Shahrisabz davlat pedagogika instituti pedagogika kafedrasi pedagogik mahorat


Dars – ta’lim jarayonining asosiy shakli



Yüklə 1,13 Mb.
səhifə41/154
tarix11.09.2023
ölçüsü1,13 Mb.
#142669
1   ...   37   38   39   40   41   42   43   44   ...   154
Pedagogik mahorat-Majmua-2023 (2)

9.2. Dars – ta’lim jarayonining asosiy shakli


Darsta’lim jarayonining asosiy tashkiliy usuli bo‘lib, unda sinf dars tizimining barcha xususiyatlari aks etadi. Darsda o‘qituvchi tashkiliy tartibni va o‘quv ishlarining muntazamligini ta’minlaydi.
Dars bevosita o‘qituvchi rahbarligida aniq belgilangan vaqt davomida muayyan o‘quvchilar guruhi bilan olib boriladigan ta’lim jarayonining asosiy shaklidir. O‘qituvchining o‘quvchilarga pedagogik ta’sir ko‘rsatish mahorati dars jarayonida namoyon bo‘ladi.
O‘qituvchi darsda bir xildagi muayyan tayyorgarlikka ega o‘quvchilar sinfi bilan faoliyat olib boradi. Darsda o‘qituvchi o‘ziga tegishli mutaxassislik fanining ma’lum bir reja asosida belgilangan mavzusi bo‘yicha ishlaydi. Bilimlarni ta’lim metodlari asosida o‘quvchilar ongiga singdiradi, o‘quvchilarning olgan bilimini muntazam ravishda baholab boradi. Dars doirasida ommaviy, guruhli va individual ta’lim shakllarini birlashtirish imkoniyatlari paydo bo‘ladi.
Darsda o‘qituvchi rahbarligida har bir o‘quvchining bilim olish xususiyatlari inobatga olinadi, o‘quvchilarning mashg‘ulot jarayonida o‘rganilayotgan fan asoslarini egallab olishlari, ularning idrok etish qobiliyatlarini rivojlantirish va ma’naviy-axloqiy sifatlarini tarbiyalash hamda shakllantirish uchun qulay sharoitlar yaratiladi.
Darsning tuzilishi oddiy va ancha murakkab bo‘lishi mumkin. Bu o‘quv materialining mazmuniga, darsning didaktik maqsadiga, o‘quvchilar va sinf jamoasining xususiyatlariga bog‘liq.
Zamonaviy didaktikada darsning quyidagi turlari ajratib ko‘rsatilgan:

  • aralash darslar;

  • yangi materiallar bilan tanishish darslari;

  • bilimlarni mustahkamlash va takrorlash darslari;

  • o‘rganilganlarni umumlashtirish va tizimlashtirish darslari;

  • ko‘nikma va malakalarni ishlab chiqish va mustahkamlash darslari;

  • bilimlarni tekshirish darslari;

