Soliqlar va soliqqa tortish” kafedrasi “soliqlar va soliqqa tortish” fanidan o‘quv–uslubiy majmua

3. Jami daromadlar tarkibi, jami daromaddan chegirmalar.
Jami daromadga quyidagilar kiradi:
- tovarlarni (ishlarni, xizmatlarni) realizatsiya qilishdan olinadigan daromadlar;
- boshqa daromadlar.
Soliq to’lovchining qiymati chet el valyutasida ifodalangan daromadlari milliy valyutada olingan daromadlar bilan jamlangan holda, buxgalteriya hisobi to’g’risidagi qonun hujjatlarida nazarda tutilgan tartibda hisobga olinadi.
Quyidagilar soliq to’lovchining daromadi sifatida qaralmaydi:
1) ustav fondiga (ustav kapitaliga) olingan hissalar, shu jumladan aktsiyalarni (ulushlarni) joylashtirish bahosining ularning nominal qiymatidan (dastlabki miqdoridan) ortiq summasi, birgalikdagi faoliyatni amalga oshirish uchun oddiy shirkat shartnomasi bo’yicha birlashtiriladigan mablag’lar;
2) muassislar (ishtirokchilar) tarkibidan chiqilayotganda (chiqarilayotganda), yoki muassis (ishtirokchi) ulushining miqdori kamaytirilganda, shuningdek tugatilayotgan yuridik shaxsning mol-mulki uning muassislari (ishtirokchilari) o’rtasida taqsimlanayotganda ustav fondiga (ustav kapitaliga) hissa doirasida olingan mablag’lar (mol-mulk yoki mulkiy huquqlar);
3) oddiy shirkat shartnomasi sherigining (ishtirokchisining) shartnoma sheriklari (ishtirokchilari) umumiy mulkidagi ulushi qaytarib berilgan yoki bunday mol-mulk bo’lingan taqdirda, hissasi miqdorida olingan mablag’lar (mol-mulk yoki mulkiy huquqlar);
4) realizatsiya qilinayotgan tovarlar (ishlar, xizmatlar) uchun boshqa shaxslardan dastlabki haq (bo’nak) tarzida olingan mablag’lar (mol-mulk yoki mulkiy huquqlar);
5) qonun hujjatlariga muvofiq majburiyatlarni ta’minlash tariqasida garov yoki zakalat tarzida olingan mablag’lar (mol-mulk yoki mulkiy huquqlar) ularga bo’lgan mulk huquqi boshqa shaxsga o’tadigan paytga qadar;
6) byudjetdan berilgan subsidiyalar;
7) agar mablag’larni (mol-mulk yoki mulkiy huquqlarni) boshqa shaxsga o’tkazish, ishlarni bajarish, xizmatlar ko’rsatish O’zbekiston Respublikasi Prezidentining yoki O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining qarori asosida yuz berayotgan bo’lsa, tekin olingan mablag’lar (mol-mulk yoki mulkiy huquqlar), ishlar va xizmatlar;
8) olingan grantlar va insonparvarlik yordami;
9) notijorat tashkilotlar tomonidan ustav faoliyatining ta’minoti va uni amalga oshirish uchun olingan, belgilangan maqsadga ko’ra va (yoki) tekin kelib tushgan mablag’lar;
10) sug’urta shartnomalari bo’yicha sug’urta tovoni (sug’urta summasi) tariqasida olingan mablag’lar;
11) vositachiga yoki boshqa ishonchli vakilga vositachilik, topshiriq shartnomasi yoki vositachilik xizmatlarini ko’rsatish yuzasidan boshqa shartnoma bo’yicha majburiyatlarni bajarish munosabati bilan, shuningdek komitent yoxud boshqa topshiriq beruvchi uchun vositachi yoki boshqa ishonchli vakil tomonidan qilingan xarajatlarni qoplash hisobiga kelib tushgan mol-mulk (haq to’lovi bundan mustasno);
12) ijaraga beruvchi (lizing beruvchi) ijara (lizing) to’lovining qismi tariqasida olgan moliyaviy ijara (lizing) ob’ekti qiymatining qoplamasi;
13) telekommunikatsiyalar tarmoqlarida tezkor-qidiruv tadbirlari tizimining tekin olingan texnik vositalari, shuningdek mazkur vositalardan foydalanishga hamda ularga xizmat ko’rsatishga doir xizmatlardan olingan daromadlar;
14) ixtiyoriy tugatilayotgan tadbirkorlik sub’ekti muassislaridan (ishtirokchilaridan) uning majburiyatlarini bajarish uchun olingan mablag’lar. Ixtiyoriy tugatish qonun hujjatlarida belgilangan muddatlarda tugallanmagan yoki tugatish tartib-taomili to’xtatilgan va faoliyat qayta boshlangan taqdirda, ushbu mablag’lar jami daromad tarkibiga kiritiladi hamda soliqqa tortiladi;
15) investor va davlat mulkini boshqarish bo’yicha vakolatli davlat organi o’rtasida tuzilgan shartnomaga binoan investitsiya majburiyatlari sifatida kiritilayotgan mol-mulk.
O’zbekiston Respublikasidagi to’lov manbaida soliq solinadigan dividendlar va foizlar jami daromaddan chegirib tashlanadi.
Tovarlarni (ishlarni, xizmatlarni) realizatsiya qilishdan, shu jumladan yordamchi xizmatlar tomonidan realizatsiya qilishdan qo’shilgan qiymat solig’i va aktsiz solig’i chegirib tashlangan holda olingan tushum tovarlarni (ishlarni, xizmatlarni) realizatsiya qilishdan olinadigan daromaddir.
Tovarlarni (ishlarni, xizmatlarni) realizatsiya qilishdan olinadigan tushum yuklab jo’natilgan tovarlar (bajarilgan ishlar, ko’rsatilgan xizmatlar) qiymatidan kelib chiqqan holda tovarlarni jo’natish, ishlarni bajarish, xizmatlar ko’rsatish hollarini tasdiqlovchi hujjatlar asosida belgilanadi.
Vositachilik faoliyatidan daromadlar oladigan yuridik shaxslar uchun tushum deyilganda ko’rsatilgan xizmatlar uchun olinishi lozim bo’lgan haq summasi tushuniladi.
Nashriyot va tahririyatlar uchun gazeta va jurnallarni realizatsiya qilishdan olingan tushum ularda reklamani joylashtirishdan olingan daromadlar kiritilgan holda aniqlanadi.
Mol-mulkni ijaraga berishdan foizlar, royalti, daromadlar olish imkonini beruvchi mol-mulkni va mulkiy huquqlarni boshqa shaxslarga foydalanishga berish, shuningdek talab qilish huquqidan boshqa shaxsning foydasiga voz kechishdan olingan daromadlar, agar ushbu daromadlar summasi tovarlarni (ishlarni, xizmatlarni) realizatsiya qilishdan olingan daromadlarning umumiy summasidan ortiq bo’lsa, xizmatlarni realizatsiya qilishdan olingan daromadlar deb e’tirof etiladi. Mazkur norma notijorat tashkilotlarga tatbiq etilmaydi, ular uchun ushbu daromadlar boshqa daromadlar sifatida qaraladi.
Kredit, sug’urta tashkilotlari, qimmatli qog’ozlar bozorining professional ishtirokchilari uchun ushbu Kodeksning tegishincha 148, 150 va 152-moddalarida ko’rsatilgan daromadlar xizmatlarni realizatsiya qilishdan olingan daromadlar deb e’tirof etiladi.
Uzoq muddatli kontraktlarni bajarishdan olinadigan daromadlar ularning haqiqatda bosqichma-bosqich bajarilishiga taalluqli qismida hisobot davri mobaynida hisobga olinadi.
Uzoq muddatli kontraktning hisobot davri oxirida haqiqatda bajarilganligi kontraktni bajarishga kirishilganidan e’tiboran qilingan xarajatlarning kontraktni bajarish uchun ketadigan xarajatlarning umumiy summasidagi solishtirma salmog’ini hisob-kitob qilish asosida belgilanadi.
Hisobot davri oxiridagi daromad kontrakt bo’yicha qilingan xarajatlarning hisoblangan solishtirma salmog’i va jami daromad summasining (kontrakt bahosining) hosilasi sifatida aniqlanadi. Mazkur kontrakt bo’yicha ilgari hisobga olingan daromadlar joriy hisobot davrida tovarlarni (ishlarni, xizmatlarni) realizatsiya qilishdan olingan daromadni aniqlashda chegirib tashlanadi.
Qurilish, qurilish-montaj, ta’mirlash-qurilish, ishga tushirish-sozlash, loyiha-qidiruv va ilmiy ishlar (xizmatlar) bo’yicha, shuningdek ob’ektlarni foydalanishga tayyor qilib qurish chog’ida shartnomaviy baholardan kelib chiqib haq to’lash uchun hisob-kitob hujjatlari taqdim etilgan, buyurtmachilar tomonidan bajarilgan (ko’rsatilgan) va tasdiqlangan ishlarning (xizmatlarning) qo’shilgan qiymat solig’i kiritilmagan qiymati daromadga qo’shiladi.
Tovarlar (ishlar, xizmatlar) tannarxidan yoki tovarlar olingan bahosidan past baholarda (tovarni olish bilan bog’liq xarajatlarni hisobga olgan holda) realizatsiya qilinganda, shuningdek tovarlar (ishlar, xizmatlar) bepul topshirilganda soliq solish maqsadlari uchun tovarlarni (ishlarni, xizmatlarni) realizatsiya qilishdan olingan tushum tovarlarning (ishlarning, xizmatlarning) tannarxi yoki tovarlar olingan baho asosida (tovarni olish bilan bog’liq xarajatlarni hisobga olgan holda) aniqlanadi, yuqoridagi o’n birinchi qismida nazarda tutilgan hollar bundan mustasno. Baholari (tariflari) davlat tomonidan tartibga solinishi nazarda tutilgan tovarlar (ishlar, xizmatlar) uchun realizatsiya qilishdan olinadigan tushum belgilangan baholar (tariflar) asosida aniqlanadi.
O’zi ishlab chiqargan tovarlarni jahon bozorida haqiqiy vujudga kelgan narxlar bo’yicha, shu jumladan tannarxidan past narxlar bo’yicha eksport qilish masalalarini ko’rib chiquvchi maxsus vakolatli organning qarorlari asosida ushbu tovarlarning tannarxidan past narxlar bo’yicha xorijiy valyutaga eksport qilinganda, soliq solish maqsadida tovarlarni realizatsiya qilishdan olingan tushum tovarlarni realizatsiya qilishning haqiqiy bahosidan kelib chiqqan holda aniqlanadi.
