Slavyan halqlari kalendari

Slavyan xalqlari kalendarlari.
Slavyan xalqlari kalendarlari. Bizgacha slavyanlar kalendarlari haqida aniq ma'lumotlar yetib kelmagan bo'lsa-da, ular qadimdan yilni 
fasllarga ko‘r hisoblashgani to‘g‘risida ba’zi ma’lumotlar saqlanib qolgan. 
Slavyanlarda an'anaviy urf-odatlarga ko'ra tuzilgan kalendarlar asosida 
amalga oshirganlar. Bu bavramlar xristian dinini qabul qilinganidan 
so ng ham saqlanib qoldi. Shunday bavramlardan bahorning kirib kelishi 
bilan «maslennitsa», «kupala» (Quyoshning yozgi tik turishi davrida) 
«kolyada» (Quyoshning qishki tik turishi davrida)lar nishonlangan.
XVI-XVI1 asrlarda yil to‘rt faslga bo'lib hisoblangan. 25-martdan 
24-iyungacha bahor. 25-iyundan 24-sentabrgacha yoz, 25-sentabrdan 24- 
dekabrgacha kuz, 25-dekabrdan 24-martgacha qish hisoblangan. Slavyanlar yillarni oylarga bo'lganlar va turli hududlarda oylarni turlicha ataganlar. Bu oy nomlari bugungi kungacha zamonaviy ukrain. belorus tillarda saqlanib qolgan.
Mart - «berezozol» qavinning gullashi, «sokovik» (qayinning sok 
qilish vaqti) deb atalgan. Aprel - «sveten» (gullash davri) deb. may - «traven» 
(o'tlarning ko'm-ko'k bolgan davri), iyun - «cherven» (gilosning pishishi). 
iyul - «lipes» (jo‘ka daraxtining gullashi), avgust - «serpen» (o‘rim vaqti), 
sentabr - «veresen» (archagulning gullashi), oktabr listopad (xazonrezgi), 
novabr - «gruden» (yerning muzlashi), dekabr - «studen» (ayoz, sovuq), 
vanvar «prosinez» (qishning bulutli kunlaridan so'nggi tiniq osmon), fevral- «lyutiy» (qahraton, sovuq), snejen - (qalin qor) deb nomlangan.
Slavyanlarda kalendar yilini astronomik yilga to'g’rilash maqsadida 
o'n uchinchi qo'shimcha oydan ham foydalanilgan. Qo'shimcha o‘n 
uchinchi oyni o‘n to'qqiz yillik yillik siklga ko‘ra hisoblaganlar. Ba’zi 
vaqtlarda o'n uchinchi oyni hisoblashda chalkashliklar yuzaga kelgan. 
Shuning uchun xalq o'n uch soni (hozirgi kungacha)dan bezib qolgan.
X asr oxirlarida Rusga xristian dini bilan birga Yulian kalendari ham 
kirib keldi. Shuningdek, Rusda birinchi marta Rim kalendari oy nomlari 
va yetti kunlik haftadan ham foydalanila boshlandi. Rusga xristianlikning 
kirib kelishi natijasida Qadimgi Rus erasi tushunchasi ham ishlatila 
boshlandi. Ular Vizantiya variantidagi «dunyoning paydo bo'lishi» erasitti qabul qildi. Bu davrda xristianlarda uchta asosiy eral keng tarqalgan edi. 
Bular Aleksandriya erasi (er.avv. 5493-yil 29-avgustdan boshlangan), 
Antiox erasi (er.avv. 5969-yil 1-sentabrdan). Vizantiya era (er.av. 5509-yil l-sentabrdan)laridir. Vizantiya erasi greklar tomonidan VII asrda qabul 
qilingan edi.
X asr oxirlariga kelib. Qadimgi Rusda Vizantiya uslubidagi Yulian 
kalendari tarqalgan bo'lsa-da, mahalliy an’analar ham saqlanib qoldi. (masalan, ukrain, belorus va polyak tillarida bugungi kungacha xristianlikkacha qo’llanilgan oy nomlari saqlanib qolgan). Yulian kalendarining Rim uslubida yilning boshi birinchi yanvardan, Vizantiyada esa birinchi sentabrdanboshlangan. Yangi Rus kalendarida esa xristianlikdan oldin qabul qilingan 
1-mart yilning boshi sifatida saqlanib qoldi. Qadimgi Rus yilini Vizantiya 
yili bilan taqqoslasak, u Vizantiya yilidan olti oy o‘tib ketishi yo olti oy 
qolib ketishi mumkin edi. Agar Rus yili Vizantiya (sentabr) yilidan kevin 
boshlansa, orqada qolib ketardi.
Bu Rus yil hisobi tarixchilar orasida «mart yili» yoki «mart uslubi» nomini oldi. Qadimgi Rus yili Vizantiya yilidan olti oy oldin boshlansa, oldinga o‘tib ketardi. Bunday
Qadimgi Rus yil hisobi «ultramart yili» yoki «ultramart uslubi» nomii oldi. Mazkur «mart» va «ultramart» yillari shartli ravishda qabul qilingan bo‘lib. tarixiy manba va hujjatlarda bunday nom uchramaydi.
Solnomalardan X-XII asr boshlarida mart uslubi ko'proq uchrashini 
kuzatish mumkin. XII—XIII asrlarda ikki uslub ham mavjud boigan. 
XIV asrga kelib, mart va sentabr uslublari hukmronlik qilgan. XIV asroxirlaridan-XVII asrgacha to'liq sentabr uslubiga o’tiladi. Mart uslubi, 
mart yili yanvar yilidan ikki oy keyin boshlangan. Agar mart yilining 
dastlabki o‘n oyi (martdan dekabrgacha) Dionisiy erasining qaysidir yiliga 
mos kelsa, u holda o'sha yildagi yanvar va fevral (Qadimgi Rus yilining 
ikki oyi) Dionisiy erasidagi keyingi yanvar yiliga kiradi. Shunday 
qilib.
«Dunyoning paydo bo'lish» erasining 7000-yilidan kevin yozilgan manba va hujjatlarda yildagi ming tushirib qoldirilgan. Masalan,  7136-yilni vozish kerak bo'lsa, 136 yil tarzida berilgan.
Rusda Yulian kalendari kirib kelishi bilan yetti kunlik haftadan 
ham foydalaniladigan bo'ldi. Rusda haftalar yaxlit holda «sedmitsa» deb 
atalgan. XVI asrgacha zamonaviy yakshanba «nedelya» (ish yo'q kun 
ma'nosida) deb atalgan. Bugungi «voskresen’e» atamasi birinchi marta X 
asr oxirlarida kirib keldi. XVI asrga kelib, «voskresen’e» atamasi hafta 
kunlarining birining nomi sifatida qo'llanila boshladi. Natijada «nedelya» 
esa «sedmitsa» - hafta ma’nosida ishlatiladigan bo'ldi. Haftaning nomlari 
ularning o'rniga qarab. ponedelnik - nedelya(voskresene)dan keyingi kun, 
«vtornik» - nedelyadan keyingi ikkinchi kun. «sreda» - sedmitsaning 
o'rtasi, «chetverg» - nedelyadan keyingi to‘rtinchi kun. «pyatnitsa» -
nedelyadan keyingi beshinchi kun degan ma’nolarni bildirgan. «Subbota» 
atamasi yuqoridagilardan mustasno tarzda qadimgi yahudiy tilidagi «sabat» (shabat) so'zidan (ishning yakuni ma'nosini bildiradi) kelib chiqqan.
Qadimgi Rusda XIII asrgacha sutka atamasi vaqtning oMchovi sifatida 
ishlatilgan. Sutka ikkiga, ya’ni yorug' va qorong'u qismga bo'lingan. 
Yangi kunni tongdan boshlab hisoblaganlar. 1722-yildan Rossiyada yangi 
kun kechasi soat 24.00 dan keyin boshlanadigan bo'ladi. XII asrda rusda 
soatlar minut (chases) va sekundlarga bo'lingan. Bir soat 60 «chases»ga, 
bar bir «chases» esa 47-60 sekundga bo'lingan.
Kiyev Rusida Rim kalendari mashhur bo'lgan. Ular Yulian kalen- 
darini qabul qilgunga qadar Oy-quyosh kalendaridan foydalanganlar. 
Qadimgi Rus solnoma, yilnomalarining yozilishida Konstantinopol 
patriarxi Nikifor (758-828)ning mehnati beqiyoslavyanlar lining «Xronografika» 
asarida jahon tarixidagi asosiy voqealarning xronologik jadvali berilgan.
Rossiyada XVII asrda Pyotr I ning kalendar islohoti yilni hisoblashda 
katta ahamiyat kasb etdi. Pyotr I 19-dekabr 7208 (1699)yilda kalendarni 
isloh qilish to‘g‘risida farmon berdi. Unda yilning va eraning boshi 
masalalari ko‘riladi. Natijada. Rossiyada yilning boshi birinchi yanvar 
qilib belgilanadi va «Isoning tug'ilishi» erasi qabul qilinadi.
Pyotr I 1699-yil 20 dekabrda «Yangi yilni nishonlash» to'g'risida farmon beradi. 
Farmonga ko'ra. Yangi yil tantanali ravishda nishonlanishi zarur edi. Shu kundan boshlab, Rossiyada birinchi vanvarni Yangi yil sifatida bayram qilishadigan bo'ldi. Archa esa uning ramziga aylandi.
Rossiyani XVIII asrgacha Yulian kalendari to'liq qanoatlantirardi. 
Lekin XIX asr boshlariga kelib, G'arbiy Evropa davlatlari bilan iqtisodiy, 
siyosiy va madaniy aloqalarning rivojlanishi yagona umumevropa kalendari 
bo'lgan Grigoriy kalendarini qabul qilish zaruratini yuzaga keltirdi.
XIX asrda Grigoriy kalendarini qabul qilishga bir necha bor urinib 
ko‘rildi. XIX asrning 20-yillari oxirida Fanlar Akademiyasida maxsus 
guruh shu masalani tahlil qilib chiqdi va Rossiyada Grigoriy kalendarini 
qabul qilish zarur degan xulosaga kelindi. Ammo Fanlar Akademivasining 
bu taklifi Xalq ta'limi vaziri knyaz K.A. Livenning qarshiligiga uchradi.
K.A Livenni podsho qo’llab-quvvatlaydi va Yulian kalendarini isloh qilish 
masalasi qolib ketdi.
1860-vilda Rossiya hukumatiga Berlin astronomlar jamiyati murojaat qilib, Grigoriy kalendarini qabul qilishga chaqiradi. 
Endi bunga cherkov qattiq qarshilik qiladi. Cherkov Grigoriy kalendarini 
«lotin bid’ati» hisoblardi. Kalendar masalasi 1863-yilda yana Xalqaro 
Statistik Kengashda ko'rib chiqiladi. Ular Rossiyaga Grigoriy kalendarini 
emas, balki Derpt (Tartu) universiteti professori astronom I.G. Medler 
(1794—1874) kalendarini taklif qiladi. Lekin ushbu yangi variantdagi 
kalendarni qabul qilishga qarshi kompaniya keng avj olib ketadi. Matbuot 
va cherkov bunga boshchilik qiladi. Natijada mazkur loyiha kun tartibidan 
chiqarib tashlanadi.
Yulian kalendarini isloh qilish masalasi .XIX asr oxirlariga kelib 
yana ko'tariladi. 1899 yilda Rus Astronomlari Jamiyatida maxsus guruh 
tropik vilga mos keladigan yangi kalendar ustida ish olib boradi. Mazkur 
guruhda ntashhur rus olimi kimyogar D.I. Mendeleyev faol ishtirok 
etadi. Lekin, bu gal ham kalendar islohoti amalga oshirilmav qoladi va 
Rossiyada 1918-yilgacha Yulian kalendari amalda bo'ldi.

Xulosa
Qadimgi slavyan-oriyan taqvimi - Kolyada sovg'asi, ya'ni. Xudo Kalyadaning sovg'asi. Bir yilda kunlarni hisoblash usuli. Boshqa ism - Chisloboga's Circle. Endi bu taqvimdan faqat qadimgi imonlilar - eng qadimgi slavyan-oriyan e'tiqod vakillari - inglizlar foydalanadilar.
Bizning taqvimimiz - yoki biz aytganidek, Kolyady Dar - Buyuk Pyotr tomonidan taqiqlangan. 7208 (1699) yil yozida u Rossiya erlarida bir vaqtning o'zida mavjud bo'lgan barcha eski taqvimlarni bekor qilish to'g'risida farmon chiqardi va G'arbiy Evropa taqvimini Masihning tug'ilishidan boshlab, taqvim boshlanishini (Yangi yillarni) Kuzgi tengkunlik kunidan (slavyanlar-eski imonlilar orasida) qoldirdi. ) va 1 sentyabr (nasroniylar uchun) 1 yanvarda va boshlanish sanasi 1700 yilda belgilangan:
"Chunki Rossiyada Yangi yil boshqacha deb qaraladi, bundan buyon odamlarning boshlarini aldashni to'xtating va 1700 yil 1 yanvardan boshlab hamma joyda Yangi yilni hisoblang. Yaxshi boshlanish va quvonch belgisi sifatida bir-biringizga Yangi yil bilan tabriklang, ishlarda farovonlik va oilada farovonlik tilang. Yangi yil sharafiga archa daraxtlari bilan bezang, tog'lardan chanalarni, bolalarni ko'nglini ko'taring. Va kattalar ichkilikbozlik va qirg'in qilmaydi - buning uchun boshqa kunlar etarli. "
Yangi taqvimning boshlanish sanasi Buyuk Pyotr tomonidan tasodifan tanlanmagan. 25 dekabrda butun nasroniy dunyosi Masihning tug'ilishini nishonlamoqda. Muqaddas Kitobga ko'ra, sakkizinchi kuni yahudiylarning marosimiga ko'ra chaqaloq Iso sunnat qilingan, ya'ni 1 yanvar kuni xristian cherkovi Rabbiyning sunnatini nishonlagan.
Buyuk Pyotr aynan shu sanani tanladi ... u o'zining farmoni bilan barcha fuqarolariga yangi taqvimning boshlanishini nishonlashni va bir-birlariga yangi yil bilan tabriklashni buyurdi.

Tuzilishi Daariyskiy Krugoleta Chislobog sharqiy tizimlar bilan birlashadi (xitoy, vetnam, hind va boshqalar), ammo o'n ikki xonali tizimdan farqli o'laroq, o'n oltinchi tizim Krugoletda ishlatiladi. Bundan tashqari, elementlar doirasi mos ravishda 9 ta elementdan va ranglardan iborat.
Hayotning to'liq doirasi 144 yilni tashkil etadi (9 ta element uchun 16 yil) Yoz kuzgi tengkunlik kunidan boshlanadi, u Yerdagi xronologiyaning boshlanishiga to'g'ri keladi. Afsonaga ko'ra, bu vaqtda ota-bobolarimiz Midgardga kelishgan (bizning sayyoramiz o'sha paytda shunday nomlangan).