Sivilizasiyaların dialoqu

Şərq və Qərb düşüncə tərzi

Şərq təfəkkürü təəssüratçılıqla, Qərb təfək­kürü təfərrüatçılıqla səciyyələnir.

Əbu Turxan
Həm fərdi, həm milli, həm də ümumbəşəri in­ki­şa­fın təmə­lin­də ideya dayanır. Bu bölgüdə milli, bir növ keçid mərhələsidir. Milli ideya səviyyəsinə qalx­ma­dan, ümumbəşəri ideyaya yiyələn­mək və onu şüur­lu surətdə təmsil etmək mümkün deyil. Bəşəriyyət adın­­dan, bütün bəşə­riyyətin taleyini düşünərəkdən ya­şamaq, ümum­bəşəri ideallara xidmət etmək – insanın ideya təkamülünün zirvəsidir.

Lakin, göründüyü kimi, bu triadada Şərq və Qərb bölgüsünə yer yoxdur. Ümumbəşəri siviliza­si­ya­dan fərqli olaraq, milli mə­də­niy­yətlər, dil və din müəy­yənliyi ilə də seçilirlər. Bu baxımdan, milli mə­də­niyyətin aralıq mərhələ kimi təsbit edilməsi, tamamilə qanunauyğundur. Şərq və Qərb bölgüsündə isə, dil və din amilləri istisna olunur. Yuxarıda göstər­di­yimiz kimi, coğrafi amil də burada həlledici deyil. Bəs bu bölgü, nəyə əsaslanır? – İlk növbədə, düşüncə tərzinə, fərdi və ictimai şüurun qarşılıqlı əlaqəsinə və bu əlaqəni təmin edən ictimai təşkilatlanma formala­rına!

Qərb düşüncəsi, konkret təhlilə, hissi təcrübəyə, təfərrüat­la­rın öyrənilməsi və ümumiləşdirilməsinə, in­duk­tiv metoda, subyek­tin obyektdən ayrılmasına əsas­lanır. Şərq düşüncəsi isə, daha çox fitrətə, duyğuya, bütövlüyün hissi və əqli sezgi ilə mənimsənilmə­sinə, obyektin subyektdə itməsinə əsaslanır.

Lakin bu xüsusiyyətlər, ancaq düşüncənin daxili mexaniz­mi­nə aiddir. Nəzərə alınmalıdır ki, qərar­laş­mış sosial mədəni durum, də­yərlər sistemi də düşüncə tərzinə təsir göstərir. Mühit özü, in­sa­nın reallaşması və tənbəlləşməsi üçün şərt ola bilər. Mühit ideyanı, düşüncəni, təşəbbüsü stimullaşdıra da bilər, onun qar­şısını ala da bilər. Düşüncənin inertləşməsi, fikir tən­bəlliyi, bu gün Şərqin əla­mət­lərindən birinə çevril­mişdir. Halbuki, məhz Şərqdə, düşüncə soyuq ağla de­yil, qaynar zəkaya, qəlbin döyüntüsünə, şövq və eh­tirasa söykənir. Əql, məhəbbət kontekstində ortaya çıxır…

Lakin, təəssüf ki, Şərqin ətalətini şərtləndirən də, onun so­yuq­luğu yox, elə məhz hərarətidir. Adi məntiqlə düşünmək, ölçüb-biçmək, insandan böyük daxili enerji tələb etmədiyi halda, hər bir məqamda, bütün varlığı ilə obyektə doğru yönəlmək (fenome­no­lo­gi­ya­da buna – intensiallıq deyirlər), obyekti öz «mən»ində ərit­mək, idrakı sevgi məqamına yüksəlt­mək, çox çətindir. Məhz buna gö­rə­dir ki, Şərqdə əqli fəaliyyət, idrak, istənilən insanın deyil, seçil­miş­lərin nəsibi olur. Fəhmlə dərk etmək üçün, ağıldan ziyadə fəhmə, intuisiyaya malik olmaq tələb olunur. Böyük həqiqətləri, qəlbin işıqlanması məqamında görmək üçün, alışıb-yanmaq, nur­lan­­maq siqləti tələb olunur.

Fərdi müstəvidə, əlbəttə, hər şey aydındır. Şər­qin düşüncə tərzi daha yüksək, daha ali bir məqamı ifadə edir. Lakin, bu yüksək məqama hamı yüksələ bilmirsə, onda ictimai şüurun, fərdi şüurlardan geri qalması, kütlənin kimlərinsə dalınca getmək, kimə isə kor-koranə inanmaq zərurətini də ortaya çıxardır. İcti­mai təşkilatlanmadakı fərqlər də, düşüncə tərzin­dəki fərqlərdən irəli gəlir. Şərqin ictimai müstəvidə geri qalması, onun həqiqət məzən­nə­sini çox yüksəklərə qaldırması ilə bağlıdır və bu yüksəklik icti­mai müstə­vidə öz əksliyinə çevrilir.

Hər dəfə fikirləşmək üçün, səmaya qalxmaq, daxili yüksəliş ke­çirmək zərurəti, geniş kütləni fikir tənbəlliyinə sürükləyir. Və fi­kir tənbəlliyi, Şərqin ami­linə çevrilir. İctimai mühitin, sosial infras­truk­turun, ənənəviləşmiş təsir formaları Şərq anlayışına və səhvən «Şərq düşüncə tərzi» anlayışına da daxil edilir.

Yeni dövrdə müsəlman dünyasında, ideoloji in­fra­strukturun düşüncəyə münasibətlə yanaşı, tədqiqa­tın məzmununa da təsir etməsi, Cəmaləddin Əfqani tərəfindən gözəl şərh edilir: «Təfəkkü­rün tərzi və meyarı olan məntiq elmini, hər kəs öyrənməlidir ki, həqiqəti yalandan, düzü əyridən seçə bilsin. Halbuki, bizim mü­səl­man məntiqçilərinin başı mövhumatla və boş-boş şeylərlə doludur. Bun­ların təfəkkürü ilə, avamların təfəkkürü arasında heç bir fərq yox­dur. Hikmət elmi ətrafımızdakı mövcud səbəblərdən və əla­qə­lər­dən bəhs edir. Qəribə burasıdır ki, bizim alimlər «Sədri» və «Şəm­sül-bariə» oxuyurlar və fəxrlə özlərini hikmət sahibi hesab edir­lər. Di gəl,… soruşmurlar ki, biz kimik və nəyik? Elektrik, bu­xar gəmisi, dəmir yolu nədir?»²¹ Sabirin məşhur satirası yada düşür: