Sport va chaqiriqqacha harbiy ta’lim fakulteti

2. Futbolchilarning chidamkorlik va chaqqonlik sifatlarini tarbiyalash usullari
Yosh futbolchilarda chidamlilikni tarbiyalashga 12-15 yoshdan boshlab kirishish maqsadga muvofiqdir. Bu yoshga kelib o’smiming anatomik va fiziologik jihatdan shakllanishi tugalanadi ya uning harakat faolligining oshishi chidamlilikni ko’proq rivojlantirish imkonini beradi. Umumiy chadamlilikni tarbiyalash. Boshlang’ich ta’lim bosqichida umumiy chidamlilikni tarbiyalashga ko’proq e’tibor beriladi.
Umumiy chidam-lilikni tarbiyalash uslublari turli sportchilar uchun umumiy bo’lib, ulami tanlash fiitbolchilaming ixtisoslashuvi, malakasi va individual xususiyatlariga bog’liq emas. Uzoq masofaga lo’killab yugurish, shuningdek, sportning siklik turlari: suzish, chang’ida yugurish va boshqalar umumiy chidamlilikni tarbiyalashning asosiy vositasidir. 11-12 yoshli fiitbolchilar bilan o’tkaziladigan mashg’ulotlarda umumiy chidamlilikni tarbiyalashning asosiy vositasi uzoq masofaga asta-sekin yugu-rishdir.
Yugurish vaqti tomir urish tezligi minutiga 140 - 150 marta bo’lgan holda asta-sekin 10 daqiqadan 30 daqiqagacha oshiriladi. Mashg’ulotning bu uslubi bir me’yorli uslub deb ataladi. U bir qator afzalliklarga ega: birinchidan, organizmdagi barcha tizimlaming uyg’un va asta-sekin moyillik bilan ishlashiga qulay sharoitlar yaratiladi; ikkinchidan, ortiqcha mashg’ulot qilish ehtimoli kamayadi. Bunda sportchining organizmi aerob rejimda ishlaydi. Jiddiy mashg’ulot qilish bosqichida futbolchilaming umumiy chidamliligini tarbiyalash uchun trenirovkaning bir me’yorlio’zgaruvchan uslubini qo’llash maqsadga muvofiqdir. Bu uslub yuklamaning sust yoki faol dam olish bilan almashinib turadigan bir necha "bo’Iak" larga bo’linishi bilan xarakterlanadi. Bu esa shug’ullanuvchilaming organizmiga ancfia kuchli ta’sir etadigan jadal mashqlami qo’llash imkonini beradi. Bir me’yorli-o’zgaruvchan uslubda bajariladigan mashqlar futbolchilarda chidamlilik sifatini tarbiyalashga, texnikani musobaqa sharoitiga yaqin boMgan sharoitlarda takomillashtirishga imkon beradi. Bu uslub o’zining organizmga ta’sir etishiga ko’ra anaerob uslubdir. Bir me’yorli o’zgaruvchan uslub bo’yieha bajariladigan mashg’ulotni tegishli rejimda o’tkazish kerak. Masalan, 1000 m ga yugurishni bajarishda quyidagicha topshiriq beriladi: 200 m bir me’yorda yugurish, 20-30 m shiddat bilan yugurish va hokazo. Umumiy chidamlilikni tarbiyalash uchun trenirovkaning bir me’yorli-o’zgaruvchan uslubidan foydalanganda, bajarila-digan ishning quyidagi asosiy xarakteristikalarini hisobga olish zarur:
1. Mashqlami bajarish tezligi taxminan shunday boMishi kerakki, mashqni bajarish oxiriga kelib tomir urishining tezligi minutiga 160-170 marta bo’lsin. 2. Mashqlaming bajarilish davomiyligi 45-90 soniya oralig’ida belgilanadi.
3. Dam olish intervali 15 soniyadan 45 soniyagacha. Bunda pauzaning oxiriga kelib tomir urish tezligi daqiqasiga 120-140 gacha tushishi kerak.
4. Takrorlashlar soni shunday tanlanishi kerakki, barcha seriyalar nisbatan barqaror rejimda bajariladigan bo’lsin.
5. Mashg’ulotning har bir qismi o’rtasida passiv dam olinadi.
Maxsus chidamlilikni tarbiyaiasb. Umumiy chidamlilik bilan bir qatorda futbolchilar maxsus chidamlilikni ham rivojlantirishlari kerak. Maxsus chidamlilik futbolga tatbiq qilinganda, o’yinchining belgilangan sur’atni o’yinning oxirgi daqiqasigacha saqlash qobiiiyatida namoyon bo’ladi. Tezlikka chidamlilik maxsus chidamlilikning xillaridandir. Bu sifat yuksak rivojlanganda, futbolchi shiddat bilan yugurish va tezlanishlaming maksimal tezligini saqlab qoladi, butun o’yin davomida texnik usullami samarali bajaradi. Maxsus chidamlilik ko’rsatish ba’zi bir fiziologik va ruhiy omillarga bog’liq. Futbolchining anaerob imkoniyatlari asosiy fiziologik omildir. Tezlikka chidamlilikni tarbiyalashda anaerob mexanizmlami takomillashtirish uchun takroriy, o’zgaruvchan, intervalli va musobaqa uslublari qo’llaniladi. Aylanma mashg’ulotdan ham foydalanish maqsadga muvofiqdir. Uning afzalligi shundan iboratki, yuklamani individuallashtirish bilan uni qat’iy regalamentlash muvaffaqiyatli ravishda qo’shib olib boriladi. Yuklamaning individual me’yori "maksimal test" deb ataladigan test yordamida, ya’ni aylanma mash-g’ulot kompleksiga kiritilgan har bir mashqqa doir ayrim mashqlaming (takrorlashlar soni, tezligi) maksimal bajarilishini sinash bilan aniqlanadi. Aylanma mashg’ulotda yosh fiitbolchilarda maxsus chidamlilik zaminini yaratish o’zgaruvchan intervalli uslub bo’yicha olib borilib, unda dam olish intervali qat’iy bo’ladi.
Har bir alohida "stansiya" da bajariladigan aylanma mashg’ulot mashqlari bajarilishiga ko’ra texnikaviy jihatdan uncha og’ir bo’lmasligi kerak. Mashqlar kompleksi, asosan, fiitbolchilaming harakat sifatlarini rivojlantirish uchun tavsiya qilinadigan mashqlami, shuningdek, boshqa sport turlaridan olingan yordamchi mashqlami o’z ichiga olishi lozim. Mashqlari bajarishdagi yuklamalar nihoyatda individual bo’lishi kerak. Mashqlarning bajarish tezligi-maksimal tezlikning 80-85% i, shu bilan birga, mashqni bajarish oxiriga kelganda tomir urish tezligi minutiga 175-180 atrofida bo’lishi lozim. Dam olish intervallari - kamida 45-90 soniya, ko’pi bilan 3-4 daqiqa bo’lishi kerak. Yosh futbolchilaming organizmiga tushadigan yuklamani tekshirish qulay bo’lsin uchun, barcha mashqlami tomir urish tezligiga qarab uch guruh (past, o’rtacha, yuqori) jadallikdagi mashqlarga bo’lish mumkin. Past sur’atda bajariladigan mashqlarga shunday mashqlar kiradiki, ulami bajarish vaqtida tomir urish tezligi minutiga 120-130 martaga yetadi. Mashqlardan bajarish tezligi-maksimal tezlikning 50-60% ini tashkil etadi. Aylana bo’ylab oddiy yugurishni, turli holatda yurishni, shoshilmay to’p olib yurishni, xilma-xil gimnastika mashqlarini, turgan joyidan darvozaga tepishni, turgan joydan bir-biriga to’p uzatishni, yangi texnik usullarga o’rgatish va hokazolami past sur’atda bajariladigan mashqlarga kiritish mumkin. O’rtacha sur’atda bajariladigan mashqlarga shunday mashqlar kiradiki, ulami maksimal tezlikning 70-85% ida bajarganda, tomir urish tezligi minutiga 130-165 taga yetadi. Masalan, turli xil start holatidan turlicha yugurish, xilma-xil tezlikda (20-30 m) va shiddat bilan yugurish (15-20), turgan joydan uzunlikka sakrash, balandlikka sakrayotib ayni vaqtda sonlami ko’krakka tortish, shuningdek, to’pni olib yurgandan keyin uzatish, cheklangan maydonchada to’pni olib yurish. To’p bilan turli xil estafetalar o’tkazish, to’pni tez olib yurish, to’p bilan turli xil estafetalar o’tkazish va h.k.

Yuqori sur’atda bajariladigan mashqlarga shunday mashqlar kiradiki, ulami bajarish vaqtida tomir urish tezligi minutiga 170-190 martaga yetadi. Masalan, musobaqa tarzidagi "mokisimon" yugurish, cheklangan maydonchada "quvlash-machoq" o’ynash, cho’nqayib o’tirgan holatda sakrab (otilib) turish, raqib bilan olishgan holda 8-10 m ga shiddat bilan yugurgandan keyin mo’ljalga to’p tepish, maxsus topshiriq (yuqori sur’atni saqlab turish, jamoadagi o’yinchilar sonini kamaytirish bilan o’ynash, cheklangan maydonchalarda (2x3, 3x3, 4x4, 6x6, 8x8) o’ynash. Katta yuklama bilan bajariladigan chidamlilik mashqlarining mashg’uloti 15-16 yoshli futbolchilar uchun haftasiga ko’pi bilan 1 marta, 17-18 yoshlilar uchun esa haftasiga 2 marta o’tkazilishi mumkin. Murabbiyning jismoniy, texnik va taktik tayyorgarlikka doir mashg’ulot mashg’ulotiga kiritilgan har bir mashqning energetic "qimmati" ni aniq belgilay bilishi mashg’ulot vositalari va uslublarini to’g’ri hamda maqsadga muvofiq tanlashiga imkon beradi. Chidamlilik darajasini aniqlash uchun olti minutli yugurish testidan foydalanish tavsiya qilinadi. Shu maqsadda yuguriladigan aylana har 10 m dan keyin belgilab chiqiladi.