Sizsiz (roman-xatirə) Həyatım ağrıyır (povest-xatirə)

*** 

Yazıçı-eksperimentatorun kitabını oxudum. Bu kitab 

 517 

laboratoriya  ədəbiyyatı yox, laboratoriya kolbasında yaradılan 

ədəbiyyatdır. Bəzən kitab oxuyanda eynək lazım olur, bu kitab 

üçün isə mikroskop tələb olunur. Ancaq mikroskopla oxuyub 

kitabdan nə zövq almaq olar, üstəlik mikroskopun özü ilə nəyi 

ayırd etmək olar ki. Burada hər  şey qeyri-müəyyəndir, aydın 

olan  şey isə maraqlı deyildir. Aydın olmayan şeyin yeganə 

TdəyəriU elə namüəyyənlikdir, aydın olan şeyin isə heç bir 

dəyəri yoxdur. 

*** 

"Kənd yazıçılarının" bütün şəhər intellegensiyasına 

bəslədiyi nifrətin səbəbi həyat nemətləri əldə edilərkən qismətə 

düşən pay üstündə, eyni zamanda, – bəlkə  də ilk növbədə  

mənəvi dəyərlərin – kitab, muzey və konsertlərə 

münasibətlərdə taleyin ədalətsizliyinə görə dərin və qeyri-şüuri 

bir hissiyyatdadır. "Biz bu torpağın üzərində kartof əkib yer 

becərəndə, siz Rilkedən tutmuş Lorkaya qədər bütün yazıçı-

şairləri oxuyurdunuz". 

*** 

İntellegensiyaya qarşı  bəslənən bu aqressivlik ruhən 

aristokrat olanlara qarşı  qısqanc münasibət bəsləməyin  əbədi 

səbəbidir, eyni zamanda isə bu təkcə intellegensiyanın yox, ona 

qarşı kor bir qəzəblə  çıxan bütün insanların başına gələn 

sonsuz bədbəxtliklərin səbəbidir. "Bizim ziyalıların 80%-ni 

güllələmək lazımdır", – "Azadlıq" qəzetinin səhifələrində 

oxuculardan biri belə yazır. "Mədəniyyət sözü gələndə  əlimi 

tapançama atıram" – Hitlerin ideoloqlarından biri belə demişdi. 

TYaman ağıllısanU – sovet dönəmində ucu-bucağı 

görünməyən növbələrdə eynək taxanlara istehzayla belə 

deyirdilər, bu sözü tramvay növbələrində sürücü və 

konduktorlar, piştaxta arxasında satıcılar və taleyin hər  şeyi 

ziyalılara verib, onlara qıymaması üstündə şikayətlənən hər kəs 

deyir və dedikcə usanmır, onlara elə  gəlir ki, ziyalılar bu 

adamların başına gələn hər bir bədbəxtliyin səbəbidir ki, var. 

Mayakovski "nəyə görə  fəhlələr sizi oxumur və başa düşmür, 

 518 

ziyalılar isə dişinin dibindən çıxanı deyir" sualına belə cavab 

vermişdi: "Fəhlələr məni oxumursa, nə bilirlər ki, məni başa 

düşmürlər. Ziyalıların məni söyməyinə  gəldikdə isə, "ziyalı" 

sözü elə söyüşdür də...U Ziyalıların tərifini Sabit Rəhman öz 

komediyalarının birində belə verir: "Marks yaxşı deyib ki, 

ziyalıdan adam olmaz". Yeri gəlmişkən, bu, Marksın ziyalılara 

münasibətinin bəlkə də ən doğru-düzgün ifadəsidir. Uzun illər 

boyu sovet mentalitetində belə bir düstur yaranıb 

formalaşmışdı: fəhlələr, kəndlilər və onlara xidmət edən 

ziyalılar. Görürsünüzmü, ziyalıların rolu xidmət 

göstərməsindədir.  Ancaq ziyalılığa düşmənçilik çox zaman 

kənardan yox, onun öz içindən, öz mahiyyətini ya qorxu, ya da 

populist təsəvvürlər ucundan satmağa hazır olan 

kollobrasionistlər tərəfindən bəslənilir və elə onların öz içindən 

qaynayıb çıxan bu kor qərəz hissi gec-tez bütün ziyalıların da, 

qeyri-ziyalıların da, yarımziyalıların da başında çatlayır. Bu 

zaman o, hamını  əzib məhv edir, hətta nəyə görə ölməsinin 

səbəbini kəsdirməyən insanların da əzib suyunu çıxarır. Bircə 

gec, lap gec dərk edilən günah hissi qalır ki, daha bunun 

izahının da heç kəsə isti-soyuğu yoxdur. Ziyalılığın 

manqurtluğu – təkcə avtomat, tank, hakimiyyət və  qələmlə 

silahlanmış istilaçılarla  əməkdaşlıq etməkdən ibarət deyildir. 

Bu həm də  zülm, nadanlıq səltənətinin hökmranlığı ilə 

barışmaq, maarif işığının üstünə ayaq alıb yeriməkdir. Belə bir 

ziyalı tipini C.Məmmədquluzadə ölməz "Ölülər"ində poçt 

müdiri və müəllim obrazlarında dəqiq ifadə etmişdir. 

 

*** 

Dünən (8 fevral, 1985-ci il) Mirzə  İbrahimovun mənə 

yolladığı A.B.Reznikin "İran" kitabını oxudum (Şah rejiminin 

iflası. Moskva, Siyasi ədəbiyyat nəşriyyatı, 1983). Bu kitabda 

çoxlu maraqlı faktlarla üzləşdim. SAVAK-ın türməsində yatan 

Ayətullah Taleqani amansız cəzalara düçar olmuşdur. Atası 

Rza şah tərəfindən öldürülən Şahpur Bəxtiyarın özü İspaniyada 

 519 

Frankoya qarşı vuruşmuş, sonra fransız müqavimət hərəkatının 

sıralarında faşizmə qarşı döyüşmüş, şah rejiminin zindanlarına 

girmiş, 30 il Avropada sürgün həyatı keçirmişdir; o, əqidəsinə 

görə sosial-demokrat olmuşdur. Onların hamısı  həyatdan 

getmiş, Xomeyni isə İranda baş verən hadisələrdən sui istifadə 

edərək, kiçik Paris şəhərlərindən biri olan Nofl-le-Şatedən 

telefonla əlaqə saxlayıb şah devriləndən sonra İrana dönmüşdü. 

İrana çatar-çatmaz belə bir bəyanatla çıxış etmişdi: "Mən sizə 

deyirəm, Məhəmməd Rza Pəhləvi satqındır, satqın olduğu üçün 

də qaçıb getdi, bütün sərvətlərimizi küləyə sovurdu, ölkəmizi 

xaraba qoydu, onu qəbiristanlığa çevirdi". 

Bəxtiyar xəbərdarlıq etmişdi: ölkə yenidən qara diktatura 

dövrünə, bəlkə də feodalizmə qayıda bilər. 

Bu da onun sözüdür ki, mən və doktor Səncabi arzulayırdıq 

ki, heç olmasa dörd otağımız olsun və milli cəbhənin baş 

qərargahı lövhəsini asıb təşkilat yarada bilək.  İndi ki, azadlıq 

var, Səncabinin dediyi nədir? Məgər o, siyasi mübarizə 

aparmaq istəyir? Bəs nəyə görə, təşkilati işlərlə  məşğul 

olmaqdansa, durub-oturub cənab Xomeyninin əlini öpür? Biz 

köhnə  və  yıpranmış diktaturanın  əvəzinə yenisini, quduz 

diktaturanı istəmirik… Seçkilər elə indicə keçirilsəydi, on 

seçicidən yəqin ki, doqquzu Xomeyniyə səs verərdi, altı aydan 

sonra isə, sakitlik bərqərar olandan sonra hamı başa düşərdi ki, 

Xomeyniyə nisbətən şah toya getməliymişU.  

Kitabın müəllifi Bəxtiyar haqqında rəğbətlə danışsa da, 

siyasi baxımdan onu uzaqgörən olmamaqda suçlandırır. 

Mənim fikrimcə, siyasətçilər indi eynək taxırlar (mən 

məcazi mənada deyirəm). Bəziləri uzaqgörənlik eynəyi taxırlar. 

Onlar gözlərinin qarşısında baş verənləri görmür və buna görə 

də uğursuzluğa düçar olurlar. Ancaq onlar burunlarının altında 

baş verənlərlə müqayisədə uzaq perspektivi daha yaxşı seçib 

ayırırlar. Digərləri isə yaxını daha yaxşı görə bilirlər – onlar 

böyür-başlarında baş verən hadisələri çox yaxşı görsələr də, 

uzağı duman içində görürlər. Görünür, Bəxtiyar da ətrafında 

 520 

baş verən hadisələri görə bilməmiş, perspektivdə baş 

verəcəkləri isə, səhvsiz duya bilmişdi. 

*** 

Yeri gəldi-gəlmədi, mənsub olduğun xalqın həssaslığı 

haqqında, dünyada ad çıxarmasından danışmaq ayıbdır, qoy 

bunu həmin  əməllərin bəhrəsini görən və bu barədə öz fikri 

olan digər xalqlar danışsınlar (çeçenlər, balkarlar, qaraçaylar, 

Krım tatarları, kalmıklar və s.). 

*** 

Doğrudanmı, dövlətin böyüklüyü onun coğrafi xəritədə 

tutduğu ərazi ilə ölçülür? 

*** 

Şəxsiyyətin tarixdə rolu nədən ibarətdir? Bəzən bunu çox 

şişirdirlər, hesab edirlər ki, bir şəxsiyyət tarixin gedişini 

kardinal  şəkildə  dəyişə bilər. Bəzən də onun rolunu, məsələn, 

Tolstoyun Napoleona münasibətində olduğu kimi, sıfra 

endirirlər. Tolstoy Napoleonu tarixin olsa-olsa adi bir aləti 

hesab edirdi. Mənim fikrimcə,  şəxsiyyət-tarix tərəzisində 

obyektiv və subyektiv faktorlarının tənasübünün  əyani və 

zaman baxımından yaxın nümunəsi mövcuddur – Xruşşov. 

Stalin dövründə Xruşşov xalqlar rəhbərinin Ukraynada adi 

icraçısı  və loyal funksioneri idi, Moskva partiya təşkilatında 

nəzarətçisi, siyasi büroda Stalinin əl quzusu, başqalarından 

yalnız yaxşı  rəqs etməyi ilə seçilən bir şəxs idi. Başqa 

keyfiyyətlərinə görə yerdə qalan şəxslərdən bir elə 

fərqlənmirdi. Burdan çıxış edib demək olar ki, şəxsiyyət 

(Xruşşov) tarixi müstəvidə bir elə əhəmiyyət kəsb etmirdi, hər 

halda sovet tarixinin Stalin dönəmində. Çox gözəl. Ancaq 

Stalin ölən kimi, onun xələflərindən biri olan Xruşşov əvvəlcə 

öz rəqiblərinin çox ciddi müqavimətini qıraraq, təkcə siyasi 

olimpin zirvəsinə yüksəlməklə qalmadı, həm də bir-birinin 

dalınca yerdə qalanların hamısını vurub aşırdı,  ən  əsası isə 

yarımçıq olsa da, bir çoxlarına qarşı  çıxaraq rejimin köklərini 

laxladıb cəmiyyəti prinsip etibarilə tam fərqli bir müstəvi 

 521 

üzərinə gətirə bildi. Məhz XX qurultayın tribunasına çıxmaqla 

tarixin cahanşümul gedişini müəyyənləşdirə bildi, bu isə  nə 

qədər  əzablı  və ziqzaqlı olsa da, Şər imperiyasının tam iflasa 

uğramasıyla nəticələndi.  Şəxsiyyət, doğrudan da, Tarixin 

gedişatında əhəmiyyətli rola malikdirsə, bəs nəyə görə Xruşşov 

bu rolu Stalin dövründə oynaya bilmirdi? Yox, əgər onun, 

doğrudan da, heç bir rolu yoxdursa və  hər  şeyi Tarix 

müəyyənləşdirirsə, görəsən, bu Tarix hansı prinsiplərdən çıxış 

edərək islahatçı kimi ətrafdakı minlərlə insanın içindən məhz 

Xruşşovu – ağlı, təhsili, iradəsiylə heç kəsdən fərqlənməyən bir 

şəxsi seçdi? (Beriya, Malenkov, Kaqanoviç, Molotov… da var 

idi axı). Tarixin bu seçimi nə ilə  əlamətdardır?  Şəxsiyyət öz-

özlüyündə bir dəyərə malikdir, yoxsa onun imkanları müxtəlif 

dövrlərdə müxtəlif  şəkildə  əyaniləşir? Bəs necə olmasa da, 

şəxsiyyətin bu imkanlarının meyarı  nədir?  İnsanlar öz 

hərəkətlərində  nə  dərəcədə müstəqil və  məsuliyyətlidirlər və 

onların bu əməlləri Zamana nə dərəcədə təsir göstərə bilir? Bu, 

dünyanın özü kimi qədim olan bir sualdır: iradə azadlığı, ilahi 

niyyət, varlığın bilinməzləri… 

*** 

3 oktyabr, 1987-ci ildə mən SSRİ Yazıçılar İttifaqının təşkil 

etdiyi beynəlmiləlçilik problemlərinə həsr olunmuş beynəlxalq 

simpoziumda çıxış etdim. Burada – Leninqradda, yeri 

gəlmişkən, gözəl türk yazıçısı Səmum Qocagözlə tanış oldum. 

Axşamüstü mən və Maqsud İbrahimbəyov onu şama dəvət 

etdik. Səmum Qocagöz solçu idi, Türkiyə zindanlarında 

yatmışdı, SSRİ-yə onu dostluq münasibətləri bağlayırdı, bizim 

ölkəmizə o, ilk dəfə idi ki, dəvət olunurdu. Deyirdi ki, indi, 

xüsusən yenidənqurma başlayandan sonra SSRİ-də baş verən 

çox  şey onda rəğbət doğurur, ancaq o, belə bir beynəlmiləl 

simpozium keçirən  şəxslərin Bolqarstanda Todor Jivkovun 

millətçi rejimini müdafiə etməsini heç cürə anlamır, o Todor 

Jivkov ki, bolqar türklərinə qarşı  əsl faşist siyasətini yeridir, 

məcbur edir ki, bütün türklər bolqar adlarını götürsünlər, onlara 

 522 

ana dilində danışmağı qadağan edir, türk dilində olan məktəb 

və qəzetləri qapadır. Mən dedim ki, Jivkovu mən də əsl faşist 

sayıram, Maqsud isə özünəməxsus yumorla türk yazarını 

sakitləşdirdi: "Mən Bakıda  şəhərdənkənar kəndlərin birindəki 

bağ evində yaşayıram, orada mənə hamı hörmət edir, – dedi, – 

mən kənd sakinlərinə itlərin adını  dəyişib Todor Jivkov 

qoymağını təklif etdim və bu adı harda bərkdən çəksən, itlər o 

saat hürüşürlərU. Qocagöz sarsılmışdı: "Türk mətbuatında 

hökmən bu barədə yazacağam". 

*** 

Mənim çıxışım  şifahi olsa da, tezisləri durur. Orada dedim 

ki, şəxsiyyətəpərəstiş dövründə pərəstişdən danışmaq mümkün 

deyildi, bu anlayışın özü cəmiyyətin o dövrdə  qərarlaşan 

təfəkkürünə yeriməmişdi. Xruşşovun dövründə Stalin 

şəxsiyyətinə pərəstişin adına istənilən söyüşü yağdırmaq olardı, 

ancaq biz güman etmirdik ki, volyuntarizm dövrünü yaşayırıq. 

Yəni bütün həyatı boyu proza ilə danışmasına təəccüblənən 

Molyerin qəhrəmanı kimi, volyuntarizm dövründə yaşadığımızı 

kəsdirmirdik. 

Nəhayət, durğunluq dövründə, qulağımızın dibinə  qədər 

donub qaldığımız dövrdə bilmirdik ki, məhz bu dövr sonradan 

durğunluq adlanacaqdır. Onu da bilirdik ki, nəinki bu dövrü, 

volyuntarizm dövrünü də, hətta şəxsiyyətəpərəstiş dönəmini də, 

ümumən sovet tarixinin müxtəlif dövrlərinin heç birini tənqid 

etmək olmazdı. Uzun illər  ərzində ilk dəfədir elə bir dövrdə 

yaşayırıq ki, (düzdür, onun nə vaxt sona çatacağını və bundan 

sonra necə adlanacağını bilmirik) onu, içində yaşaya-yaşaya az 

da olsa, tənqid edə bilirik. Bu dövrdə bizə demokratiyadan 

danışırlar, onu da eşidirik ki, demokratiya ağzına gələni 

danışmaq deyil. Çox gözəl, amma icazəli demokratiya da 

demokratiya sayıla bilməz. 

*** 

Elə günü bu gün, üstündən illər ötəndən sonra yox, içində 

yaşadığım dönəmi özüm üçün müəyyənləşdirməyə  cəhd 

 523 

edirəm: cəmiyyətimiz nə  cəmiyyətdir, biz hansı ideyanın 

daşıyıcılarıyıq – bizim cəmiyyətimiz, ideyamız bütün 

çaşqınlıqlarına, qanlı cinayətlərinə, faciəvi, dəhşətli səhvlərinə 

baxmayaraq, tarixin inkişafında daha yüksək bir mərhələdir? 

Yaxud tarixin öz yolundan sarpmasıdır? Mənə belə gəlir ki, bu 

suala birmənalı şəkildə cavab vermək olmaz, şübhə də həmişə 

bəhrəsiz olmur, yeri gəlmişkən deyim ki, şübhələnməyin zərəri 

barədə fikir – Platonovun qəhrəmanı  şəkkak Makara lənət 

olsun – sırf dini təfəkkürdür və marksist təlimə daha çox məhz 

təfəkkürün dini modeli ziyan vurmuşdur. Sadəcə, bir 

peyğəmbərin  əvəzinə digərləri gəldi, kimlərsə  cənnəti filan 

yerdə  vəd eləyirdilər, indi cənnət başqa yerdə  vəd olunur – 

baxın, ən qabaqcıl təlimdə çox şey doqmalarla üst-üstə düşür. 

Beləliklə, mənim fikrimcə, demokratiya – təfəkkürün istər dini, 

istərsə  də sektant-sxolastik doqmalardan yaxa qurtarmasıdır. 

Məhz, sənin özünəməxsus  əqidənə qarşı  şübhələnməyin 

demokratiyaya doğru ilk addımdır. 

Paradoks: Marksizm-leninizm dövlət ideologiyasına (yəni 

dinə) çevrilməsə idi, inkişaf baxımından, müxtəlif  şəraitlərdə 

dəyişikliyə  uğramaq, planetin ən müxtəlif guşələrində 

uyğunlaşma prosesi keçirmək, dəyişən dünya ilə bərabər olaraq 

təbəddülat nöqteyi-nəzərindən çox şey qazana bilərdi. Deyək 

ki, xristianlıqda olduğu kimi. Çünki marksizm hakim 

ideologiyaya çevrilərək dövlət strukturları ilə  bərabər 

cəmiyyətin inkişafı boyu baş verən bütün qüsur və 

ədalətsizliklərinə  şərik çıxır. Başqa sözlə desək, alternativ və 

müxalif bir ideya kimi öz cazibəsini itirir. 

*** 

J.P.Sartr 1963-cü ildə Praqada deyirdi: – "Mənim fikrimcə, 

hər bir əsrdə yalnız bir böyük mövzu mövcud olur. Məsələn, 

bizim  əsrdə  qərarlaşan roman mövzusu – XVI əsrin məhsulu 

olan TDon KixotU və XIX əsrin məhsulu olan THərb və SülhU 

kimi – yalnız bir mövzu ola bilərdi – 1917-ci ildən etibarən 

bizim günlərə  qədər sosializmin təcrübəsi. Bizim əsrin baş 

 524 

mövzusu budur… İnsan həyatının kontekstindən baxanda, 

dəqiq söyləməli olsaq, bizim yüzilin romanının mövqeyindən 

nəzər yetirdikdə, azacıq da olsa şübhə yeri qalmır ki, Stalin 

deformasiyası ilə  bərabər sosializm baş mövzuya çevrilir… 

Mütləq  əxlaq yoxdur. Yeganə meyar təcrübədir, inqilabi 

təcrübə. Bu, o deməkdirmi ki, məqsəd vasitəyə  bəraət 

qazandırır? Yox, yenə  də yox. Belə ki, düzgün olmayan, 

yerində  işlənməyən vasitə  məqsəddən yayınmaqla nəticələnə 

bilər. Hegel yazırdı: "Məqsəd ona nail olmaq üçün istifadə 

olunan vasitələrin məcmusudur". Bir anlığa təsəvvür edək ki, 

dünyanı xilas etmək üçün sistematik şəkildə yalan danışmaq və 

mistifikasiyalar irəli sürmək tələb olunur. Bu vasitələrin 

köməyi ilə azad olan cəmiyyət bizim təsəvvür edə biləcəyimiz 

cəmiyyətdən son dərəcə fərqli bir şey olardı. Bu, hər gün yalan 

danışıb mistifikasiyalara uyan insanlar yığımından ibarət bir 

cəmiyyət olardı. Bu, tamamilə yabançılaşmış insan 

cəmiyyətinə çevrilmiş olardı. İnqilabi intellektualın da vəzifəsi 

ondan ibarətdir ki, istənilən anda vasitə qarşıya qoyulan 

məqsədə uyğun gəlmədiyini hiss etdikdə, bunu bəyan etsin". 

*** 

Millətçilik səhrada yeganə  ağac olmaq arzusudursa, 

beynəlmiləlçilik meşədə müstəqil ağac olmaq arzusudur, 

müxtəlif meyvə bitirən, yarpaqları, kökü, gövdəsi fərqli olan, 

ancaq birlikdə yer övladları olan, eyni havanı udan, ümumi 

günəşli səmanın altında demokratiya atmosferini təmiz 

saxlamağa çalışan şəxslərin arzusu. 

*** 

Demokratiya sivilizasiyanın öz-özünə meydana gələn, 

özözünü tənzimləyən bir fenomeni olsa da, burada hansısa bir 

metafizik qorxu da gizlənmişdir, çünki demokratiya çoxluğun 

rəyidirsə, çoxluq isə demokratiyaya qarşıdırsa, bu son dərəcə 

mürəkkəb sillogizmi necə  həll etməli – antidemokratik 

çoxluğun iradəsinin təsdiqi demokratiyanın təntənəsi, yoxsa 

məhvidir? Tiran hökmranlığının tam təntənəsinin qərarlaşması 

 525 

üçün on illər tələb edilsə də, hər halda tiraniyanı bir an içində 

təsdiq etmək olar. Demokratiya isə bir anın içində  bərqərar 

olmur, demokratik proseslər üzücü və uzun olur, tədrici 

xarakter daşıyır. Demokratik prosesin keçdiyi yolu spirala da 

bənzətmək olar. Demokratiya hərlənib-fırlanıb spiral kimi 

özünə qayıdaraq, hər bir yeni buğumda daha yüksək bir 

səviyyəyə qalxır. Demokratiyanı bilik kimi – əlifbadan tutmuş 

dərin və təkmil savad əldə edənə kimi, hesabdan ali riyaziyyata 

qədər – öyrənmək lazımdır. Demokratiyanı imperiya təfəkkürü 

ilə qaynaq etmək imkansızdır. 200 il bundan qabaq demokratik 

prinsipləri bəyan edən Amerikaya daha bir 100 il lazım oldu ki, 

qanlı  vətəndaş müharibəsinin içindən keçərək ictimai 

təfəkkürdə zəncilərin qul olmaması fikrini təsbit etsin və daha 

100 il lazım oldu ki, ağların və qaraların bir avtobusda yol 

getməsi, habelə onların bir məktəbdə oxuması kimi elementar 

bir fikir qəbul olunsun. Avropada azadlıq ideyasına daha çox 

bağlı olan Fransa uzun illər boyu əlcəzairlilərin azadlığa layiq 

olmaları fikri ilə razılaşmırdı. 

*** 

Yeri gəlmişkən, demokratiyanın təmiz, mücərrəd səciyyə 

daşıyan prinsiplərindən fərqli olaraq ictimai-siyasi təfəkkürdə 

dövr və zamanla müəyyənləşən həm azadlıq, həm də necə 

deyərlər, onu məhdudlaşdıran qüvvələr mövcud olur. Ptolomey 

epoxasında heliosentrik konsepsiya mümkün olmadığı kimi, 

demokratiyaya meylli qədim Afina cəmiyyətin də qulların 

həmin cəmiyyətin azad vətəndaşları ilə  bərabər hüquqlara 

malik olması fikri heç ağla gəlmirdi.  Necə ki, qara dərili 

qulların bərabər hüquqa malik olması ideyası Amerika 

demokratiyasının təməlini qoyan maarifçi ataların 

təfəkküründə özünə yer tapa bilmirdi. Dünyada ən qədim 

parlament demokratiyası, konstitusiya plüralizmi olan İngiltərə 

üçün imperiyanı qoruyub saxlamağın mümkün olmayacağı 

fikrini həzm etmək üçün bir əsr bəs etmədi. Əlbəttə, Britaniya 

imperiyasının iflası, heç şübhəsiz ki, İkinci Dünya 

 526 

müharibəsinin (əfsus ki, dünyada heç bir imperiya 

müharibələrin – dünya və  vətəndaş müharibələrinin qanlı 

kataklizmləri olmadan, öz uşaqlarını udan inqilablar baş 

vermədən çökmür) və yeni tendensiyaların dünya miqyasında, 

yeni qarşıdurmanın, ancaq hər  şeydən  əvvəl müstəmləkə 

xalqlarının özlərinin mübarizəsi, o cümlədən rus inqilablarının 

təcrübəsindən stimul alan mübarizə  səbəbinə baş verdi. 

Məsələn, Handinin ideyalarını  rəhbər tutaraq, müstəqillik 

uğrunda mübarizə aparan hindistanlıların apardığı qansız 

mücadilə  də unikal bir hadisə kimi göz önündədir. Çörçil 

deyirdi: TMən tarixə Britaniya imperiyasının süqutuna rəvac 

verən Baş nazir kimi daxil olmaq istəməzdimU. Ancaq bununla 

belə, Britaniya imperiyasının iflası ilə razılaşdı  və  İngiltərə  

ikinci dərəcəli dövlətə çevrildi. "İkinci dərəcəli dövlət" 

dedikdə, nə anlaşılır. Bu elə bir dövlətdir ki, öz vətəndaşlarını 

yüksək həyat səviyyəsi ilə  təmin edir, dünya miqyasında 

iqtisadiyyat, mədəniyyət və siyasət kimi sahələrdə öndə gedir, 

yeri gəldi-gəlmədi  əlini silaha atmır, amma lazım olanda güc 

də nümayiş etdirə bilir? Bəs məzlum dilənçi kökünə düşən, 

bayaq, lap son ana kimi hədələdiyi rəqiblərinə ("biz sizi dəfn 

edəcəyik" – Xruşşov amerikalılara belə demişdi) indi əl açıb 

dilənən bir dövləti super dövlət hesab etmək olarmı? 

*** 

Ancaq söhbət heç də bundan getmir, söhbət beynində çox 

möcüzəli bir şəkildə qardaşlıq, bərabərlik, azadlıq və 

demokratiya ideallarının bilərəkdən, yaxud sövq-təbii olaraq 

imperiya ambisiyaları ilə çulğaşdığı kifayət qədər proqressiv 

fikir sahibi sayılan ziyalıların təfəkkürünə demokratiyanın 

yeridilməsindən gedir. 200 il bundan əvvəl  ən yüksək 

alicənablıq hissini əks etdirən, azadlığa və müstəqilliyə bağlı 

olduqlarını  göstərən  şüarları hamıya elan edən,  əldə silah 

alman istilasına müqavimət göstərərək yüz il sonra öz 

torpaqlarının müdafiəsinə qalxan Fransanın  ən görkəmli 

adamları bütün bu nəcib hissləri "Fransız  Əlcəzairi"  şüarı ilə 

 527 

necə birləşdirirdilər? 

*** 

Mən bir çoxları kimi uzun illər  ərzində (bəlkə indinin 

özündə  də) inanırdım ki, Sovet dövlətinin ilkin şüarları  və 

çağırışları  əsl həqiqətdə Çar imperiyasının modifikasiyası 

ideyasına  əsaslanmırdı,  əksinə bu imperiyanın tərkibinə daxil 

olan millətlərin bərabərhüquqlu ittifaqına söykənirdi. 

Baxmayaraq ki, mənim qəlbimdə  həmişə bu fikrin 

düzgünlüyünə  şübhə hissi də baş qaldırırdı. Bu dövrün 

sənədlərində, ilk növbədə isə Leninin yazmış olduğu 

təlimatlarda Rusiyanın Bakı neftinə marağı açıq-aşkar  şəkildə 

görünürdü, bu da Şərqin əsarət altında qalan xalqlarına azadlıq 

verməyi vəd edən məlum  şüarı sual altına alırdı. XI Qızıl 

Ordunun komandiri Levandovskinin xatirələrində çox maraqlı 

faktlardan birisi budur ki, bu ordunun Azərbaycan  ərazisinə 

girməsi planı hələ inqilabi hökumətin bərqərar olmasından çox-

çox  əvvəllər hazırlanmışdı. Üstündən illər keçəndən sonra bu 

üsul 56-cı ildə Macarıstanda, bir az sonra isə  Əfqanıstanda 

təkrarlandı. Azərbaycan kommunist-sovet ekspansiyasının bu 

məlum modelinin tətbiqi üçün bir növ poliqon olmuşdu.  Ən 

dəhşətli fakt ondan ibarətdir ki, Azərbaycanın sözdə müstəqil 

elan edilməsindən dərhal sonra mərkəzdən pambıqçılığın 

planlaşdırılması, habelə neftin aparılması barədə göstərişlər 

verilir və bütün bunlar Ruisya Federasiyasının (o zaman hələ 

SSRİ mövcud deyildi) mənafeyi naminə edilirdi, əvəzində 

isə… TdirsəkU göstərilirdi. Sosialist Azərbaycanının uğursuz 

"spiker"inin (indiki anlayışla desək) Rusiya rəhbərlərinə 

müraciətində olduğu kimi: "Mı vam neftğ kaçay-kaçay, vı nam 

kulğtura kaçay-kaçay". "Kulğtura kaçay-kaçay" haqqında 

ayrıca söhbət aparmaq olar, ancaq mən sözügedən sinizmin bir 

məqamını qeyd etmədən ötüşməzdim: bu sinizm özünü yerli 

əhali ilə davranışda son dərəcə  nəzakətli və  təmkinli olmağı 

tövsiyə edən sənədlərdə göstərir, yəni elə et ki, ustalıqla aldat. 

Və bu kontekstdə köhnə çar rejiminin müstəmləkə siyasətinin 

 528 

Sovet dövlətinin milli siyasəti ilə uyğun gəlməsi aşkar görünür.