Şirvani Ədilli



Yüklə 0,73 Mb.
səhifə39/55
tarix30.12.2021
ölçüsü0,73 Mb.
#24969
1   ...   35   36   37   38   39   40   41   42   ...   55
Meymun baxdı güzgüyə,

Adın qoydu özgüyə.
Yaxşılığa yamanlıq,

Kor eşşəyə samanlıq.


Nə yoğurdu, nə yapdı,

Hazırca kökə tapdı.


8-hecalı: Usta yanında əl saxla,

Alim yanında dil saxla.


Çox yemə ağırlıq etsin,

Az yemə, can əldən getsin.


9-hecalı: Ev gördüm evimə küsəndim,

Ev gördüm evimdən usandım.


10-hecalı: Ölmə eşşəyim, yonca bitincən,

Yonca tökülmə, torba tikincən


Arvad qohumu ocaq başında,

Kişi qohumu çax-çax başında.



11-hecalı: İgid odur, atdan düşə, atlana,

İgid odur, hər əzaba qatlana.


Ağılsız cavanı kirşan aldadar,

Sayğısız igidi düşman aldadar.


12-hecalı: Gəlinim paltar yusun, üzü bozarsın,

Qızım çörək bişirsin, üzü qızarsın.


13-hecalı: Alanda necəsən? Bir alıcı quş kimi,

Verəndə necəsən? Dəyirmanda daş kimi.


14-hecalı:Mərd ilə yoldaş oldum - dağlar qədər ucaldım,

Namərdlə yoldaş oldum - bircə gündə qocaldım.


15-hecalı: Arxalıya arxa olma, deməsinlər yamaqdır,

Arxasıza arxa ol ki, qoy desinlər dayaqdır.


16-hecalı: Gətirəndə: El gətirər, yel gətirər, sel gətirər,

İtirəndə: El itirər, yel itirər, sel itirər.


Fərqli hecalılar: Aldatmasın səni üz gözəlliyi,

İlanın da var öz gözəlliyi.


Dədəm mənə kor deyib

Gəlib-gedəni vur deyib
Verdiyi qədəh,

O da gödək.


Suyun lal axanı,

Adamın yerə baxanı.


Sən ağa, mən ağa,

İnəkləri kim sağa?

Sayı çox,

Sanbalı yox.


Su axar,

Çuxuru tapar.


Süfrənin yaraşığı qonaqdır,

Evin yaraşığı uşaqdır.


Soruşan dağ aşar,

Soruşmayan düzdə çaşar.


Olanda halay, halay,

Olmayanda halı qolay.


Olmadı elə,

Oldu belə.


İsinmədik istisinə,

Kor olduq tüstüsünə.


Qabaqda gedirəm - bic deyirlər,

Dalda qalıram - gic deyirlər.


Qız olsun,

Əl-ayağı düz olsun.
Özümə yer eləyim,

Gör sənə neyləyim.
Ac ölməz, gözü qaralar,

Borclu ölməz, rəngi saralar.


Önümüz qovurğa qovurur,

Arxamız saman sovurur.

Müəllif çox doğru olaraq şeirimizin formalaşmasının başlanğıcını məhz bu nümunələrdən götürür. Bunu qəbul etdikdə şeirin mənşəyini yalnız mahnı ilə əlaqələndirmək özünü doğrultmur. Ehtimal etmək olar ki, şeirin mənşəyi həm mahnılar həm də şifahi xalq deyimləri olmuşdur. Yuxarıdakı fikrimizə uyğun olaraq deyə bilərik ki, mahnı mətnləri şeir üçün bir söz bazası rolunu oynamışdırsa, şifahi deyimlər söz bazası rolunu oynamaqla bərabər həm də vəznin və qafiyənin əsasını qoymuşdur. Beləliklə, şeir bölgülərinin mənşəyinin musiqi yox, məhz şifahi söyləmə olması fikri bir daha öz təsdiqini tapmış olur.

Lakin dəyərli folklorşünasımız 11-hecalı şeirin ya-ranmasını (7 və 8-hecalıdan fərqli olaraq) bir çox başqa-ları kimi məhz sazla əlaqələndirərək musiqiyə bağlayır. Bu fikri mücərrəd bir tərzdə – 11-hecalı şeirin sazın pər-dələrinə uyğun olması (?) ilə izah etməyə çalışırlar. Hal-buki, musiqi nəzəriyyəsindən azacıq məlumatı olanlar bilir ki, sazın, həmçinin bütün simli alətlərin pərdələri səsin tonunu müəyyən edir, mahnı mətnindəki hecaların sayı isə qətiyyən ondan asılı deyil. Bir pərdədə misranın müxtəlif hecaları və əksinə, misranın bir hecası müxtəlif pərdələrdə səslənə bilər.

11-hecalı şeirin sazla bağlı yaranması fikrini saz alətinin yaranma (qopuzun saza çevrilməsi) dövrünün 11-hecalı şeirin (qoşma şəklinin) meydana çıxması dövrü ilə üst-üstə düşməsi ilə də izah edirlər. Bu arqumentə qarşı da kifayət qədər tutarlı faktlar var. Belə ki, aşağıda misal gətirəcəyimiz uyğur mətnində (səh.-116-117) 11-hecalı şeirə yaxınlaşmanı artıq görürük. Həmçinin 11-he-calı nümunələrə normal bölgülənməsi hələ formalaşmış olmasa da “Divanü luğat-it-türk” şeirlərində də rast gəlinir (səh.-111). Daha tutarlı fakt isə ondan ibarətdir ki, 11-hecalı türk şeirinin və sazın meydana çıxması dövründən bir neçə əsr öncə yaradılmış əruzun 11-hecalı səri-1, həzəc-2, mütədarik-3 və mütəqarib-2 qəliblərinin bölgüləri 11-hecalı heca vəzni bölgüləri ilə tam eynilik təşkil edir. Deməli bu qəliblər yaradılan dövrdə həmin bölgülərə malik 11-hecalı şeir və ya onun haqqında təsəvvür artıq mövcud olmuşdur. Yəni 11-hecalı şeir musiqinin və ya hansısa musiqi alətinin təsirindən yox, şifahi nitqdə, şifahi şeir deyilişində, deyilişin diləyatımlılığına, ahəngdarlığına uyğun olaraq formalaşmışdır.

Şeir formalarının yaranmasının öyrənilməsində mü-hüm məsələlərdən biri məhz qafiyənin yaranması məsə-ləsidir. Bəzi müəlliflərin fikrincə, qafiyə türk şeirinə, həm-çinin digər şərq xalqlarının şeirinə ərəb şeirindən keçmiş-dir. Lakin yuxarıdakı qafiyəli şifahi xalq ədəbiyyatı nümu-nələri həmin fikrin yanlış olduğunu göstərən kifayət qədər tutarlı faktdır.

Metrik (metro-ritmik) vəznə gəldikdə, məlumdur ki, bu növ vəzn şərq xalqları içərisində ilk dəfə ərəblər tərəfindən VI-VIII əsrlərdən şeirə tətbiq edilməyə başla-mışdır. Belə ki, ərəblərin sillabik şeir forması olan “rəcəz” üzərində əruz vəzni yaradılmış və inkişaf etdirilmişdir. Sonradan farslar, türklər və b. şərq xalqları da əruzdan istifadə etməyə başlamışlar. Heca vəzni qaydaları xalq yaradıcılığı (başqa sözlə kütləvi, spontan, qeyri-iradi, öz-özünə yaradıcılıq), əruz qaydaları isə fərdi iradə (başqa sözlə şüurlu və məqsədli) yaradıcılığı kimi meydana çıxmışdır. Çünki, heca vəznindən fərqli olaraq dəqiq əruz qaydaları müəllifdən şüurlu və məqsədli yanaşma (fəa-liyyət) tələb edir (bax, 13).

“Stopa” adlanan bölgü qəlibləri üzərində yaradılmış qədim yunan şeirini də məhz əruz kimi metrik vəznə aid edirlər (45 və s.). “Stopa” anlayışından həmçinin tonik vəznin qəliblərində də istifadə olunur (19).

Adətən heca vəznini “türk dilinin doğma (milli) vəzni”, “türk dilindən doğan vəzn” kimi qiymətləndirirlər. Doğrudur, heca vəzni mahiyyətcə xalq yaradıcılığı məh-suludur, yəni konkret müəllif tərəfindən yaradılmayıb, xal-qın dilində öz-özünə formalaşıb. Lakin yuxarıda dediyimiz kimi bu kimi fikirlər deyilərkən mütləq nəzərə alınmalıdır ki, eyni xüsusiyyətlərə (bərabər heca sayına və bölgülərə) malik vəzn başqa xalqların da folklorunda (rus, fars, fransız, italyan və s.) var. Təsadüfi deyil ki, bir çox əruz qəliblərində heca sayı və bölgülər heca vəznindəki ilə eynidir. Görünür, məhz belə əruz qəliblərinin mövcudlu-ğuna əsaslanaraq türk şeirində heca vəznininin formalaş-masını mənşəcə əruzla da bağlayırlar (20, s. 277).

Sərbəst şeir formasına gəldikdə bu forma adətən daha yeni və müasir şeir forması kimi qəbul olunur. Belə ki, bu şeir formasının XIX əsrin sonu, XX əsrin əvvəllərin-də Avropa xalqlarında yarandığı və ilk dəfə Belçikada meydana çıxdığı qeyd olunur (45). Türk xalqlarında sər-bəst şeir yazmış ilk şair kimi N.Hikmətin (1902-1963), Azərbaycanda isə M.Rəfilinin (1905-1958) adı çəkilir. Lakin burada sərbəst şeir dedikdə əsasən bölgüsüz, qafiyəsiz (və ya seyrək qafiyəli) şeir nəzərdə tutulmuş-dur.

Əslində isə, heca və əruz vəznləri formalaşana qədər mövcud olmuş şeir formalarının xüsusiyyətləri məhz müasir sərbəst şeir formasının xüsusiyyətlərini özündə daşımışdır. Məsələn, yuxarıda misal gətirdiyimiz şifahi xalq yaradıcılığının fərqli hecalı nümunələri, Dədə Qorqud və əski uyğur şeirləri (“Maniçi” poeziya), ərəb şeirinin “səc” forması (54, 13) və s. Yəni öncə məhz sər-bəst şeir forması yaranmış, sonra tədricən sillabik vəzn, daha sonra isə vahid metro-ritmik quruluşlu vəzn – əruz formalaşmışdır.

Bildiyimiz kimi Dədə Qorqud mətnləri də əslində mahnı mətnləridir, yəni müsiqi alətinin müşayiəti ilə oxunmuşdur. Bu mətnləri Azərbaycan-türk şeirinin məhz heca vəzninəqədərki sərbəst forması kimi qəbul etmək olar. Dədə Qorqud mətnləri formaca qismən bölgülü, qafiyəsiz sərbəst şeirə uyğun gəlir. Belə ki, burada mis-raların bir qismində bölgülər hiss olunsa da, bütün mis-raların bölgülənməsi vacib şərt olmamışdır. Misraların ço-xu bölgüsüzdür.

Dədə Qorqud mətnlərində 4-hecalı bölgülərin bö-yük üstünlük təşkil etdiyi açıq-aşkar görünür. Bu fakt türk şeirində 4-hecalı bölgünün ən ilkin, ən əsas bölgü olduğunu deməyə əsas verir. Mətnlərdə daha az təsadüf olunan 3-hecalı bölgülər ikinci yerdə dayanır. Ehtimal etmək olar ki, şeir bölgüsü kimi formalaşan ilk bölgü məhz dördlük bölgü və daha sonra üçlük bölgü olmuşdur. 4-lüklərlə 3-lüklərin yanaşı işlənməsi 7-hecalı (4-3) və 11-hecalı (4-4-3) misraların formalaşmasına sə-bəb olmuşdur. Təsadüfi deyil ki, ən sadə xalq şeiri şəkli (janrı) olan bayatı da məhz 4-3 bölgülü, 7-hecalı misralar-dan ibarət formalaşmışdır. Dədə Qorqud şeirlərində bə-zən 4-4-5 qaydasında bölgülənmə ilə müşahidə olunan misralara da təsadüf olunur.

Dədə Qorqud mətnlərində qafiyələnmə hələ forma-laşmamışdır. Burada qafiyə əvəzinə misraların sonunda eyni sözlərin və ya eyni şəkilçilərin təkrarını (leksik və qrammatik paralellər) görürük. Normal qafiyələnmə isə ya təsadüfi xarakter daşıyır, ya da nadir hallarda istifadə olunur. Belə qafiyələrə ayrı-ayrı parçalardan misallara baxaq:


Bəri gəlgil

Başım baxtı,

Evim taxtı...
...Şahbaz atlar içdiyi su!

Qızıl dəvələr gəlib keçdiyi su...


...Məgər sənin ağan yox olubdur?

Ürəyinə qaynar dağlar qoyulubdur?...


...Beyrək gedəli Bambam təpə başına çıxdınmı, qız?!

Qarılatıb dörd yanına baxdınmı, qız?..


...Mərə Əzrayıl, aman

Tanrının birliyinə yoxdur güman...


...Ucalardan ucasan!

Kimsə bilməz necəsən!..


...Ey qırx eşim, qırx yoldaşım,

Qurban olsun sizə mənim başım...


Lakin bir çox parçaların (“bəndlər” də deyə bilərik) son iki misrası bir qayda olaraq “mənə” və “sənə” (“maña” və “saña”) sözləri ilə bitməklə qafiyələnir. Bunu da sonradan formalaşmış bir çox şeir şəkillərində (qoşma, gəraylı, müxəmməs, divani və s.) bəndlərin sonunun eyni qafiyə, rədif və ya misra ilə bit-məsi xüsusiyyətinin ibtidai forması kimi qəbul etmək olar.

Bütün bu əlamətləri praktiki müşahidə etmək üçün Kitabi-Dədə Qorqud mətnlərindən misallara baxaq.

Bölgülü misraların çoxluq təşkil etdiyi parça (bölgü-lərin müşahidə olunmadığı misralar kursivlə verilmişdir; səğir [n] səsi “ñ” kimi göstərilmişdir):
Allah-Allah/4 deməyincə/4 işlər oñmaz/4.

Qadir Tañrı/4 verməyincə/4 ər bayımaz/4.

Əzəldən yazılmasa/7, qul başına/4 qəza gəlməz/4.

Əcəl vədə/4 irməyincə/4 kimsə ölıməz/4.

Ölən adam dirilməz/7.

Çıxan can gerü gəlməz/7.




Yüklə 0,73 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   35   36   37   38   39   40   41   42   ...   55




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin