She’riyatda lingvopoetik vositalarning qo‘llanishi eshmirzayeva Guljamol Elxomjonovna
Yüklə 0,62 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
TADQIQOT NATIJALARI
Badiiy matnning asosiy quroli so‗z hisoblanadi. ―Tilshunoslik fani badiiy adabiyot bilan uzviy aloqadadir. Chunki til aloqa vositasi sifatida muayyan axborot tashuvchi oddiy belgilar sistemasigina bo‗lib qolmay, balki tinglovchiga ta‘sir qiluvchi qudratli vosita hamdir. Tilning birinchi funksiyasi an‘anaviy va sistemstruktur tilshunoslikning o‗rganish obyekti bo‗lsa, ikkinchi funksiyasi lingvopoetikaning o‗rganish obyektidir‖,-deb yozadi A.Nurmonov va Sh.Iskandarova. ―Lingvopoetika — lingvistik poetikaning qisqargan shakli bo‗lib, badiiy asarlarda qo‗llanilgan lingvistik birliklarning (fonetik, morfemik, leksik va boshq.) badiiy-estetik vazifalarini, tilning konnotativ funksiyasini o‗rganadi. Boshqacha aytganda, lingvopoetika badiiy nutqni o‗rganuvchi tilshunoslikning bo‗limidir. Badiiy nutq badiiy adabiyotning bayon qilish vositasi sanaladi. Filologiya tarixida badiiy asar tili va poetik til atamalari tez-tez uchrab turadi. Bu atamalar ifodalangan tushunchalar bir-biriga juda yaqin tursa ham, lekin o‗zaro ma‘lum jihatlari bilan farq qiladi. "Obraz", "Uslub", "Ko‗chim (trop)", "Badiiy til", "Stilistika", "Poetika" kabi tushunchalar badiiy asar tili va lingvistik poetika uchun daxldor tushunchalardir... Amalda keng qamrovli obyektning ayrim fragmentlarigina badiiy nutqning tahliliga beriladi. Ana shunday asosiy fragment badiiy asar tili sanaladi. Ko‗rinadiki, badiiy nutq badiiy asar tiliga nisbatan kengroq tushunchadir. U tilning ekspressiv funksiyasini o‗z ichiga oladi. Badiiy asar tili esa badiiy nutqning bir ko‗rinishi, bir fragmenti hisoblanadi. Badiiy nutqni o‗rganuvchi LP (lingvistik poetika) ham til sistemasining barcha sath birliklarining badiiy-estetik funksiyasini qamrab oladi. Fonetik-fonologik sathda fonetik birliklar ham badiiy- estetik vazifa bajarishi mumkin. Xususan, bir xil tovushlarning, bir xil bo‗g‗inlarning takrorlanishi she‘riyatda go‗zallikni, ta‘sirchanlikni ta‘minlovchi vosita sanaladi.Leksik sathda leksemalarning ko‗chma ma‘nolarda qo‗llanilishi ham LPning tekshirish obyekti sanaladi. Shuningdek, gap bo‗laklarining o‗rinlashishi, gap tarkibida bir xil bo‗laklarning takrorlanishi kabi hodisalar ham badiiy nutqni shakllantirishda xizmat qiladi.Shunday qilib, LP tilning qaysi sath birligining badiiy-estetik funksiyasini o‗rganishiga qarab fonetik poetika (FP), leksik poetika (LP), sintaktik poetika (SP) kabi qismlarga bo‗linadi. LPning har qaysi turini alohida- alohida o‗rganish va ularning o‗zaro munosabatini ochish hozirgi tilshunoslik oldida turgan muhim vazifalardan biridir‖. Ijodkor til birliklarini o‗rinli qo‗llay olsagina u tomonidan yaratilgan asar o‗quvchi tomonidan yaxshi qabul qilinadi.To‗g‗ri tanlangan til vositalari badiiy SCIENCE AND INNOVATION INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 6 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337 717 matnda qo‗llanilar ekan, o‗quvchiga badiiy-estetik ta‘sir qilish vositasiga aylanadi va unda asarda tasvirlangan voqea-hodisa, kishilar xarakter-xususiyatlari badiiy tarzda o‗z ifodasini topadi.Bu esa badiiy asar ijodkori tili va uslubi to‗g‗risida ma‘lum bir xulosalarga kelishga asos bo‗ladi. Usmon Azim ijodida lingvopoetik vositalar muhim o‗rin egallaydi. Shoir she‘riyati tilini lingvopoetik jihatdan tadqiq etish jarayonida uning badiiy tasvirning usul va vositalarini yaxshi bilishi va o‗z she‘rlarida ulardan mohirona foydalana olishining guvohi bo‗lamiz. Tahlil jarayonida shoir asarlarida lingvopoetik vositalarning keng qamrovli ekanligi, ularning xalqona ohang hosil qilishda, takrorlanmas badiiy obrazlar yaratishda hamda boshqa shoirlar ijodida uchramaydigan turli xil ma‘no nozikliklarini poetik tasvirlashda eng muhim vositalardan ekanligi tobora oydinlasha boradi.Tilimizda badiiy asar tilining emotsional- ekspressivligi, obrazliligini ta‘minlashga xizmat qiluvchi bunday vositalar ―lingvopoetik vositalar‖, ―troplar‖, ―uslubiy vositalar‖,‖stilistik figuralar‖ kabi turli nomlar bilan yuritiladi.Tilshunos olim N.Mahmudov shunday fikrlarni bildiradi: ―Nutqda so‗zlarni ko‗chma ma‘noda ishlatishning xilma-xil ko‗rinishlari mavjud bo‗lib, ular ko‗chimlar (yoki troplar) nomi bilan umumlashtiriladi. Ko‗chimlarning asosida ikki narsa yoki tushunchani qiyoslash yotadi, ya‘ni ikki narsa yoki tushuncha o‗rtasidagi muayyan munosabat (o‗xshashlik, umumiylik, aloqadorlik kabi) asosida tasviriylik, ifodalilik, aniqlikni kuchaytirish maqsadi bilan ulardan birining nomi ikkinchisiga ko‗chiriladi. Shuning uchun ham ko‗chimlar o‗ziga xos tasviriy vositalar sifatida nutqning ifodaliligini ta‘minlashda alohida o‗rin tutadi‖ Olimning bu fikrlari tilshunos S.Karimov tomonidan yanada aniqlashtirilganligi kuzatiladi. Olim badiiy uslubda ifoda-tasvir vositalarining qo‗llanishini tahlil qilar ekan shunday fikrlarni bayon qiladi:“Ularning troplar deb ataluvchi qismi obraz yaratishda bevosita ishtirok etsa, ikkinchi bir qismi – uslubiy figuralar esa, garchi obraz yaratmasa-da, ana shu obrazlarning shakllanishiga, barkamol, pishiq bo‗lishiga, o‗quvchining matnni to‗g‗ri va tez tushunib olishiga ko‗maklashadi. Ko‗chma ma‘noda qo‗llanilayotgan, obraz yaratayotgan til birliklari darajasida bo‗lmasa ham,ular vaziyatga qarab qo‗shimcha ma‘no ifodalaydi, tasvir obyektiga ijodkor bahosini beradi, yuksak emotsionallikni yuzaga keltiradi. O‗quvchi yoki tinglovchidagi hissiyotlarning junbushga kelishida tezlashtiruvchi vosita rolini – katalizatorlik vazifasini bajaradi, yozuvchiga ko‗makdosh bo‗ladi. Badiiy ijodning qiyinchiligi ham shundaki, yozuvchi his-tuyg‗ularni o‗zi qanoatlanadigan darajada ifodalay oladigan til birligini axtaradi. Ularni bir- birlariga chog‗ishtiradi, qaramaqarshi qo‗yadi, yonma-yon qo‗llaydi, takror ishlatadi va hokazo. Zero, troplarning o‗zi so‗zlarni asl ma‘nolaridan ko‗ra ko‗proq ko‗chma ma‘noda qo‗llashga intilishning natijasidir‖ Usmon Azim ijodida lingvopoetik vositalarning qo‗llanishini ko‗rib o‗tamiz. Shoirning Yüklə 0,62 Mb. Dostları ilə paylaş:
|