Shaxs psixologiyasi

Psixogenetik  konsepsiya.  Psixogenetik  konsepsiya  (psixodinamik 

koginitiv,  personal  nazariyalar)  boshqa    (biogenetik,  sosiogenetik)  omillarning  

qiymatini  kamsitmaydi,  balki  psixik  jarayonlar  taraqqiyotini  birinchi  darajali 

ahamiyatga ega, deb hisoblaydi.  

Psixologiyaning  irrasional  (aqliy  bilish  jarayonlaridan  tashqari)  tarkibiy 

qismlari  bo‘lishi  emosiya,  mayl  va  shu  kabilar  yordamida  shaxs  xulqini  tahlil 

qiluvchi  nazariya  psixodinamika  deyiladi.  Mazkur  nazariyaning  yirik 

namoyondalaridan biri amerikalik psixolog E.Eriksondir. 

Kognitiv  yo‘nalishining  asoschilaridan  J.Piajening  intellekt  nazariyasida 

ikkita muhim jihatga ajratilgan, ya’ni, intellekt funksiyalari va intellekt davrlari. 

U  intellektning  asosiy  funksiyalari  uyushqoqlik  (tartiblilik)  va  adaptasiya 

(moslashish,  ko‘nikish)  dan  iborat  bo‘lib,  intellektning  funksional  invariantligi 

deb ta’kidlaydi. J.Piaje shaxsda intellekt rivojlanishini 4 ta davrga ajratadi: 

1) 

sensomotor intellekt davri (tug‘ilganidan to 2 yoshgacha); 

2) 

operatsiyalardan ilgarigi davr (2-7 yoshgacha); 

3) 

konkret operatsiyalar davri (7-8 yoshdan 11-12 yoshgacha); 

4) 

rasmiy operatsiyalar davri (11-12 yoshdan kattalar); 

Mashhur 

rus 

psixologi 

L.S.Vigotskiy 

shaxs 

psixik 

taraqqiyoti 

xususiyatlarini  o‘rganishga  muhim  hissa  qo‘shdi.  Uning  talimoti  insonga  xos 

bo‘lgan psixik jarayonlar va inson ongining tarixiy rivojlanishiga bag‘ishlanadi. 

---

Uning  fikricha,  bolalar  psixik  taraqqiyoti  insoniyat  madaniyatini  o‘zlashtirishi 

natijasida  ro‘y  beradi.  Bunda  shaxs  shakllanishida  talim  va  tarbiya  jarayonlari 

yetakchi rol o‘ynaydi.  

L.S.Vigotskiyning  fikricha  ta’lim  jarayoni  taraqqiyot  jarayoniga  mos 

kelmaydi,  ta’lim  jarayoni  taraqqiyotdan  ilgarilab  ketdi  va  bolalar  psixikasining 

taraqqiy  etishini  ergashtirib  boradi,  unga  eng  yaqin  istiqbol  ochib  beradi  deb 

ko‘rsatadi.  Vigotskiyning  fikricha  taraqqiyotning  2  bosqichi  bo‘lib,  ya’ni  1) 

aktual taraqqiyot bosqichi (katta yoshli kishilar yordamisiz mustaqil harakat qila 

olish); 2) eng yaqin taraqqiyot zonasi bosqichi (bolalarning katta yoshli kishilar 

yordami  bilan  qiladigan  hatti-harakatlari)  bor.  Vigotskiy  bolalarning  psixik 

rivojlanishi ayniqsa shu taraqqiyot jarayonida tezroq rivojlanadi deb ko‘rsatadi. 

Taraqqiyotning bu ikki bosqichi bolaning hozirgi vaqtda qanday ekanligini, ya’ni  

qanday  bilim,  malaka  va  ko‘nikmalarga,  xarakter  sifatlarga  ega  ekanligini  va 

kelajakda  bolaning  qanday  bilim,  ko‘nikmalarga,  xarakter  sifatlarga  ega  bo‘la 

olishini hisobga olish imkonini beradi.  

Odam  tug‘ilganidan  boshlab  shaxslar  qurshovida  bo‘ladi  va  u  o‘zining 

butun  ruhiy  imkoniyatlarini  ana  shu  ijtimoiy  muhitda  namoyon  qiladi.  Agar 

insonning  ontogenetik  taraqqiyoti  tarixiga  nazar  solinsa,  bolaning  tili 

chiqmasdan turib, u o‘ziga o‘xshash mavjudotlar davrasiga tushadi va o‘z hayoti 

taraqqiyotining 

keyingi 

bosqichlarida 

ijtimoiy 

muloqotning 

barcha 

ko‘rinishlarining faol ob’ekti va sub’ektiga aylanishi muqarrar. Odam bolasining 

jamiyatga  qo‘shilib  yashashi  psixologiyada  ijtimoiylashuv  yoki  ijtimoiyizatsiya 

deb yuritiladi.