Tovarlarni (ishlarni, xizmatlarni) realizatsiya qilishdan olinadigan daromadga quyidagi hollarda tuzatish kiritiladi:
1) tovarlar to’liq yoki qisman qaytarilganda;
2) bitim shartlari o’zgarganda;
3) baholar o’zgarganda, sotib oluvchi siylovdan (skidkadan) foydalanganda;
4) bajarilgan ishlar, ko’rsatilgan xizmatlardan voz kechilganda.
Tovarlarni (ishlarni, xizmatlarni) realizatsiya qilishdan olinadigan daromadga yuqoridagi birinchi qismida nazarda tutilgan tuzatishni kiritish bir yillik muddat ichida, kafolat muddati belgilangan tovarlar (ishlar, xizmatlar) bo’yicha esa, kafolat muddati doirasida amalga oshiriladi.
Ushbu moddaga muvofiq tovarlarni (ishlarni, xizmatlarni) realizatsiya qilishdan olinadigan daromadga tuzatish kiritish yuqoridagi birinchi qismida ko’rsatilgan hollar yuz berganligini tasdiqlovchi hujjatlar asosida amalga oshiriladi. Bunda tovarni (ishni, xizmatni) yetkazib beruvchi tovarlarni (ishlarni, xizmatlarni) realizatsiya qilishdan olinadigan daromadga tuzatish kiritishni Soliq kodeksning 222-moddasida nazarda tutilgan tartibda amalga oshiradi.
Tovarlarni (ishlarni, xizmatlarni) realizatsiya qilishdan olinadigan daromadga ushbu moddaning birinchi qismida nazarda tutilgan hollarda tuzatish kiritish ko’rsatilgan hollar yuz bergan soliq davrida amalga oshiriladi.
Qo’shilgan qiymat solig’i solinadigan boshqa daromadlar qo’shilgan qiymat solig’i summasi chegirilgan holda aniqlanadi.
Buxgalteriya hisobi to’g’risidagi qonun hujjatlariga muvofiq belgilanadigan asosiy vositalar va boshqa mol-mulkning chiqib ketishidan olinadigan foyda asosiy vositalar va boshqa mol-mulkning chiqib ketishidan olinadigan daromaddir.
Asosiy vositalar va boshqa mol-mulk ob’ektlarining chiqib ketishidan olinadigan moliyaviy natijani (foydani yoki zararni) aniqlashda asosiy vositalar va boshqa mol-mulk ob’ektlarining ilgarigi qayta baholashlardagi ortgan summasining ushbu asosiy vositalar va boshqa mol-mulk ob’ekti qiymatining ilgarigi qayta baholashlardagi kamayishi summasidan ortgan qismi asosiy vositalar va boshqa mol-mulkning chiqib ketishidan olingan daromad tarkibiga kiritiladi.
Ijara to’lovining summasi mol-mulkni operativ ijaraga berishdan olinadigan daromaddir.
Asosiy vositalar va nomoddiy aktivlarni moliyaviy ijaraga berishdan olinadigan daromad ijaraga beruvchining foizli daromadidir.
Soliq to’lovchi tekin olgan mol-mulk, mulkiy huquqlar, shuningdek ishlar va xizmatlar, agar ushbu Kodeksda boshqacha qoida nazarda tutilgan bo’lmasa, soliq to’lovchining daromadi bo’ladi.
Mol-mulk, mulkiy huquqlar, ishlar va xizmatlar tekin asosda olinayotganda, agar yuqoridagi to’rtinchi qismida boshqacha qoida nazarda tutilmagan bo’lsa, oluvchi shaxsning daromadlari bozor qiymati bo’yicha belgilanadi.
Mol-mulkning, mulkiy huquqlarning, ishlarning va xizmatlarning bozor qiymati hujjatlar bilan yoki baholovchi tashkilotning baholash to’g’risidagi hisoboti bilan tasdiqlanadi. Hujjatlar bilan tasdiqlash deb quyidagilar e’tirof etiladi:
- jo’natish, yetkazib berish yoki topshirish hujjatlari;
- etkazib beruvchilarning narxlarga oid ma’lumotlari (prays-varaqlar);
- ommaviy axborot vositalaridan olingan ma’lumotlar;
- birja ma’lumotlari;
- davlat statistikasi organlarining ma’lumotlari.
Qarz beruvchiga foizli daromad to’lash majburiyatisiz zayom (qaytarib berish sharti bilan moliyaviy yordam) olinayotganda qarz oluvchining daromadi zayomni (qaytarib berish sharti bilan moliyaviy yordamni) olish sanasidagi O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki tomonidan belgilangan qayta moliyalashtirish stavkasidan kelib chiqqan holda aniqlanadi. Daromadni aniqlashning xuddi shunday tartibi zayomni (qaytarib berish sharti bilan moliyaviy yordamni) olish sanasidagi O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki tomonidan belgilangan qayta moliyalashtirish stavkasidan past bo’lgan stavkada foizlar to’lash sharti bilan berilgan zayomlarga (qaytarib berish sharti bilan moliyaviy yordamga) nisbatan qo’llaniladi.
