Social-pedagogical significance of forming the research activity of primary class students on the basis of concentrism Farzona ollokulova
Yüklə 116,18 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
TAHLIL VA NATIJALAR
O‘quvchi yoshlarning nufuzli xalqaro baholash dasturida ishtirok etib, muvaffaqiyatli natij alarga erishishlari uchun nafaqat ularning belgilangan yo‘nalishlar bo‘yicha bilimlarini mustahkamlashni, balki o‘quv jarayoniga ongli munosabatni shakllantirish, bilim olish, muvaffaqiyatga erishish motivatsiyasi, faolligini oshirish, ilmiy, ijodiy, o‘z ustlarida mustaqil ishlash ko‘nikmalarini shakllantirish, tadqiqotchilik faoliyatini tashkil etish, bilishga bo‘lgan qiziqishlarini yanada kuchaytirish, hayotiy faoliyatda yuzaga keluvchi turli muammolarni qiyosiy tahlil qilish, mushohada yuritib maqbul yec himlarni tanlay olish, qat’iy qaror va pozitsiyaga ega bo‘lish kabilarni o‘quvchilar faoliyatida konsentrizm asosida shakllantirish muhim ahamiyat kasb etadi. Konsentrizm bu mavjud muammoni bir necha marta, lekin murakkablik elementlari bilan, kengaytirilg an holda, ta’lim mazmunini yangi komponentlar bilan boyitgan holda, ular o‘rtasidagi bog‘liqlik va uzviylikni chuqurroq hisobga olgan holda taqdim etilishiga imkon beradi. Konsentr soʻzi lotincha kon - (birlashma, jamoa, moslik maʼnosini bildiruvchi prefiks) va centrum (markaz, konsentratsiya) soʻzlaridan hosil boʻlgan. Konsentrik usul biron- bir muammoni o‘rganish zarurati tug‘ilganda qo‘llaniladi. So‘ngra ushbu muammo diqqat (tadqiqot) markaziga qo‘yiladi va unga bog‘liq, yaqin, masalalar, savollar, hodisala r, faktlar va hokazolarga oid mavzular atrofida davralarda to‘planadi, so‘ngra muammo yechimini ko‘rsatuvchi keyingi savollar orqali yechimga keltiriladi. Жамият ва инновациялар – Общество и инновации – Society and innovations Special Issue – 10 (2022) / ISSN 2181-1415 130 Kuzatishlarimiz shuni ko‘rsatadiki, kishining ma’lum yosh davrida bilimni egallashga bo‘lgan ehtiyojning kuchliligi, tevarak atrofda ro‘y berayotgan voqea hodisalarga tanqidiy tahliliy yondashish, uni o‘zlashtirishga nisbatan faol harakatning namoyon bo‘lishi bilan tavsiflanuvchi sinzetiv davr mavjud. Aynan kichik yosh davrida ayniqsa 6-10 yosh bolaning b ilishga bo‘lagan motivi kuchli bo‘lib, tevarak atrofni idrok etish, hodisalarning mohiyatini anglashga bo‘lgan harakat ayni faollashgan jarayon hisoblanadi. “Bu nima?, “Nima uchun bunaqa?”, “Nimalardan tarkib topgan?” kabi savollar orqali atrof olamni o‘rganishga uni o‘zlashtirishga harakat kichik yosh davriga xos xususiyatdir. Har bir shaxs mavhum, shakllanmagan, unversal izlanuvchanlik, ijodkorlik, tadqiqotchilik layoqatiga ega. Bolaning kichik yosh davridan boshlab, ayniqsa 2-3 yosh davrida atrofdagi bar cha narsalarni ushlab ko‘rishga, rangini farqlashga, tishlashga, buzib, tuzib k o‘rishga ko‘rinishini o‘rganishga qaratilgan faoliyat yuzaga keladi. Soat sayin qiziqishlari oshib fantaziyalar yaratish, yana ham ko‘proq narsalarga egalik qilish, uni buzish q ayta tuzish, nimalardan yasalganligini o‘rganish, anglangan hatti- harakatlarini takror bajarib ko‘rish, oyoq qo‘l harakatlari orqali yuzaga kelgan tovushlarni qayta-qayta bajarib ritmliligini anglashga harakat qiladi. Bolada tadqiqotchilik, yangiliklar yaratishga qiziqishini rivojlantirish maqsadida ulardagi motivni qo‘llab quvvatlash, rag‘batlantirish, yangi narsalarga intilish, atrof -muhitni o‘zlashtirishga ko‘maklashish lozim. Tadqiqotchilik faoliyatini ro‘yobga chiqarish, qobiliyatga aylantirish esa tiz imli ravishda avvalo oilada, so‘ng ta’lim muassasasida uzluksiz ta’lim - tarbiya orqali amalga oshiriladi. Ayniqsa, maktabgacha ta’lim va tarbiya va uning davomi sifatida boshlang‘ich ta’lim va tarbiya jarayoni bola aqliy intellektual faoliyati rivojlanishid a yetakchi sanaladi. Bunda berilayotgan ta’lim mazmuni, o‘quv materialining murakkablik darajasi, uni tashkil etish va amalga oshirish shakli o‘quvchilarda yuzaga keladigan bir muncha murakkab aqliy faoliyatini tizimli, tartibli, izchil shakllantirishga asos hisoblanadi. L.V. Zankov o‘quv materialining yuqori qiyinchilik darajasida o‘qitish lozimligini “ rivojlanish ta’lim tamoyillari” konsepsiyasida, – “Agar o‘quv materiali va uni o‘rganish usullari shunday bo‘lsa, maktab o‘quvchilari uchun hech qanday to‘siqlarni yengib o‘tish kerak emas, demak, bolalarning rivojlanishi sust va zaifdir ” , – deb ta’kidlaydi. Tadqiqotchilik faoliyati yangi bilimlarni ishlab chiqish jarayoni, bilish faoliyati turlaridan biri. Unga intellektual qobiliyat, obʼyektivlik, ishonch lilik, kreativlik, inovatsionlilik, ijodkorlik, tizimlilik, nostandart yondashuv, farazlarni ilgari surish, mushohadalilik, aniqlik xos. Tadqiqotchilik amaliyot va nazariyadan iborat. Tadqiqotchilik faoliyatiga konsentrik yondashuv ilmiy farazlarni oldindan tahlil etish, tajriba oʻtkazish, olingan natijalarni tahlil etish, mavjud echimlarni murakkablashgan savollar orqali farazga olib borish va umumlashtirish, kelib chiqqan farazlarni olingan dalillar asosida tekshirish, yangi fakt va qonunlarni ifodalab berish, ilmiy bashorat yuritish. Mazkur vazifalarni amalga oshirish konsentrizm asosida tashkil etilishi, ta’lim - tarbiya jarayonini modernizatsiyalash, ta’lim sifat ko‘rsatkichi bo‘yicha yuqori darajani egallash maqsadida o‘qituvchining va o‘quvchilarning pedagogik o‘quv -bilish faoliyatini uygunlashtirish va o‘quv faoliyatini to‘g ‘ri tashkil qilishni talab etadi. Tadqiqotchilik o‘ quv faoliyatini t o‘g‘ ri tashkil qilishning o‘ zi yetarli emas. Kichik maktab yoshidagi o‘ quvchilarda tadqiqotchilik faoliyatini shakllantirishning eng muhim jihati eng avvalo ularni tadqiqotchilik ruhida tarbiyalashdir. Bunda o‘ quvchi ushbu faoliyatga nisbatan qalbida paydo bo‘lgan munosabatni bilishi muhim. Har qanday ishni amalga oshirish eng Жамият ва инновациялар – Общество и инновации – Society and innovations Special Issue – 10 (2022) / ISSN 2181-1415 131 avvalo ehtiyojga aylanishi, bola uni beixtiyor qiziqib ijodiy faoliyatga aylantirishi muhim. Shunda bola tevarak atrofdagi oddiy elementlarni ham o‘zi uchun kashf eti,b tadqiq eta boshlaydi, uni o‘rganishga harakat qiladi, nostandart yechimlarini ko‘ rsata oladi, tadqiq eta boshlaydi. Tadqiqotchilik faoliyatini tashkil etishda shaxsdagi mavjud aqliy imkoniyatlarni harakatga keltirib muammoni aniqlay olish, tanlangan muammo yuzasidan mavjud nazariyalarni tahlil qilish, farazni ilgari surish, yechimga sabab bo‘luvchi metod va vasit alarni tanlash, o‘zlashtirish material to‘plash, ularni saralash va umumlashtirish, shaxsiy xulosalar chiqarish konsentrizmga asoslangan holda amalga oshiriladi. Shu o‘rinda tadqiqotchilik faoliyatini amalga oshirish ma’lum bir tuzilishga ega emas. Uni har bir shaxs o‘ zining bilish, o‘ zlashtirish imkoniyatidan kelib chiqib, amalga oshiradi. Shu boisdan tadqiqot faqatgina kundalik darslarda olib boriladigan ko‘rsatmalardan iborat ta’lim jarayoni bo‘ lib qolmasligi, kundalik har qaysi jarayonda yuzaga keluvchi muammolarni tahliliy, tanqidiy yechimlarni ko‘rsatuvchi xarakter xususiyat sifatida namoyon b o‘ lishi lozim. Bunda ayniqsa pedagog faqatgina tadqiqotni tashkillashtiruvchi, uni amalga oshishini nazorat qiluvchi b o‘ lib qolmasdan, ilmiy qoidalarga mos kelmaydigan tadqiqotchi pozitsiyasini egallashi, yangi yechimlardan hayratlanishi va muhim, qiziqarli jihatlarini tahlil qilishi zarur. Bu o‘ quvchilarda o‘ ziga b o‘ lgan ishonchni ortishiga yangi g‘ oya va fikrlarning namoyon b o‘ lishiga, o‘ z ustida k o‘ proq ishlash va yangi yechimlarni k o‘ rsatishga b o‘ lgan motivni kuchayishiga xizmat qiladi. O‘quvchilarda tadqiqotchilik faoliyatini konsentrik uslubda shakallantirish bu masalaga tanqidiy tahliliy yondashuvni, mulohaza, fikr va xulosaga tayanishni, har qanday m asalaga ongli yondashuvni to‘g‘ri, asosli yechimni taklif eta olish malakasini egallashning muhim omil hisoblanadi. Ayniqsa bugungi fan va texnika rivojlangan bir davrda o‘z qat’iy qaror va g‘oyaga ega bo‘lgan, tadqiqotchilik faoliyati rivojlangan ijodkor, istedodli, novator o‘quvchilarga bo‘lgan talab ortib bormoqda. Xo‘ sh, bunday o‘quvchilarni qanday tarbiyalash mumkin? Qachonki bajarilayotgan har qaysi ish ijodga aylansa, ya’ni motivatsion, ijodiy yondashilsa, samarali natijaga erishiladi. Shu jihatdan, o‘ quvchilarda tadqiqotchilik faoliyatini tarkib toptirish murakkab ijtimoiy-pedagogik jarayon b o‘ lib, bu faoliyatni amalga oshirish tizimli, uzluksiz pedagogik faoliyatni talab etadi. Eng avvalo shaxsda qiziqish motivini shakllantirish, ehtiyojlarni aniqlash ko‘nikmalarini shakllantirish zarur. Shunda bajarilayotgan ish ijodiy ahamiyat kasb etib samarali natijaga erishiladi. O‘quvchilar mustaqil ishlarga, tadqiqot loyihalarida faol jalb etishga o‘rgatish ularda qiziqish, yangi g‘oyalar yaratish, o‘rganish va o‘zlashtirish, ixtirolar qilish, ularni tahlil qilish amaliy ahamiyatini aniqlash, taqqoslash, fikrlarni hurmat qilishni o‘rgatadi. Boshlang'ich sinf o‘ quvchilarida konsentrizm asosida tadqiqotchilik faoliyatini shakllantirishning pedagogik shartlari: 1. Yosh va individual xususiyatlarni hisobga olish. Bolaning yosh xususiyati uning aqliy faoliyat darajasini aniqlashda, beriladigan ma’lumotlar sig‘ imi va o‘ zlashtirish imkoniyatlarini aniqlashga imkon beradi. Induvidial yondashuv esa har bir bolaning o‘ ziga xos layoqat va qobiliyatlari, qiziqishlarini hisobga olgan holda tadqiqot jarayonini tizimlashtishidir. 2. O‘ quvchilarning tadqiqot jarayonini faollashtirish. Dars va darsdan tashqari jarayonlarda tadqiqotchilik faoliyatini ra g‘ batlantirish, o‘ quv faoliyati mazmunini muammoli izlanuvchan vaziyatlar orqali murakkablashtirish, Жамият ва инновациялар – Общество и инновации – Society and innovations Special Issue – 10 (2022) / ISSN 2181-1415 132 o‘ quvchilarning yangi g‘ oya va firlarini q o‘ llab quvvatlash, samarali yechimlarni k o‘ rsata olishga ishontirish, motivatsiya berish va qiziqish chegarasini kengaytirish orqali amalga oshiriladi. 3. O‘ quvchilarda tadqiqotchilik faoliyatini shakllantirishning konsentrizm asosida qurishni ta’minlash. O‘ quvchi yuzaga keluvchi muammoli vaziyatlarni tahlil qila olish, farazni ol g‘ a sura olish, yechim variantlarini k o‘ rsatish va qaytar aloqani ta’minlash ya’ni yechimlarni muammoga bo g‘ lash va maqbul yechimlarni k o‘ rsata olishni nazarda tutadi. 4. Boshlan g‘ ich sinf o‘ quvchilarida tadqiqotchilik faoliyatini konsentrizm asosida shakllantirishning maqsadliligi va tizimliligini ta’minlash. O‘ quv jarayoni o‘ quvchining kundalik faoliyatini tadqiqotchilik xarakterda amalga oshirish uchun dastlabki bilim k o‘ nikmalar bilan qurollantiradiva boyitib boradi. Bunda butun o‘ quv jarayonini maqsadli va tizimli tashkil etishni o ‘ quv vazifalarini murakkablashtirib, doimiy muammoli vaziyatlar yaratish, izlanuvchan xarakterli, ijodiy, tanqidiy yondashish asosida qurishni va kundalim faoliyatga aylantirishni nazarda tutadi. 5. Samarali ta’lim muhitini yaratish. O‘ quvchilarda tadqiqotchilik faoliyatini shakllantirish avvalo o‘ qituvchining ta’limni insonparvarlashtirishi va yuksak kasbiy mahoratni egallaganligi orqali tavsiflanadi. Bunda o‘ qituvchi tadqiqotchilik faoliyatini har bir dars mazmunida singdirib borishi ya’ni turli muammoli vaziyatlarni keltirishi, o‘ quvchilarni fikrlashga undashi, bildirilayotgan fikrlarni q o‘llab quvvatlashi va ba’zi yechimlardan hayratlana olishi, tadqiqotchi pozitsiyasini egallashi va mavjud yechimlarni umumlashtirish va maqbul yechimni k o‘ rsata olishidir. 