Aralash (kombinatsiyalashgan) darslar, yoki murakkab tuzilishga ega bo‘lgan ushbu dars jarayonida o‘qituvchi quyidagi kombinatsiyani qo‘llashi mumkin: uy vazifalarini tekshirish va o‘quvchilar bilan savol-javob, yangi materialni o‘rganish, bilimlarni mustahkamlash, o‘quvchilar bilimlarini tekshirish va baholash, uyga vazifa berish.
O‘quvchilarning yangi materiallar bilan tanishish darsi yoki yangi bilimlarni berish (o‘rganish) darsida o‘qituvchi rahbarligida o‘quvchilarning mustaqil ishlari olib boriladi, o‘qituvchi darsning tuzilishi va olib borilishini quyidagicha ta’minlaydi: yangi materialni o‘rganish uchun asos bo‘lgan avvalgi materialni takrorlash, o‘qituvchining yangi materialni va darslik bilan ishlashni tushuntirishi, bilimlarni tekshirish va mustahkamlash, uyga vazifa berish.
Bilimlarni mustahkamlash va takrorlash darsida o‘qituvchi darsning asosiy mazmunini ilgari o‘zlashtirilgan bilimlarni mustahkamlashga qaratadi. O‘qituvchi asosiy e’tiborni o‘rganilgan mavzularni takrorlash tarzida mashg‘ulot olib borishga qaratadi. Tuzilishi bo‘yicha bunday darslarni o‘qituvchi quyidagi bosqichda tashkil etadi: o‘quvchilarning bilish qobiliyatini va tafakkurini tekshirish, og‘zaki va yozma mashqlarni bajarish, topshiriqlarning bajarilishini nazorat qilish, uyga vazifa berish.
O‘rganilganlarni umumlashtirish va tizimlashtirish darslarida bevosita o‘qituvchi rahbarligida o‘rganilgan o‘quv materiallaridan murakkab savollarni takrorlash va tizimlashtirish asosida o‘quvchilar tomonidan o‘zlashtirilgan bilimlarning mavjud kamchiliklari to‘ldiriladi va o‘rganilayotgan yangi mavzuning muhim g‘oyalari ochib beriladi. O‘rganilganlarni umumlashtirish va tizimlashtirish darslarini o‘qituvchi o‘rganilgan mavzuning, bo‘lim yoki o‘quv kurslarining yakunida o‘tkazadi.
Ko‘nikma va malakalarni ishlab chiqish va mustahkamlash darsi egallangan bilimlarni o‘quvchilar tomonidan mustahkamlash hamda amaliyotda qo‘llay olish bilan bog‘liqdir. Bu jarayon bir necha maxsus darslarda amalga oshiriladi. Yangi mavzularni o‘rganishda davom ettiriladi. Bunda o‘qituvchining vazifasi o‘quvchilarning nazariy bilimlar asosida egallagan malaka va ko‘nikmalarini, hayotiy amaliyotlarida turli vaziyatlarda qo‘llashni o‘zlashtirib olishlarini nazorat qilishdan iborat.
Bilimlarni tekshirish (nazorat) darsida o‘qituvchi o‘quvchilarning fanlar yuzasidan o‘zlashtirgan bilimlarini egallash, ko‘nikma va malakalarning shakllanganlik darajasini, o‘quv materiallarining o‘zlashtirishdagi kamchiliklarini aniqlash, shuningdek, navbatdagi topshiriqlarni bajarish yo‘llarini belgilab olishiga yordam beradi.
Yuqorida ifodalangan barcha darslarning samaradorligiga erishish o‘qituvchining pedagogik mahoratiga, pedagogik-psixologik metodlarni qo‘llay olish tajribasiga bog‘liq. Darslarning majburiy elementi tashkiliy va yakuniy bosqich hisoblanadi. Tashkiliy bosqich maqsadlarni qo‘yish va ularni o‘quvchilar tomonidan qabul qilish sharoitlarini ta’minlash, bilimlarni idrok etish, anglash, eslab qolish yuzasidan beriladigan ko‘rsatmalarni shakllantirish ko‘zda tutiladi. Darsga yakun yasash bosqichida maqsadlarga erishish qayd etiladi. Shu bilan birga o‘qituvchi yangi, zamonaviy, odatdan tashqari dars berishning dars–ma’ruza, dars–seminar, dars–munozara, dars–konferensiya, dars–sayohat, dars–musobaqa, mustaqil ish darslari kabi noan’anaviy metodlaridan foydalanishi mumkin.
O‘qituvchi o‘z tajribalaridan va kasbiy mahoratidan kelib chiqqan holda, sinf o‘quvchilarining yosh xususiyatlarini e’tiborga olib zamonaviy darslarning quyidagi kombinatsiyalariga alohida e’tibor berishi lozim:

  • integral fanlarning ilg‘or yutuqlari, kompyuter, pedagogik texnologiyalar va axborot texnologiyalari imkoniyatlaridan keng foydalanish, darsni hozirgi zamon o‘quv-tarbiyaviy jarayon qonuniyatlari asosida tashkil etish;

  • darsda barcha didaktik tamoyil va qoidalarning optimal nisbatlarini ta’minlash;

  • o‘quvchilarning qiziqishlari, iqtidori va talablarini e’tiborga olgan holda, ular tomonidan bilimlarning puxta o‘zlashtirilishi uchun zarur shart-sharoitlar yaratish;

  • o‘quvchilarda fanlarning o‘zaro aloqadorligi asosida bilishga qiziqishni rivojlantirish;

  • o‘quvchilar tomonidan egallangan bilim va malakalarga, shuningdek, ular ongi va tafakkurini rivojlantirish darajasiga tayanish;

  • o‘quvchining o‘zi qiziqqan, orzu qilgan kasbi bo‘yicha mahoratini har tomonlama shakllantirishni motivatsiyalash va faollashtirish;

  • o‘quv-tarbiyaviy faoliyatning barcha bosqichlarida mantiqiylik va emotsionallikni ta’minlash;

  • pedagogik texnologiyalarning eng so‘nggi yutuqlaridan o‘z o‘rnida samarali foydalanishni bilish;

  • zarur bilim, ko‘nikma va malakalar, fikrlash va faoliyatning ratsional usullarini shakllantirish;

  • mavjud bilimlarni dunyoviy bilimlar bilan doimo boyitib borish va o‘z ehtiyoji darajasida foydalanish;

  • har bir darsni yuksak mahorat bilan puxta loyihalashtirish, rejalashtirish, tashxislash va taxmin qilish.

O‘qituvchi darsga tayyorgarlik ko‘rar ekan, asosiy maqsadga erishish uchun quyidagi talablardan foydalanib, o‘z imkoniyatlariga erishishi lozim:
- ta’limiy;
- tarbiyaviy;
- rivojlantiruvchi.
Ta’limiy talablarga har bir darsning ta’limiy vazifalarini aniq belgilash, darsni turli axborot vositalari bilan boyitish, yangi o‘rganilayotgan mavzuni ijtimoiy hayot bilan, turmush tarzi bilan bog‘lab mazmunan boyitish va optimallashtirish, so‘nggi pedagogik texnologiya yutuqlaridan oqilona foydalanish, turli ta’lim shakli, metodlari va ko‘rinishlarini qo‘llash, dars tuzilishini shakllantirishga ijodiy yondashish, darsni yuksak pedagogik mahorat talablari asosida o‘tkazishni ta’minlash kabilar kiradi.
Tarbiyaviy talablardan asosiy maqsad, dars jarayonida o‘qituvchi tomonidan yangi o‘quv materiali asosida egallangan bilimlardan tashqari uning tarbiyaviy imkoniyatlarini aniqlash, o‘quvchilarni umuminsoniy qadriyatlar ruhida tarbiyalash, ularda tirishqoqlik, tartiblilik, mas’uliyatni his etish, intizomlilik, erkin fikr yuritish, qobiliyatlilik, e’tiborlilik, halollikni shakllantirishdir.
Rivojlantiruvchi talablar dars jarayonida o‘qituvchi o‘z imkoniyatlarini o‘quvchilarda o‘quv-bilish faoliyatining ijobiy sifatlariga nisbatan qiziqishni oshirishga, ijodiy tashabbuskorlik va faollikni rivojlantirishga hamda o‘quvchilarning mudroq qobiliyatlarini uyg‘otishga, ong va tafakkurlarini dars jarayonida shakllantirishga qaratadi.
Shu bilan birga, ta’kidlash joizki, ta’limning yordamchi shakllari ham mavjud bo‘lib, ular asosan o‘qituvchining pedagogik tashabbuskorligi natijasida tashkil etiladi. Ta’limning yordamchi shakllari quyidagilar: turli to‘garaklar, praktikum, seminar, konferensiya, maslahat (konsultatsiya), fakultativ mashg‘ulotlar, o‘quv sayohatlari, o‘quvchilarning mustaqil uy vazifalari.
9.3. Ta’lim jarayonida o‘qituvchiga qo‘yiladigan talablar va ijodiy kayfiyatni boshqarish
Ta’lim jarayoni o‘qituvchi ijodiy qobiliyatini namoyish etuvchi sahnadir. Yuqorida ta’kidlab o‘tilgan o‘qituvchilik mahorati hech qachon bir yo‘nalishda qotib qolmasligi kerak. O‘qituvchining ta’lim jarayonidagi mahorati jamiyatda fan olamida ro‘y berayotgan yangiliklar hodisalar bilan doimo chambarchas bog‘langan holda shakllanib boradi. Mamlakatimizda olib borilayotgan ijtimoiy – siyosiy o‘zgarishlar ta’lim sohasida o‘qituvchi oldiga yuksak vazifalarni qo‘ymoqda. Zamonaviy ta’lim o‘qituvchidan quyidagi vazifalarni e’tiborga olishni talab qiladi:
- o‘z mutaxassisligi bo‘yicha eng so‘nggi bilimlardan xabardor bo‘lib borish, ta’limni pedagogik texnologiyalar hamda axborot texnologiyalaridan foydalanib amaldagi o‘quv tarbiyaviy jarayon qonuniyatlari asosida tashkil etishi;
- ta’limda o‘quvchilarning yosh va psixologik xususiyatlarini e’tiborga olib o‘z mahoratini, bilimini va qobiliyatini namoyish etishi;
- o‘quvchilarning qiziqishlari, layoqati va talablarini xisobga olgan xolda, ular tomonidan bilimlarni puxta o‘zlashtirilishiga sharoit yaratish;
- o‘quvchilar tomonidan o‘rganilayotgan o‘quv fanlarining o‘zaro aloqadorlini ta’minlash;
- ta’limni tarbiyaviy jarayon bilan o‘zaro aloqadorligi asosida shaxsni har tomonlama kamol topishini faollashtirish;
- o‘quv tarbiyaviy faoliyatning barcha bosqichlarida ta’limning emotsionalligini ta’minlash;
- kompyuter va axborot texnologiyalari asosida fanning eng so‘nggi yutuqlaridan xabardor bo‘lib borish;
- ta’limda o‘quvchilarning bilim, ko‘nikma va malakalari, fikrlash va faoliyat turlarini boyitish maqsadida ular ruhiyatini doimiy o‘rganib borish;
- har bir darsni puxta loyihalashtirish, rejalashtirish, tashxis va taxmin qilish.
Ta’lim jarayonida o‘qituvchi erishishi lozim bo‘lgan yutuqlar ko‘p jihatdan uning ijodiy kayfiyatini boshqara olishi bilan bog‘liq. Ijodiy kayfiyat o‘qituvchi kasbida muhim ahamiyatga ega bo‘lgan xususiyatlardan biridir. Ijodiy kayfiyat, o‘qituvchi aql idrokini namoyon etuvchi pedagogik mahoratning muhim qirrasi hisoblanadi. Ijodiy kayfiyat – o‘qituvchining ruhiy holatini bir maromda ushlab turuvchi, kasbiy jihatdan ijodkorligini ta’minlovchi, kasbiy xususiyatlarining o‘ziga xos jihatlarini ko‘rsatuvchi, o‘quvchilar jamoasiga tez kirishib ketishini ta’minlovchi vositadir.
O‘qituvchi o‘z ijodiy kayfiyatini vujudga keltirish uchun psixologik yo‘nalishlarning xilma-xil usullarini bilish kerak. Bu, darsni fikran xayoldan o‘tkazish va loyihalash, har bir o‘quvchi qalbiga oson yo‘l topa olish mahorati, muloqot madaniyati. O‘qituvchi ijodiy kayfiyatini avvalo o‘zi yaratadi, bu uning xarakter xususiyatidan, o‘z kasbiga nisbatan munosabatidan paydo bo‘ladi. Quyida tajribali ustozlar sinovidan o‘tgan, ijodiy kayfiyatni ta’lim jarayonida shakllantirishning ba’zi vositalarini havola etamiz:

  • Yangi o‘rganilayotgan o‘quv mavzusidan o‘z ijodiy kayfiyati uchun vositalar qidirish.

  • Sinf o‘quvchilari bilan bo‘layotgan har bir muloqotdan ijodiy kayfiyat uchun motivlar topa olish.

  • His tuyg‘u va kechinmalarini yaxshilikka, ijodiy kayfiyatga yo‘naltira olish.

  • O‘quvchilarning nojo‘ya hatti-harakatlariga doimiy e’tibor bermaslik va qulay vaziyatda rasmiy, ta’sirchan tanbeh berish.

  • Dars jarayonida aslo g‘azablanmaslik, o‘quvchilar kulgisini achchiq so‘z bilan to‘xtatmaslik, aksincha to‘g‘ri qabul qila olish.

  • Dars jarayonida muloyimlik, mehr shafqatli bo‘lish ulkan pedagogik yutuqlar kaliti ekanligini unutmaslik.

  • Doimiy jiddiylik va asabiylashish, asab va yurak tizimini tez charchatishini unutmaslik.

Bolalar bilan bo‘lajak muomala oldidan o‘qituvchining ijodiy kayfiyatini hosil qilishida uning o‘rganilishi lozim bo‘lgan o‘quv materialiga o‘z hissiy munosabatini ifodalashning tashqi shakllarini oldindan topishga intilishi muhim rol o‘ynaydi: bular tegishli imo-ishoralar, yuz harakatlari, gapirish ohangidir.
Muomalada ijodiy kayfiyatni vujudga keltirish va saqlashning muhim vazifasi o‘qituvchining o‘rganilayotgan yangi o‘quv materialiga nisbatan o‘z hissiy munosabatini ifodalashda topgan tashqi shakllarni mustahkamlashdir, u o‘qituvchi tomonidan quyidagi yo‘llar orqali amalga oshiriladi: darsning borishini, tadbirni fikran yodga tushirish; ko‘zgu oldida takrorlash; namuna sifatida san’at (adabiyot, kino, rang tasvir) asarlaridagi vaziyatlardan foydalanish.
Ijodiy kayfiyatni boshqarish – o‘qituvchi mehnatining eng muhim kasbiy jihatdan talabi bo‘lib, u o‘qituvchining sinfda, bolalar bilan muomalada erkin bo‘lishini, xulq-atvorining samarali bo‘lishini ta’minlaydi. Pedagogik ijodkorlikning asosiy bosqichlariga nisbatan o‘qituvchining ijodiy kayfiyatiga muomala ta’sirining quyidagi jihatlarini ajratib ko‘rsatish mumkin:
1) O‘qituvchi sinf jamoasi bilan bo‘ladigan dastlabki muomalani
oldindan payqashi, uning ijodiy kayfiyatini saqlovchi omil
ekanligi.
2) Sinf jamoasi bilan dastlabki aloqa bevosita muomala paytida
sodir bo‘lishi, o‘qituvchi ijodiy kayfiyatini rag‘batlantiruvchi omil
sifatida.
3) O‘qituvchining sinf jamoasi bilan muloqoti tizimi, pedagogik
faoliyat jarayonida o‘qituvchining ijodiy kayfiyatini
rivojlantirishni qo‘llab-quvvatlaydi va rag‘batlantiradi.
4) O‘quvchilar bilan muomaladan qanoat hosil qilish, keyingi pedagogik
faoliyatda o‘qituvchining ijodiy kayfiyatini rag‘batlantiruvchi omil
ekanligi.
Pedagogik ijodkorlik va muomala jarayonida vujudga keladigan har qanday zo‘riqishni, shuningdek boshqa noxush holatlarni yengish uchun o‘qituvchi o‘z-o‘zini tarbiyalash yuzasidan doimiy faoliyat olib borishi zarur. O‘z-o‘ziga ta’sir qilishning bir qator usullari mavjud bo‘lib ulardan eng muhimlari quyidagilardir: O‘z-o‘zini ishontirish, o‘z-o‘ziga buyruq berish, o‘z-o‘zini majbur qilish, o‘z-o‘ziga majburiyat yuklash, o‘z-o‘zini rag‘batlantirish, o‘z-o‘zini jazolash, o‘z-o‘zini mashq qildirish, nihoyat o‘z-o‘ziga ta’sir qilish. O‘qituvchining o‘z-o‘ziga ta’sir qilishi va uning samarali jihatlari alohida mavzu asosida o‘rganiladi.

Yüklə 1,13 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   37   38   39   40   41   42   43   44   ...   154




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin