Soliq akademiyasi m. I. Kutbitdinova «institutsional iqtisodiyot»

1.3. Neoinstitutsional nazariyaning asosiy yo`nalishlari
O`rganish sohalari va ob’ektlarining xilma-xilligi shunga olib keladiki,
neoinstitutsional nazariya mukammal nazariy tizim sifatida emas, balki bir necha
muhim g`oyalar bilan birlashgan yondashuvlar to`plami sifatida namoyon bo`ladi.
Neoinstitutsionalizmning asosiy yo`nalishlari ichida o`z mohiyatiga ko`ra
ko`p jihatdan bir-biriga yaqin bo`lgan quyidagi tadqiqotlarni ajratish mumkin [30,
37, 40, 42, 47, 52, 56]:
-
mulk huquqi nazariyasi – R.Kouz, A.Alchiyan va G.Demsets,
R.Pozner, S.Peyovich va Ye.Furubotn – shartnomalar nazariyasiga asos bo`ldi;
-
transaksiya xarajatlari nazariyasi – R.Kouz, O.Uilyamson, D.Nort –
iqtisodiy tashkilot nazariyasi (firma nazariyasi)ga asos bo`lib xizmat qildi –
M.Aoki, A.Alchiyan va G.Demsets, S.Chung, M.Jensen va U.Mikling,
O.Uilyamson, Yu.Fama;
-
ijtimoiy tanlov nazariyasi – J.Byukenen, T.Tallok, M.Olson –
byurokratiya nazariyasi – K.Errou, V.Niskanen, S.Parkinson; jinoyat va jazolar
iqtisodiy nazariyasi – G.Bekker, M.Fridmen, J.Stigler, M.Olson va b.; korrupsiya
iqtisodiy nazariyasi – E.Kryuger, J.Stigler va b.; xufyona va norasmiy iqtisodiyot
neoinstitutsional konsepsiyasining davomi bo`ldi – E. de Soto, E.Fayg, K.Xart,
T.Shanin, F.Shnayder;
-
D.Nortning institutsional evolyutsiya konsepsiyasi yangi iqtisodiy
tarixda o`z ifodasini topdi – B.Gustaffson, D.Nort, R.Tomas va b.
Rossiya iqtisodiyot fanida neoinstitutsional nazariya R.I.Kapelyushnikov,
O.S.Suxareva, A.N.Oleynik, V.M.Polterovich, V.L.Tambovseva, A.Ye.Shastitko
va boshqalarning ishlarida rivojlantirilgan [31, 34, 40, 41, 43, 48, 51, 56].
Xufyona va norasmiy iqtisodiyotning institutsional jihatlari A.Auzan,
L.Kosals, A.Oleynik, V.Radayev, L.Timofeev, Yu.Latov va boshqalarning ishida
o`z aksini topgan [41, 47, 52].

---

12
Neoinstitutsional nazariyaning sanab o`tilgan yo`nalishlari o`rtasida ko`plab
farqlar ham, umumiy jihatlar ham mavjud. Xususan, T.Eggertsson quyidagilarni
ajratadi [59]:
Birinchidan, barcha ushbu mualliflar almashuvni tartibga soluvchi qoidalar
va shartnomalarga nisbatan belgilanadigan cheklovlarni yaqqol ko`rinishda
modellashtirishga intilishadi, bunda andoza sifatida ko`proq neoklassik modelda
mulk huquqlarining eng na’munali yo`lidan foydalaniladi.
Ikkinchidan, to`liq axborot va almashuvning nol darajali xarajatlari
to`g`risidagi neoklassik taxminlar oydinlashtirildi, shuning uchun ijobiy
transaksiya xarajatlarining oqibatlari o`rganilmoqda.
Uchinchidan, baholanadigan ne’matlarda faqat ikkita o`lchov – narx va sifat
o`lchovlari mavjud, degan oddiy taxmin ancha yumshatildi, shu sababdan iqtisodiy
natijalar va iqtisodiy tashkilot uchun tovarlar va xizmatlar sifat o`zgarishlarining
oqibatlari tadqiq etilmoqda.
Yana bir bor ta’kidlash lozimki, neoinstitutsional nazariya hozircha to`liq
shakllanmagan: ta’riflar va atamashunoslik borasida to`liq uyg`unlikka
erishilmagan, matematik modellardan mikroiqtisodiy nazariyadagiga qaraganda
juda kam darajada foydalanilmoqda, empirik teslashga katta e’tibor qaratiladi (bu
ayniqsa o`tish iqtisodiyotidagi jarayonlarni tahlil qilishda, masalan xufyona
sektorni o`rganishda, turli ma’muriy to`siqlarning samaradorligini tadqiq etishda
ko`zga tashlanadi).