6. Boshlan g‘ ich sinf o‘ quvchilari xarakter xususiyatida tadqiqotchilik faoliyatini singdirish. O‘quvchilarda ta’lim samaradorligi bu kundalik faoliyatni tizimli va to‘g‘ ri tashkil etish va uning odat tusiga aylanishga bo g‘liq. Bunda ta’lim mazmunini muam moli izlanuvchan xarakterda tashkillashtirish bola faoliyatida adabtatsiya hosil b o‘ lishiga, mavjud muammoga tanqidiy tahliliy yondashuvchanlik paydo b o‘ lishiga olib keladi. XULOSA Boshlan g‘ ich sinf o‘ quvchilarida konsentrik usulda tadqiqotchilik faoliyatini tashkil etish bosqichlari: 1. O‘ quvchilarda muayyan muammoga qiziqish motivini shakllantirish. Bunda o‘ qituvchining faoliyati yetakchi jarayon hisoblanib, o‘ quvchilarda k o‘ rsatmalar orqali y o‘ l y o‘ riq berish, tadqiqot natijasini k o‘ rsatish va uning ahamiyatini ochish orqali tavsiflanadi. 2. O‘ quvchilarda ijtimoiy ehtiyojni aniqlash k o‘ nikmalarini shakllantirish. O‘ quvchilar tadqiqotning ijtimoiy hayotdagi amaliy ahamiyatini, zaruriyatini aniqlash orqali tadqiqotning ijobiy salmo g‘ ini belgilash. 3. Bir qancha g‘ oya va farazlarni yaratish va ol g‘ a surish. 4. Muammoni bir qancha yechimlarini aniqlash va tahlil qilish; Muammo yuzasidan bir qancha nazariy, amaliy yechimlarni k o‘ rsatish, tahlil qilish, umumlashtirish va o‘ z nuqtai nazarini himoya qila olish. 5. Yechimlarni murakkablashgan savollar orqali muammoga bo g‘ lash. 6. Maqbul yechimlarni tanlay olish va umumlashtirish. 7. Xulosalar chiqarish, ixtirolar qilish. Жамият ва инновациялар – Общество и инновации – Society and innovations Special Issue – 10 (2022) / ISSN 2181-1415 133 Ilmiy izlanishlarimiz shuni k o‘ rsatmoqdaki, boshlan g‘ ich sinf o‘ quv jarayonlarini doimiy murakkablashtirib, tizimli, dinamik tashkil etish va darsdan tashqari mash g‘ ulotlarni tez-tez uyushtirish, tashkil etish shakllarining xilma-xilligiga erishish o‘quvchilarning ma’naviy kuchining yuqori bo‘lishini ta’minlaydi. Shuningde k, har bir fan doirasida mavzuga oid muammolarni q o‘ yilishi va yechimlarni izlab topishga b o‘ lgan ishtiyoqni kuchaytirish, o‘ qituvchining k o‘ rsatmalari asosida turli yechimlarni k o‘ rsata olish va umumlashtirish ham o‘ quvchi yoshlarda tevarak atrofni bilishda har bir narsa, voqea, hodisa, jarayonga nisbatan savol nazari bilan qarash nomalum b o‘ lgan yangi xususiyatlarini izlashga, kashf etishga o‘ rgatadi. Shunday qilib, boshlan g‘ich ta’limda o‘ quvchilar tadqiqotchilik faoliyatini shakllantirish shaxsning rivojlanishi bilan bo g‘ liq b o‘ lib, o‘ quv faoliyati jarayonida mukammalashib, boyib boradi va bu jarayon konsentrik usulda doimiy amalga oshirilib ta’lim mazmunida o‘ z aksini topsa, maqsadga muvofiq b o‘ ladi. Boshlan g‘ ich sinf o‘ quvchilarida konsentrik usulda tadqiqotchilik faoliyatini tashkil etishda aynan bir andoza mavjud emas. Shu boisdan, o‘ quvchilarda tadqiqotchilik faoliyatini konsentrik yondashuv asosida tashkil etishning ahamiyatli jihati shundaki, bunda eng avvalo bolada tadqiqotchilik faoliyatiga nisbatan motiv berish, qiziqish k o‘ lamini kengaytirish, kundalik faoliyatga aylantirish, kreativlilik, ijodiy, tanqidiy, tahliliy yondashuv, novatorlik kabi fazilatlar ham yetakchi faoliyat hisoblanadi va umumiy yaxlit tarzda namoyon b o‘ ladi. Yüklə 116,18 Kb. Dostları ilə paylaş:
|