni rag‘batlantirish va 
ommaviy ishsizlikni pasaytirishni amalga oshirish imkoniyatiga ega 
bo'ladi. Keyns tomonidan ishlab chiqilgan iqtisodiy mexanizm quyidagi 
asosiy nizomlardan iborat:
1) 
mamlakatdagi ishchi kuchining ish bilan ta’minlanganlik darajasi 
ishlab chiqarish hajmi bilan aniqlanadi;
87

---

2) umumiy talab taklifga to‘g‘ri kelmaydi, chunki m a’lum pul 
mablag‘lari jamg‘arishga sarflanadi;
3) ishlab chiqarishning hajmi oqilona talab darajasidagi tadbirkorlikka 
asosan aniqlanadi;
4) investitsiyalar va jamg‘armalar tengligi holatidagi investitsiya 
hamda jamg‘arma aktlari mustaqil faoliyat ko'rsatadi.
J.M. Keynsning asosiy fikri quyidagilardan iborat: qo‘shimcha pul 
emissiyasi aholining to ‘lovga qobiliyatlilik talabini oshiradi. Buning 
natijasida tovarlar va xizmatlami ko'payishi uchun asos yuzaga keladi. 
Ishlab chiqaruvchilar tomonidan xaridorlarning pullarini olish maqsadida 
ishlab chiqarish hajmini ko‘paytiradilar va muomaladagi ortiqcha pul 
emissiyasi massasini mahsulotlar va xizmatlar bilan to‘ldiradilar. Xalqaro 
amaliyotda J. M. Keyns tomonidan ilgari surilgan nazariya «tartibga 
solinib turiladigan inflatsiya» nomini olgan.
0 ‘tgan asrning 60 yiUarida inflatsiya nazariyasining yangi maktabiga 
asos solindi. Ushbu maktabga AQSHlik mashhur iqtisodchi, Nobel 
mukofatining laureati, «Chikago iqtisodiy maktabi»ning vakili Milton 
Fridman asos soldi. Xalqaro amaliyotda ushbu maktab «monetarizm» deb 
nomlanadi. Monetarizm maktabining asosiy tamoyillari quyidagilardan iborat:
1) «Pullar ahamiyatga egadir», ya’ni kredit — pul sohasidagi o‘zga- 
rishlar mamlakat iqtisodiyotining umumiy holatiga hal qiluvchi ta ’sir 
Ko'rsatadi;
2) Mamlakat markaziy banki iqtisodiyotdagi xo‘jalik holatidan qat’iy 
nazar pul massasining barqaror o‘sishini ta’minlab turishi lozim.
M. Fridmanning asosiy g‘oyasi quyidagilardan iborat: mamlakat iq­
tisodiyotining rivojlanish darajasi davlat budjetining holati, ishsizlik darajasi 
va boshqa makroiqtisodiy ko'rsatkichlardan qat’iy nazar davlatning pul 
siyosatidagi asosiy vazifasi pul emissiyasini yiliga o'rtacha 3—5 % ga oshirishi 
lozim. Ushbu g‘oya J. Keyns g'oyasiga qarama-qarshidir. J. Keyns pul 
massasini o'sishidagi cheklovlar va talabni oldinga surgan bo ‘lsa, 
M. Fridman esa taklif va pul massasining doimiy o‘sishini yoqlab chiqqan.
Monetarizm maktabi tarafdorlari inflatsiyaga qarshi quyidagi chora- 
tadbirlarni amalga oshirishni qo‘llab-quwatlaydilar:
— tadbirkorlikni to‘g‘ridan-to‘g‘ri rag'batlantirish (foydaga inves­
titsiya qilingan qismidan soliqlarni pasaytirish);
— davlat xarajatlarini qisqartirish;
— investitsiyaga yo'naltirilgan jamg‘armalarning o‘sishini rag'bat- 
lantirish (mamlakat aholisining jamg'armalarini tijorat banklariga va 
qimmatli qog'ozlarga joylashtirish),
88

---

f 
O 'z mohiyatiga asosan monetaristik siyosat qat’iy siyosat boiib,
! uni amalga oshirishda qattiqlik va turli demogogiyaga nisbatan befarqlikni 
talab etadi. Shuni ta ’kidlash lozimki, Dj. Keyns va M. Fridman yaratgan 
nazariyalar inflatsiyaga qarshi oqilona kurash olib borish talablariga 
to'liq javob bermaydi. Har ikkala nazariya o'zining ijobiy tomonlari 
bilan bir qatorda salbiy tomonlarga ham egadir.
Ayrim iqtisodchilar, masalan, klassik iqtisodiy maktab namoyandalari 
oltin puldagi tovar narxining oshishini muomaladagi pul miqdorining 
oshib ketishi sababli sodir bo'ladi, deb hisoblaganlar. Biz bu fikmi 
masalaga bir tomonlama qarash natijasi, deb hisoblab, unga to 'la 
ravishda qo'shila olmaymiz, chunki ular oltin pul bilan qog'oz pullar 
muomalasi o'rtasidagi farqli xususiyatlarni anglab yetmagan edilar. 
Lekin bu ortiqcha oltin tangalardan xazina to'plash maqsadida foyda- 
lanilgan, ular muomaladan chiqib, xazina sifatida jamg'arilgan, zarur 
bo'lgan taqdirda yana muomalaga tushirilgan. Shunday qilib, oltin pul 
muomalasida pul chiqarish ko'paysada u tabiatan o‘zini-o‘zi tartiblash- 
tirib, pulning qadrsizlanishiga olib kelmagan.
Pulning qadrsizlanishi qog'oz pullar tizimida yanada kuchayadi, 
qog'oz pullar qadrsizlanishiga yuqorida qayd qilgan, ya’ni oltin pullar 
qadrsizlanishiga ta ’sir qiladigan omillardan tashqari bir qator omillar 
ta ’sir qiladi. Ularning asosiylari quyidagilardir:
1) muomalaga keragidan, talabdan ortiqcha pullarning chiqarilishi;
2) ishlab chiqarish va xizmat ko'rsatish hajmining tushib ketishi;
3) milliy pulga nisbatan aholida ishonchning pasayishi;
4) pul aylanishining tezlashishi va boshqalar.
Mana shu omillar ta’sirida qog'oz pullar qadrining tushib ketishi 
pulning qadrsizlanishi deyiladi. Boshqacha aytganda, pul muomalasi 
qonunlari buzilishi natijasida qog'oz pullar xarid quwatining tushib ketishi 
pulning qadrsizlanishi deyiladi. Shunday qilib, pulning qadrsizlanishi 
asosan qog'oz pullarga taalluqli bo'lib, u hozirgi davrda hamma mamlakat 
pullariga xosdir. Qog'oz pullarning qadrsizlanishi inflatsiya jarayoni bilan 
chambarchas bog'liq bo'lib, asosan unda o‘z ifodasini topadi.
Qog'oz pullarning qiymati ayrim iqtisodchilar o'ylaganlaridek, dav­
lat tom onidan o 'z xohishicha belgilanm aydi, balki ularning pul 
muomalasi qonunlariga amal qilishi bilan belgilanadiki, buning buzilishi 
qog'oz pullarning qadrsizlanishini keltirib chiqaradi. Qog'oz pullarning 
qadrsizlanishi 3 yo'nalishda sodir bo'ladi:
1. 
Uning oltinga nisbatan qadrsizlanishi. Bunda oltinning yoki oltin 
buyumlarning qog'oz puldagi narxi oshadi.
89

---

2. Tovar va xizmatlarga nisbatan qadrsizlanishi. Odatda, qog‘oz pullar- 
ning oltinga nisbatan qadrsizlanishi uning tovarga nisbatan qadrsizlanishi 
bilan bir vaqtda yuz beradi. Pulning tovarga nisbatan qadrsizlanishi pul 
xarid quwatining pasayishi natijasida tovarlar narxining o‘sishidir.
3. 0 ‘z qadrining barqarorligini saqlab qolgan chet el valutalariga 
nisbatan qadrsizlanish. Bunday qadrsizlanish valuta kursida o ‘z ifodasini 
topadi. Valuta kursi bir mamlakat valutasining boshqa mamlakat valu- 
tasidagi narxidir.
Hozirgi paytda pulning qadrsizlanishi bozor iqtisodiyotiga o'tayotgan 
mamlakatlardagina emas, balki qulay iqtisodiy ahvoldagi boshqa mamla- 
katlarda ham kuzatilmoqda
0 ‘zbekistonda inflatsiya yillik sur’atlarining o‘zgarishi taqqoslansa, 
ular darajasining yilma-yil pasayib borayotganligi ko‘rinadi (2 -jadval).