Kredit tashkilotlari tomonidan berilgan kreditlarga, O’zbekiston Respublikasi Prezidentining, O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining qarorlariga binoan, shuningdek O’zbekiston Respublikasining norezidentlari tomonidan berilgan zayomlarga (ssudalarga) nisbatan tatbiq etilmaydi.
Majburiyatlarni hisobdan chiqarishdan olinadigan daromadlarga quyidagilar kiradi:
- fuqarolik qonun hujjatlariga muvofiq da’vo muddati o’tgan hisobdan chiqarilgan majburiyatlar;
- sudning yoki vakolatli davlat organining qaroriga binoan hisobdan chiqarilgan majburiyatlar.
Soliq to’lovchining byudjet va davlat maqsadli jamg’armalari oldidagi qarzining qonun hujjatlariga muvofiq hisobdan chiqarilgan summalari daromad tarkibiga kiritilmaydi.
Talablardan o’zganing foydasiga voz kechish shartnomasi bo’yicha olinadigan daromadlar asosiy qarz talablari bo’yicha qarzdor tomonidan to’langan summalar, shu jumladan qarzdor tomonidan asosiy qarzdan tashqari to’langan summalar bilan soliq to’lovchi tomonidan olingan qarz qiymati o’rtasidagi ijobiy farq tarzida aniqlanadigan daromadlardir.
Qoplash tarzida olinadigan daromadlarga soliq solinadigan bazani aniqlashda ilgari chegirilgan va joriy soliq davrida o’rni qoplangan xarajatlar va (yoki) zararlar kiradi.
Qoplash summasi qaysi soliq davrida olingan bo’lsa, o’sha soliq davrining daromadi bo’ladi.
Soliq solinadigan bazani aniqlashda ilgari chegirib tashlanmagan xarajatlarning va (yoki) zararlarning o’rnini qoplash summasi boshqa daromad tarkibiga kiritilmaydi.
Zaxiralarni tashkil etish xarajatlari soliq solinadigan bazani aniqlashda ilgari chegirib tashlangan shubhali qarzlar (tavakkalchilik operatsiyalari) bo’yicha zaxiralar qisqargan hollarda, ularning qisqarish summasi boshqa daromadlar tarkibida hisobga olinadi yoki buxgalteriya hisobi to’g’risidagi qonun hujjatlariga muvofiq xarajatlarni kamaytiradi.
Xizmat ko’rsatuvchi xo’jaliklar deganda faoliyati soliq to’lovchining asosiy faoliyatiga xizmat ko’rsatishga qaratilgan va mazkur soliq to’lovchining maqsadi bo’lgan tovarlar ishlab chiqarish, ishlar bajarish va xizmatlar ko’rsatish bilan bog’liq bo’lmagan xo’jaliklar tushuniladi. Xizmat ko’rsatuvchi xo’jaliklarga yordamchi xo’jaliklar, uy-joy-kommunal xo’jaligi, ijtimoiy-madaniy soha ob’ektlari, oshxonalar va bufetlar, o’quv kombinatlari hamda shunga o’xshash xo’jaliklar, o’z xodimlariga yoki boshqa shaxslarga xizmatlarni realizatsiya qilishni amalga oshiruvchi ishlab chiqarishlar va xizmatlar kiradi.
Uy-joy-kommunal xo’jaligi ob’ektlariga uy-joy fondi, mehmonxonalar (turistik mehmonxonalar bundan mustasno), boshqa joydan keluvchilar uchun uylar va yotoqxonalar, tashqi obodonlashtirish ob’ektlari, sun’iy inshootlar, suv havzalari, plyajlar uchun inshoot hamda jihozlar, shuningdek aholini gaz, issiqlik va elektr bilan ta’minlash ob’ektlari, uy-joy-kommunal xo’jaligi, ijtimoiy-madaniy soha, jismoniy tarbiya va sport ob’ektlariga texnik xizmat ko’rsatish hamda ta’mirlash uchun mo’ljallangan uchastkalar, sexlar, bazalar, ustaxonalar, garajlar, maxsus mashinalar va mexanizmlar, omborxonalar kiradi.
Ijtimoiy-madaniy soha ob’ektlariga sog’liqni saqlash, madaniyat ob’ektlari, bolalar maktabgacha tarbiya ob’ektlari, bolalar dam olish oromgohlari, sanatoriylar (profilaktoriylar), dam olish bazalari, pansionatlar, jismoniy tarbiya va sport ob’ektlari (shu jumladan treklar, otchoparlar, otxonalar, tennis kortlari, golf, badminton o’yinlari uchun maydonchalar, sog’lomlashtirish markazlari), aholiga maishiy xizmat ko’rsatish sohasining ishlab chiqarishga oid bo’lmagan ob’ektlari (hammomlar, saunalar, kir yuvish, tikish hamda maishiy xizmat ko’rsatuvchi boshqa ustaxonalar) kiradi.
Xizmat ko’rsatuvchi xo’jaliklardan olinadigan daromadlar xizmat ko’rsatuvchi xo’jaliklar tomonidan xizmatlarni realizatsiya qilishdan olingan (olinadigan) mablag’lar summasi va xizmat ko’rsatuvchi xo’jaliklar faoliyati bilan bog’liq xarajatlar summasi o’rtasidagi ijobiy farq sifatida aniqlanadi.
