Somoniylarning davlat boshqaruvi va mudofa tizimi

II.2. Somoniylar davrida din

Yurtimiz tarixida ajralmas sahifa sifatida e’tirof etiladigan Somoniylar davri shunisi bilan ajralib turadiki, bu davrda o’lkada tinchlik siyosati hukmron bo’lgan va ilm-fan, madaniyat gullab yashnagan. Ushbu davrda o’lkamizdan mashhur mutafakkir olim Ibn Sino, islom ilmlarida katta shuhrat qozongan ilohiyotchi olim Abu Mansur Moturidiy kabi o’nlab allomalar yashab ijod qilgan. Shuningdek, ushbu davrda o’lkamizda islomiy ilmlar taraqqiy etgan va ko’plab ilm markazlari, jumladan “Dor al-juzjoniya”, “Dor al-iyodiya”, “Buxoro fiqh maktabi” kabi maktablar faoliyat olib borgan. Ushbu davr yana shunisi bilan ajralib turadiki, bu davrda o’lkada millatlararo o’zaro totuvlik, e’tiqodiy xurlik va diniy bag’rikenglik barqaror bo’lgan. Mazkur maqolada qariyb bir yarim asr davomida Movarounnahrda mustahkam imperiya sifatida hukmronlik qilgan somoniylar davridagi shu barqarorlik tarixi haqida ma’lumot berishni maqsad qildik.
Somoniylar davlatida IX asrning oxirlarida ijtimoiy-siyosiy va iqtisodiy sohalarda muhim o’zgarishlar yuz bergani va bir necha yillar davomida tinch siyosat va sharoitlar hukmron bo’lib turgani Movarounnahrning asosiy ilmiy markazlaridan hisoblangan Samarqand shahrida ilmiy jarayonlarning jonlanishiga zamin yaratdi. Samarqandning buyuk ipak yo’lida joylashgani tijorat, san’at va ilm markazlaridan biriga aylanishiga sabab bo’lgan. shuni alohida ta’kidlash mumkinki, somoniylar davrida Samarqandda nafaqat islom dinining, balki boshqa dinlarning ham ta’lim markazlari faoliyat olib borgan.
IX-XII asrlar ma'naviy hayotida islom dini muhim rol o‘ynaydi. Bu davrda musulmon Sharqida keng tarqalib, jahon dini darajasigacha ko‘tarilgan islom dini va shariat musulmon dunyosining mafkurasiga aylandi. Arab xalifaligining olib borgan siyosati natijasida o‘zining barcha haq-huquqlaridan ajralib, madaniyati oyoq osti qilingan Mo-varounnahr aholisi o‘z e'tiqodi va xat- savodidan mahrum bo‘lib, islom dinini qabul qilishga, shariat ahkomlarini bajarishga, shuningdek, arab tili va yozuvini o‘rganishga majbur bo‘ldi. Ko‘p vaqg o‘tmay e'tiqodli xalq yod arab imlosida xat-savod chiqarishga kirishadi. Masjid va xonaqohlar savod maktabiga aylanib, imomu mutavallilar ustozu muta-kallim vazifasini bajaradilar.
Biroq shunisi e'tiborliki, Movarounnahr aholisining murakkab arab imlosini o‘zlashtirib, xat-savodli bo‘lishi uchun hamda fan va davlat tili deb hisoblangan arabiy tilni mukammal o‘rganib, bu tilda asarlar yarata oladigan olim va mutafakkirlarning yerli xalq orasidan yetishib chiqishi uchun qariyb bir yarim asr, ya'ni besh avlodning umri sarf bo‘ladi.
Shunday bo‘lsa-da, bu davr mobaynida Movarounnahr aholisining ma'naviy va e'tiqodiy hayotida keskin o‘zgarishlar sodir bo‘ladi. Ma'lumki, ilk islomda jamiyatni hukuqiy va mafkuraviy jihatdan boshqarish faqat Qur'on va hadis asosida olib borilgan. Biroq musulmon jamoalarining barcha huquqiy va axloqiy masalalari Qur'onda qamrab olinmaganligi sababli VII asr oxiri - VIII asr boshlaridayoq hadislarni to‘plab yozish boshlanadi. Chunki hadislar Qur'ondan keyin muqaddas manba hisoblangan. IX-X asr boshlarida islomiyat ulamolari orasida obro‘li deb e'tirof etilgan hadislarning 6 ta to‘gshami yuzaga keladi. Bulardan sunna deb hisoblangan hadislardan «Sahihi Buxoriy» va «Sahihi Muslim» eng mo‘tabarlari hisoblanadi. Movarounnahrdan Abu Abdulloh Ismoil al-Buxoriy va Abu Iso at-Termiziy kabi buyuk muhaddislar yetishib chiqqan²⁵.
Ammo vaqt o‘tishi bilan xalifalik tomonidan fath ztilgan mamlakatlar ulamolarining ta'siri tufayli islom ta'limotining ba'zi masalalari bo‘yicha g‘oyaviy bahslar va ixtiloflar yuzaga keladi. Natijada ko‘plab yo‘nalish, mazhab va firqalar paydo bo‘ladi. X asrda islomning sunniylik yo‘nalishi, xususan, Abu Xanifa (Imom A'zam) tomonidan Iroqda asos solingan Xanafiya mazhabi, ayniqsa, Xuroson va Movarounnahrda ravnaq topadi. Chunki Xanafiya mazhabi o‘zga dinlar va mahalliy urf-odatlarga nisbatan erkinlik berib, xalqlarning mahalliy an'analarini e'tiborga olgani uchun u keng yoyiladi.
Bunday vaziyatda, shubhasiz, musulmonlarning ijtimoiy-iqtisodiy, diniy faoliyatini qamrab oluvchi qonunlar majmuasiga ehtiyoj tug‘iladi. Bir necha asrlar mobaynida ilohiyotchilar shariat qonunlarini ishlab chiqadilar. U diniy- huquqiy tizim sifatida XI-XII asrlarda to‘la shakllanadi. Bu borada ham Movarounnahr ula-molari ma'naviy va madaniy merosni shakllantiris h yo‘lida imkoniyat doirasida faoliyat ko‘rsatadilar. Burhonuddin al-Marg‘inoniy va uning mashhur «Al-Hidoya» asari buning yorqin dalilidir.
Movarounnahr va Xurosonda xalifalik hukmronligi tugatilib, mustaqil Somoniylar, Qoraxoniylar, Xorazmshohlar va G‘aznaviylar davlatlari qaror topadi. Islom ta'limoti, shariat ahkomlari va ilmu ma'rifatga e'tibor yanada kuchayadi. Markaziy shaharlarda qator masjid va madrasalar qad qo‘taradi. Manbalardan ma'lum bo‘lishicha, dastlabki madrasa Buxoroda X asrda shaharning Kavushdo‘zlar timi yaqinida bino qilinadi. U Farjak madrasasi deb yuritilgan. XII asrda esa Buxoroning Darvoza mahallasida qonunshunoslar uchun maxsus «Faqihlar madrasasi» quriladi.
Bunday oliy ilmgohlarda asosan islom dini ta'limotining asosiy manbalari - Qur'oni Karim, Hadisi Sharif va arab tilini mukammal o‘rganishga katta e'tibor berilgan. Shariat ahkom Qur'ondan keyin muqaddas manba hisoblangan. IX—X asr boshlarida islomiyat ulamolari orasvda obro‘li deb e'tirof etilgan hadislarning 6 ta to‘gshami yuzaga keladi. Bulardan sunna deb hisoblangan hadislardan «Sahihi Buxoriy» va «Sahihi Muslim» eng mo‘tabarlari hisoblanadi. Movarounnahrdan Abu Abdulloh Ismoil al-Buxoriy va Abu Iso at-Termiziy kabi buyuk muhaddislar yetishib chiqqan²⁶.
Ammo vaqt o‘tishi bilan xalifalik tomonidan fath ztilgan mamlakatlar ulamolarining ta'siri tufayli islom ta'limotining ba'zi masalalari bo‘yicha g‘oyaviy bahslar va ix-tiloflar yuzaga keladi. Natijada ko‘plab yo‘nalish, mazhab va firqalar paydo bo‘ladi. X asrda islomning sunniylik yo‘nalishi, xususan, Abu Xanifa (Imom A'zam) tomonidan Iroqda asos solingan Xanafiya mazhabi, ayniqsa, Xuroson va Movarounnahrda ravnaq topadi. Chunki Xanafiya mazhabi o‘zga dinlar va mahalliy urf-odatlarga nisbatan erkinlik berib, xalqlarning mahalliy an'analarini e'tiborga olgani uchun u keng yoyiladi²⁷.
Bunday vaziyatda, shubhasiz, musulmonlarning ijtimoiy-iqtisodiy, diniy faoliyatini qamrab oluvchi qonunlar majmuasiga ehtiyoj tug‘iladi. Bir necha asrlar mobaynida ilohiyotchilar shariat qonunlarini ishlab chiqadilar. U diniy- huquqiy tizim sifatida XI-XII asrlarda to‘la shakllanadi. Bu borada ham Movarounnahr ula-molari ma'naviy va madaniy merosni shakllantirish yo‘lida imkoniyat doirasida faoliyat ko‘rsatadilar. Burhonuddin al-Marg‘inoniy va uning mashhur «Al-Hidoya» asari buning yorqin dalilidir²⁸.
Movarounnahr va Xurosonda xalifalik hukmronligi tugatilib, mustaqil Somoniylar, Qoraxoniylar, Xorazmshohlar va G‘aznaviylar davlatlari qaror topadi. Islom ta'limoti, shariat ahkomlari va ilmu ma'rifatga e'tibor yanada kuchayadi. Markaziy shaharlarda qator masjid va madrasalar qad qo‘taradi. Manbalardan ma'lum bo‘lishicha, dastlabki madrasa Buxoroda X asrda shaharning Kavushdo‘zlar timi yaqinida bino qilinadi. U Farjak madrasasi deb yuritilgan. XII asrda esa Buxoroning Darvoza mahallasida qonunshunoslar uchun maxsus «Faqihlar madrasasi» quriladi.

Xulosa

Somoniylar davrida kuchli va mustakil davlatning paydo bulishi dexonchilik, xunarmandchilikning rivojlanishi, shaxarlarning tarakkiyoti uz navbatida ichki va tashki savdoni yanada uzviylashuviga va tarakkiyotiga olib keldi. Avvalo shaxar va kishloklar urtasidagi savdo kengaydi. Ikkinchi tomondan shaxar va kishloklarni kuchmanchi xalklar va boshka davlatlar bilan alokasi rivojlandi.
Yozma manbalarda kayd kilinishicha, bozorlar katta-kichik shaxarlarda va xatto kishloklarda bulgan. Ayniksa karvon yullari buyida joylashgan shaxarlarkda bir nechtadan bozorlar bulgan. Buxoro, Xujand, Kesh, Termiz, Xirot, Marv, Nishopur shaxarlaridagi bozorlar katta va juda gavjum bulgan. Istaxriyning yozishicha, Samardandda Movarounnaxrzfning bosh bozori joylashgan. Bu yerga xamma yerdan savdogarlar kelgan. Movarounnaxrda tayyorlangan maxsulotlarning katta kismi Samarkandga keltirilgan va undan keynn boshkayurtlarga tarkatilgan. Ichki va tashki savdoda ayrim kichik shaxarlarning xam ;urni katta bulgan. Bu borada Poykand shaxri muxim axamiyat kasb etadi. Manbalarda yozilishicha, bu shaxarda somonnylardan oldin xam savdogarlar Xorazm, Kaspiy buyidagi ulkalar va Xitoy bilan oldi-sotti ishlari olib borishgan.
IX—X asrlarda mamlakatda, bir tomondan, dehqonchilik, ikkinchi tomondan, hunarmandchilikning rivoj topishi, shubhasiz, o‘z navbatida ichki va tashqi savdoning kengayishiga olib keladi. Bu davrda Old Osiyoni Mo‘g‘uliston va Xitoy bilan tutashtirgan qadimgi karvon yo‘li orqali olib borilgan tashqi savdo aloqalari, ayniqsa gavjumlashib ketadi. Bag‘dod shahridan boshlangan katta karvon yo‘li Hamadon, Nishopur, Marv, Omul, Buxoro, Samarqand, Shosh, Taroz, Qulon, Marke, Bolasog‘un, Suyob, Issiqko‘lning janubiy sohili orqali o‘tib, Sharqiy Turkistonga va undan Xitoyga kirib borar edi. Bu yo‘lning Farg‘ona orqali o‘tgan janubiy, o‘g‘uzlar yoki Dashti Qipc hoq orqali Janubiy Sibirga yo‘nalgan shimoliy hamda Xorazm orqali Volga daryosi bo‘ylab Xazar va Bulg‘or davlatlariga eltadigan shimoli-g‘arbiy tarmoqlari, ayniqsa, serqatnov bo‘lgan.
Markaziy Osiyolik savdogarlar uz mollarini arab xalifaligi tarkibiga kirgan davlatlarga, Kavkazga, Xazar va Bulroriyaga, Xitoy va Xindistonga olib borib sotganlar. Markaziy Osiyodan Xitoy bilan Urta yer dengizini birlashtiruvchi va Janubi-Sharkiy yevropaga olib boruvchi karvon yullari uggan. Ayniksa Urta yer dengizi bilan borgovchi karvon yuli ancha gavjum bulgan. Bu yul Bagdod, Xamadon, Nishopur, Marv, Amul, Buxoro, Samarkand, Ustrushona, Choch, Balasorun orkali Xitoyga olib borgan. Xitoyga Markaziy Osiyodan otlar va shisha buyumlar olib borilgan. Xitoydan esa turli-tuman ipak gazlamalar keltirilgan. Xazar Bulror va Rus yerlariga Markaziy Osiyodan kuruk mevalar turli-tuman gazlamalar, guruch va kumush chikarilgan. Uz navbatida Janubi-Sharkiy yevropadan Markaziy Osiyoga muyna, mis, teri, koramol, kullar keltirilgan. JanubiSharkiy yevropa bilan bulgan savda alokalarida xorazmlik savdogarlarning urni katta bulgan.
Markaziy Osiyo xalqlarining ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy rivojlanishida ham Somoniylar davlati (1X-X asrlar) katta ahamiyatga ega bo‘ldi. Bu davr ilm- fan va ma'rifatning rivojlangan davri bo‘ldi hamda Al-Xorazmiy, Forobiy, Beruniy, Ibn Sino, Ismoil Buxoriy, Imom at-Termiziy, Ahmad Yassaviy, Bahovuddin Naqshband kabi ulug‘ mutafakkir olimlar va allomalar yetishib chiqishida muhim bosqich bo‘ldi.
Somoniylar davri shunisi bilan ajralib turadiki, bu davrda o‘lkada tinchlik siyosati hukmron bo‘lgan va ilm-fan, madaniyat gullab yashnagan. Ushbu davrda o‘lkamizdan mashhur mutafakkir olimlar, islom ilmlarida katta shuhrat qozongan ilohiyotchi olim va allomalar yashab ijod qilgan. Shuningdek, ushbu davrda o‘lkamizda islomiy ilmlar taraqqiy etgan va ko‘plab ilm markazlari, jumladan “Dor al-juzjoniya”, “Dor al-iyodiya”, “Buxoro fiqh maktabi” kabi maktablar faoliyat olib borgan. Ushbu davr yana shunisi bilan ajralib turadiki, bu davrda o‘lkada millatlararo o‘zaro totuvlik, e'tiqodiy xurlik va diniy bag‘rikenglik barqaror bo‘lgan.