Valyuta hisobvaraqlari bo’yicha, shuningdek chet el valyutasidagi operatsiyalar bo’yicha kursdagi ijobiy farq buxgalteriya hisobi to’g’risidagi qonun hujjatlariga muvofiq quyidagi hollarda daromadlar tarkibiga kiritiladi:
- chet el valyutasiga bo’lgan mulk huquqi boshqa shaxsga o’tayotgan sanada shu chet el valyutasi O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki tomonidan belgilangan kursdan yuqori bahoda sotilganda;
- chet el valyutasiga bo’lgan mulk huquqi boshqa shaxsga o’tayotgan sanada shu chet el valyutasi O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki tomonidan belgilangan kursdan past bahoda sotib olinganda;
- chet el valyutasi kursidagi o’zgarish munosabati bilan balansning valyutaga oid moddalari tegishli hisobot davri uchun qayta baholanganda.
Baholari chet el valyutasida belgilangan tovarlar (ishlar, xizmatlar) uchun o’zaro hisob-kitoblarni milliy valyutada amalga oshiradigan soliq to’lovchilar uchun tovarlar (ishlar, xizmatlar) realizatsiya qilingan yoki olingan sanadan ushbu tovarlarga (ishlarga, xizmatlarga) haq to’langan sanagacha bo’lgan davrda O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki tomonidan belgilangan kursdagi o’zgarish munosabati bilan yuzaga keluvchi ijobiy farq tovarlarga (ishlarga, xizmatlarga) haq to’langan sanadagi jami daromad tarkibiga buxgalteriya hisobi to’g’risidagi qonun hujjatlariga muvofiq kiritiladi.144-modda. Amortizatsiya xarajatlari
Buxgalteriya hisobi to’g’risidagi qonun hujjatlariga muvofiq soliq to’lovchi tomonidan hisobga olinadigan asosiy vositalar va nomoddiy aktivlar ushbu moddaning qo’llanilishi maqsadida amortizatsiya qilinadigan mol-mulk deb e’tirof etiladi.
Soliq to’lovchining xarajatlari soliq solinadigan foydani aniqlash paytida chegirib tashlanadi, Soliq kodeksga muvofiq chegirib tashlanmaydigan xarajatlar bundan mustasno.
Asoslangan va hujjatlar bilan tasdiqlangan xarajatlar, Soliq kodeksda nazarda tutilgan hollarda esa, qonun hujjatlariga va (yoki) soliq to’lovchining hisobga olish siyosatiga muvofiq rasmiylashtirilgan zararlar ham soliq to’lovchining xarajatlari bo’ladi.
Soliq to’lovchining xarajatlari haqiqatda qaysi soliq davrida amalga oshirilgan bo’lsa, o’sha davrda chegirib tashlanadi. Agar ayni bir xil xarajatlar xarajatlarning bir nechta moddasida nazarda tutilgan bo’lsa, soliq solinadigan foydani hisoblashda mazkur xarajatlar faqat bir marta chegirib tashlanadi.
Soliq to’lovchi sarflagan va qiymati chet el valyutasida ifodalangan xarajatlar qiymati milliy valyutada ifodalangan xarajatlar bilan jamlab hisobga olinadi. Mazkur xarajatlarni qayta hisoblash soliq to’lovchi tomonidan buxgalteriya hisobi to’g’risidagi qonun hujjatlariga muvofiq amalga oshiriladi.
Soliq to’lovchining xarajatlari chegirib tashlanadigan va chegirib tashlanmaydigan xarajatlarga bo’linadi.
Quyidagilarga soliq to’lovchining xarajati sifatida qaralmaydi:
1) vositachilik, topshiriq shartnomasi yoki vositachilik xizmatlarini ko’rsatish uchun boshqa shartnoma bo’yicha majburiyatlar bajarilishi munosabati bilan, shuningdek komitent yoki boshqa topshiriq beruvchi uchun vositachi va (yoki) boshqa ishonchli vakil tomonidan qilingan xarajatlarga haq to’lash hisobiga vositachi va (yoki) boshqa ishonchli vakil tomonidan topshirilgan mol-mulk tarzidagi to’lovlar, agar bunday xarajatlar tuzilgan shartnomalarning shartlariga muvofiq vositachi yoki boshqa ishonchli vakilning yoxud boshqa topshiriq beruvchining xarajatlari tarkibiga kiritilishi lozim bo’lmasa;
2) soliq to’lovchi emitent tomonidan topshirilgan, aktsiyadorlar o’rtasida aktsiyadorlar umumiy yig’ilishi qaroriga binoan o’zlariga tegishli aktsiyalar miqdoriga mutanosib ravishda taqsimlanadigan aktsiyalarning qiymati yoxud emitentning ustav fondi (ustav kapitali) ko’paytirilgan taqdirda aktsiyalarni aktsiyadorlar o’rtasida taqsimlashda dastlabki aktsiyalar o’rniga berilgan yangi aktsiyalarning nominal qiymati bilan aktsiyadorning dastlabki aktsiyalarining nominal qiymati o’rtasidagi farq;
3) boshqa yuridik shaxslarning ustav fondiga (ustav kapitaliga) yoki oddiy shirkatga hissa sifatida berilgan mol-mulk, mulkiy huquqlar qiymati.
Moddiy xarajatlarga quyidagilar kiradi:
1) xom ashyo, materiallar, butlovchi buyumlar va yarim tayyor mahsulotlar;
2) ishlab chiqarilgan va (yoki) realizatsiya qilinadigan tovarlarni o’rash va boshqacha tayyorlash uchun, shu jumladan sotuv oldidan tayyorlash uchun, boshqa ishlab chiqarish va xo’jalik ehtiyojlari uchun materiallar, uskunalar hamda boshqa mol-mulkni ta’mirlash uchun materiallar va ehtiyot qismlar;
3) inventar, xo’jalik anjomlari, amortizatsiya qilinadigan mol-mulk bo’lmagan boshqa mol-mulk;
4) soliq to’lovchining texnologik, transport, boshqa ishlab chiqarish va xo’jalik ehtiyojlari uchun sarflanadigan barcha turdagi yoqilg’i, energiya, shu jumladan soliq to’lovchining o’zi tomonidan ishlab chiqarish hamda xo’jalik ehtiyojlari uchun barcha turdagi energiyani hosil qilish, binolarni isitish, shuningdek energiyani bir shakldan o’zga shaklga o’tkazish va uzatish xarajatlari;
5) yerlarni rekultivatsiya qilish va tabiatni muhofaza qilishning boshqa tadbirlari uchun xarajatlar;
6) qonun hujjatlarida belgilangan tartibda tasdiqlangan normalar doirasida suv xo’jaligi tizimlaridan soliq to’lovchilar tomonidan iste’mol qilinadigan suv uchun to’lov;
7) qonun hujjatlarida belgilangan tartibda vakolatli organ yoki soliq to’lovchi tomonidan tasdiqlangan normalar doirasida ishlab chiqarish va (yoki) tashish chog’idagi texnologik yo’qotishlar;
8) qonun hujjatlarida belgilangan tartibda vakolatli organ yoki soliq to’lovchi tomonidan tasdiqlangan tabiiy kamayish normalari doirasida tovar-moddiy zaxiralarni saqlash hamda tashish chog’idagi yo’qotishlar va buzilishlar.
Moddiy xarajatlarga kiritiladigan tovar-moddiy zaxiralarning qiymati buxgalteriya hisobi to’g’risidagi qonun hujjatlariga muvofiq belgilanadi.
Agar yetkazib beruvchidan qabul qilingan qaytariladigan tara qiymati olingan tovar-moddiy zaxiralar narxiga qo’shilgan bo’lsa, qaytariladigan tara qiymati ularning ehtimol tutilgan foydalanilishi yoki ularni realizatsiya qilish narxi bo’yicha ularni sotib olish uchun qilingan xarajatlarning umumiy summasidan chiqarib tashlanadi. Mahsulot yetkazib beruvchidan tovar-moddiy zaxiralar bilan qabul qilingan hamda qaytarilmaydigan tara va o’rov idishlari qiymati ularni sotib olish xarajatlari summasiga kiritiladi. Tarani qaytariladigan yoki qaytarilmaydigan tara jumlasiga kiritish tovar-moddiy zaxiralarni sotib olish shartnomasi (kontrakti) shartlari bilan belgilanadi.
Moddiy xarajatlar summasi qaytariladigan chiqindilar qiymatiga kamaytiriladi. Ushbu moddaning qo’llanilishi maqsadida qaytariladigan chiqindilar deganda xom ashyo (materiallar), yarim tayyor mahsulotlar, issiqlik beruvchi va boshqa turdagi moddiy resurslarning tovarlar (ishlar, xizmatlar) ishlab chiqarish jarayonida hosil bo’lgan, boshlang’ich resurslarning iste’molboplik xususiyatlarini (kimyoviy yoki fizik xossalarini) qisman yo’qotgan va shu tufayli xarajatlar oshib ketgan (mahsulot chiqishi kamayib ketgan) holda foydalaniladigan yoki belgilangan maqsadi bo’yicha foydalanilmaydigan qoldiqlari tushuniladi.
Tovar-moddiy zaxiralarning texnologiya jarayoniga muvofiq boshqa bo’linmalarga boshqa turdagi tovarlarni (ishlar, xizmatlarni) ishlab chiqarish uchun to’laqonli xom ashyo (materiallar) sifatida o’tkaziladigan qoldiqlari, shuningdek texnologiya jarayonini amalga oshirish natijasida olinadigan qo’shimcha (yo’l-yo’lakay olingan) mahsulot qaytariladigan chiqindilar jumlasiga kirmaydi.
Qaytariladigan chiqindilar quyidagi tartibda baholanadi:
-agar bu chiqindilardan asosiy yoki yordamchi ishlab chiqarish uchun foydalanish mumkin bo’lsa-yu, lekin bunda xarajatlar oshib ketsa (tayyor mahsulot chiqishi kamayib ketsa), ehtimol tutilgan foydalanish narxida;
-agar bu chiqindilar chetga realizatsiya qilinsa, realizatsiya qilish narxida.
Mehnatga haq to’lash xarajatlariga quyidagilar kiradi:
1) haqiqatda bajarilgan ish uchun mehnatga haq to’lashning qabul qilingan shakllari va tizimlariga muvofiq ishbay narxlar, tarif stavkalari va mansab maoshlaridan kelib chiqqan holda hisoblangan ish haqi;
2) ilmiy daraja va faxriy unvon uchun ustamalar;
3) predmeti ishlarni bajarish va xizmatlar ko’rsatish bo’lgan fuqarolik-huquqiy tusda tuzilgan shartnomalarga muvofiq jismoniy shaxslarga to’lanadigan to’lovlar, bundan yakka tartibdagi tadbirkorlar bilan tuzilgan shartnomalar mustasno;
4) yuridik shaxsning boshqaruv organi (kuzatuv kengashi yoki boshqa shunga o’xshash organi) a’zolariga yuridik shaxsning o’zi tomonidan amalga oshiriladigan to’lovlar;
5) rag’batlantirish xususiyatiga ega to’lovlar:
a) yillik ish yakunlari bo’yicha mukofot;
b) yuridik shaxsning mukofotlash to’g’risidagi lokal hujjatlarida nazarda tutilgan to’lovlar;
v) kasb mahorati, murabbiylik uchun tarif stavkalariga va mansab maoshlariga ustamalar;
g) ko’p yil ishlaganlik uchun pul mukofoti va to’lovlar;
d) ratsionalizatorlik takliflari uchun to’lovlar;
e) mehnat natijalari bilan bog’liq bo’lmagan bir yo’la beriladigan mukofotlar;
j) ta’tilga qo’shimcha haqlar va ushbu Kodeksning 173-moddasida nazarda tutilgan moddiy yordam;
6) kompensatsiya to’lovlari (kompensatsiya):
a) qonun hujjatlariga muvofiq amalga oshiriladigan tabiiy-iqlim sharoitlari noqulay bo’lgan joylardagi ishlar bilan bog’liq qo’shimcha to’lovlar (ish staji uchun ustamalar, baland tog’li, cho’l va suvsiz hududlarda ishlaganlik uchun belgilangan koeffitsientlar bo’yicha to’lovlar);
b) O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan tasdiqlangan kasblar va ishlar ro’yxati bo’yicha og’ir, zararli, o’ta zararli mehnat sharoitlarida ishlaganlik uchun ustamalar, shu jumladan shunday sharoitlardagi uzluksiz ish staji uchun ish haqiga ustamalar;
v) texnologik jarayon jadvalida nazarda tutilgan tungi vaqtda, ish vaqtidan tashqari dam olish kunlarida va bayram (ishlanmaydigan) kunlarida ishlaganlik uchun tarif stavkalariga hamda mansab maoshlariga ustamalar va qo’shimcha to’lovlar;
g) ko’p smenali rejimda ishlaganlik, shuningdek bir necha kasbda, lavozimda ishlaganlik, xizmat ko’rsatish doirasi kengayganligi, bajariladigan ishlar hajmi ortganligi, o’zining asosiy ishi bilan bir qatorda ishda vaqtincha bo’lmagan xodimlarning vazifalarini bajarganlik uchun ustamalar;
d) doimiy ishi yo’lda kechadigan yoki ko’chib yurish va harakatlanish xususiyatiga ega bo’lgan xodimlarning jo’nab ketish paytidan qaytib kelish paytigacha yo’ldagi har bir sutka uchun to’lanadigan ish haqiga ustamalar;
e) qonun hujjatlarida nazarda tutilgan hollarda ishlar vaxta usulida bajarilganda xodimlarning ish haqiga ustamalar;
j) yuridik shaxs joylashgan yerdan (yig’ilish punktidan) ishlash joyigacha va orqaga qaytish uchun vaxtada ishlash jadvalida nazarda tutilgan, ishlar vaxta usulida bajarilgan taqdirda yo’lga ketadigan kunlar, shuningdek xodimlar meteorologik sharoitlar sababli va (yoki) transport tashkilotlarining aybi bilan yo’lda ushlanib qolgan kunlar uchun tarif stavkasi, mansab maoshi miqdorida to’lanadigan summalar;
z) ishlar vaxta usulida tashkil qilinganda, ish vaqti umumlashtirilgan holda hisobga olinayotganda va qonun hujjatlarida nazarda tutilgan boshqa hollarda xodimlarga ish vaqtining belgilangan davomiyligidan ortiq ishlaganligi munosabati bilan beriladigan dam olish kunlari (otgullar) uchun to’lovlar;
i) yer osti ishlarida doimiy band bo’lgan xodimlarga ularning stvoldan ishlash joyiga borish va u yerdan qaytish uchun shaxtada (konda) harakatlanishining me’yoriy vaqti uchun to’lanadigan qo’shimcha haqlar;
k) qonun hujjatlarida belgilangan normalar doirasida dala ta’minoti.
l) oziq-ovqat va yo’l chiptalarining qiymati yoki oziq-ovqat va yo’l chiptalarining qiymatini qoplash.
7) ishlanmagan vaqt uchun haq to’lash:
a) qonun hujjatlariga muvofiq:
- yillik asosiy (uzaytirilgan asosiy) ta’tilga haq to’lash, shuningdek undan foydalanilmaganda, shu jumladan xodim bilan tuzilgan mehnat shartnomasi bekor qilinganda pullik kompensatsiya to’lash;
- noqulay va o’ziga xos mehnat sharoitlarida, shuningdek og’ir va noqulay tabiiy-iqlim sharoitlarida ishlaganligi uchun ayrim tarmoqlarning xodimlariga beriladigan qo’shimcha ta’tilga haq to’lash;
- o’qish bilan bog’liq ta’tilga va ijodiy ta’tillarga haq to’lash;
- o’n ikki yoshga to’lmagan ikki va undan ortiq bolasi yoki o’n olti yoshga to’lmagan nogiron bolasi bor ayollarga berilgan qo’shimcha ta’tilga haq to’lash;
b) asosiy ish joyi bo’yicha asosiy ish haqi qisman saqlab qolingan holda majburiy ta’tilda bo’lgan xodimlarga beriladigan to’lovlar;
v) donor xodimlarga ko’rikdan o’tish, qon topshirish va qon topshirilgan har bir kundan keyin beriladigan dam olish kunlari uchun haq to’lash;
g) O’zbekiston Respublikasining Mehnat kodeksiga muvofiq davlat yoki jamoat vazifalarini bajarganlik uchun mehnatga haq to’lash;
d) qishloq xo’jaligi ishlariga va boshqa ishlarga jalb qilinadigan xodimlarning asosiy ish joyi bo’yicha saqlab qolinadigan ish haqi;
e) avvalgi ish joyi bo’yicha mansab maoshi miqdorlari muayyan bir muddat davomida saqlab qolingan holda boshqa yuridik shaxslardan ishga joylashtirilgan, shuningdek vazifani vaqtincha bajarib turganda xodimlarga maoshdagi farqni to’lash;
j) yuridik shaxslarning xodimlariga kadrlarni qayta tayyorlash va malakasini oshirish tizimida ishdan ajralgan holda o’qishi vaqtida asosiy ish joyi bo’yicha to’lanadigan ish haqi;
z) xodimning aybisiz bekor turib qolingan vaqt uchun haq to’lash;
i) sog’lig’ining holatiga ko’ra yengilroq yoki noqulay ishlab chiqarish omillarining ta’siridan xoli bo’lgan kamroq haq to’lanadigan ishga o’tkazilganda saqlanadigan avvalgi o’rtacha oylik ish haqini qonun hujjatlarida nazarda tutilgan hollarda to’lash, shuningdek vaqtincha mehnatga qobiliyatsizlik nafaqalariga ish haqining haqiqiy miqdorigacha qo’shimcha haq to’lash;
k) majburiy progul vaqti yoki kam haq to’lanadigan ishni bajarganlik uchun qonun hujjatlariga muvofiq yoki yuridik shaxsning qaroriga ko’ra haq to’lash;
l) o’n sakkiz yoshga to’lmagan shaxslarning imtiyozli soatlariga, onalarga bolani ovqatlantirishi uchun ishda beriladigan tanaffuslarga, shuningdek tibbiy ko’rikdan o’tish bilan bog’liq vaqt uchun haq to’lash;
m) yuridik shaxslarning asosiy ishidan ozod qilingan va ozod qilinmagan holda xodimlarni tayyorlash, qayta tayyorlash va ularning malakasini oshirish uchun, o’quvchilar va talabalarning ishlab chiqarish amaliyotiga rahbarlik qilish uchun jalb qilinadigan malakali xodimlari mehnatiga haq to’lash;
n) oliy o’quv yurtini tamomlaganidan keyin yosh mutaxassislarga ta’til vaqti uchun yuridik shaxs hisobidan to’lanadigan nafaqalar.
o) xodimlarga ta’til uchun mehnat to’g’risidagi qonun hujjatlarida belgilangan normalardan ortiqcha to’langan haq va ular bo’yicha pullik kompensatsiyalar.
8) nogironlarga qonun hujjatlarida nazarda tutilgan qo’shimcha to’lovlar.
Buxgalteriya hisobi to’g’risidagi qonun hujjatlariga muvofiq soliq to’lovchi tomonidan hisobga olinadigan asosiy vositalar va nomoddiy aktivlar ushbu moddaning qo’llanilishi maqsadida amortizatsiya qilinadigan mol-mulk deb e’tirof etiladi.
Quyidagilar amortizatsiya qilinmaydi:
1) yer uchastkalari va tabiatdan foydalanishga doir boshqa ob’ektlar (suv, yer osti boyliklari va boshqa tabiiy resurslar);
2) mahsuldor chorva mollari;
3) axborot-kutubxona fondi;
4) muzey ashyolari;
5) qonun hujjatlarida belgilangan tartibda konservatsiyalashga o’tkazilgan asosiy vositalar;
6) moddiy madaniy meros ob’ektlari;
7) umumiy foydalanishdagi avtomobil yo’llari, yo’laklar, sayilgohlar, xiyobonlar, mahalliy davlat hokimiyati organlari tasarrufida bo’lgan obodonlashtirish inshootlari;
8) qiymati ilgari to’liq chegirilgan mol-mulk;
9) asosiy vositalar va nomoddiy aktivlar tarkibiga o’tkazilmagan kapital qo’yilmalar.
Soliq solish maqsadida amortizatsiya qilinishi kerak bo’lgan mol-mulk amortizatsiyaning quyidagi eng yuqori normalari bilan guruhlarga taqsimlanadi: