Ġssn 2222-7849 azərbaycan mġLLĠ elmlər akademġyasi
Yüklə 1,23 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Colutea komarovii Takth., Celtis caucasica Willd., Celtis taurnefortii Lam., Crataegus pontica
C.Koch. , Juniperus foetidissima Willd., Punica granatum L., Pistacia mutica Fisch.et Mey., Pyrus salicifolia Pall., Quercus araxina (Trautv.) Grossh., Rhus coriaria L., Rosa nizami Sosn. və s. göstərmək olar. Bildiyimiz kimi gecə və gündüzün uzunluqları arasındakı fərq bitkilərdə yarpaq tökülməsinə, çiçəkləmə, budaqlama, yarpaq parçalanması, piqment əmələ gətirmə və s. kimi hadisələrə təsir edir. İşığın düşmə vaxtı ilə əlaqədar olaraq bitkilər qısa və uzun gün bitkilərinə ayrılır [18]. Fərqli coğrafi bölgələrdə yayılmış bitkilər öz inkişafları boyunca yaşadıqları yerin işıq vaxtına ekoloji olaraq uyğunlaşmışlar. Aparılan tədqiqatlar nəticəsində öyrənilən bitkilər içərisində işıqsevən və kölgə sevən bitki qrupları ayırd edilmişdir (cədvəl 1). İşığa qarşı münasibətinə görə öyrənilən bitkilərdən 31 növü işıqsevən, qalan növlər isə kölgə sevəndir. Kölgəli yerdə bitən Albizia julibrissin Durazz., Diospyros lotus L., Euonymus velutina Fisch.et Mey., Crataegus pontica, Punica granatum, Pterocarya pterocarpa (Michx.)Kunth ex Ilyinsk., Rosa nizami, Stаphylea colchica Strv. kimi növlər üzərində aparılan müşahidələrin nəticəsi göstərmişdir ki, bu bitkilərin inkişafında zəifləmələr, o cümlədən çiçəkləmə faizinin aşağı düşməsi, yan budaqların sayının artması, yarpaqların nazikləşməsi baş verir. Aparılan müşahidələr nəticəsində məlum olmuşdur ki, insan fəaliyyəti ilə bağlı işlərin bitkilərə təsiri həmin bitki qruplaşmalarının strukturunun pozulmasına gətirib çıxarır və bu da öz növbəsində nadir növlərin normal böyüyüb inkişaf etməsinə mənfi təsir edir və onların təbiətdə arellarının daralmasına səbəb olur [20]. Cədvəl 1 Azərbaycanın nadir və nəsli kəsilməkdə olan ağac və kol bitkilərinin işığa görə münasibəti № Növ şıqsevən Kölgəsevən 1 2 3 4 1 Albizia julibrissin + 2 Alnus subcordata + 3 Buxus colchica + 4 Buxus hyrcana + 5 Calligonum aphyllum + 6 Calligonum bakuense + 7 Castanea sativa + 8 Celtis caucasica + 9 Celtis taurnefortii + 10 Colutea komarovii + 11 Corylus colurna + 12 Cotoneaster saxatilis + 13 Crataegus pontica + 14 Danaea racemosa + 15 Diospyros lotus + 16 Euonymus velutina + 17 Ficus hyrcana + 18 Gleditsia caspica + 19 Hedera pastuchowii + 20 Ilex hyrcana + 21 Juniperus foetidissima + 22 Laurocerasus officinalis + 23 Padus avium + 24 Parrotia persica + 25 Platanus orientalis + 1 2 3 4 26 Punica granatum + 27 Pistacia mutica + 28 Populus hyrcana + 29 Pterocarya pterocarpa + 30 Pyracantha coccinea + 31 Pyrus boissieriana + 32 Pyrus grossheimi + 33 Pyrus hyrcana + 34 Pyrus salicifolia + 35 Quercus araxina + 36 Quercus castaneifolia + 37 Rhus coriaria + 38 Rosa nizami + 39 Ruscus hyrcanus + 40 Stаphylea colchica + 41 Taxus baccata + 42 Vitis sylvestris + 43 Zelkova carpinifolia + Temperatur. İşıq enerjisi, günəşdən gələn günəş şuasının yerə düşməsindən sonra istilik enerjisinə çevrilir. Bu şualar torpağa düşdükdən sonra onların geriyə dönən hissəsi istilik şəklində üzə çıxır. Bu səbəbdən yerə yaxın olan hissə ilıq, daha üst qatlar isə sərin olur. Isti, kalori ilə ölçülür və 1 q suyun istiliyinin 15,5°C-dən 16,5°C-yə qədər yüksəlməsi üçün lazım olan istilik 1 kaloriyə bərabərdir. Yaz və qış mövsümlərində istilik ritmi dəyişir. Əsasən, bitkilər üçün önəmli olan onların bitmə yerindəki istilikdir. Istiliyin dəyişməsinə səbəb olan amillərdən biri torpağın quruluşu və rəngidir. Açıq rəngli çılpaq torpaqlar işığı çox qüvvətli bir şəkildə geri qaytarır, tünd rəngli torpaqlar isə bitki örtüyü ilə zəngin olduğundan günəş şualarını daha çox udur. Bu baxımdan tünd rəngli torpaqda daha çox istilik olur. Apardığımız bir təcrübədə bir günlük istilik dəyişmələri öyrənilmişdir. Tədqiqat, iyul ayında 27 növ nadir bitki üzərində aparılmışdır (cədvəl 2). Tədqiq olunan bütün bitkilərdə ən yüksək temperatur saat 13-14 radələrində torpağa ən yaxın məsafədə olduğu qeyd edilmişdir. Torpaq səthindən uzaqlaşdıqca temperaturun miqdarında azalmalar qeyd edilmişdir. Qeydə alınan temperaturun torpaq səthinə ən yaxın olan sahədə növdən asılı olaraq 25-33°C arasında olduğu məlum olmuşdur. Apardığımız müşahidələr göstərmişdir ki, növdən asılı olaraq torpaq səthindən bitkinin təpə hissəsinə qədər olan yüksəklikdə istilik dərəcəsi, torpaq səthinə yaxın olan sahədən 5-9°C az olur. Temperaturun yüksəlməsi bitkilərdə zülalın dağılmasına və amiakın toplanmasına səbəb olan amillərdəndir. Temperaturun daha yüksək olması hüceyrənin qurluşunu pozur [6]. Bildiyimiz kimi, Abşeron yarımadası may mövsümündə torpağın quru olması ilə digər bölgələrdən fərqlənir. Belə ki, illik yağıntıların miqdarı 200-300 mm, buxarlanma isə təxminən 1000 mm-ə qədər olur. Bu baxımdan, Abşeron yarımadasında olan bitkilərin bu iqlim amilinə qarşı uyğunlaşmaları mühüm hadisələrdən biridir. Quru isti yay aylarında Abşerona introduksiya olunan bitkilər çox böhranlı bir vəziyyətdə olurlar [5,19]. Öyrənilən bitkilər üzərində apardığımız müşahidələr göstərmişdir ki, ех situ şəraitində bu bitkilərin bir hissəsinin yarpaqlarında saralmalar və tökülmələr müşahidə edilir. Buna misal olaraq Parrotia persica (D.C)C.A.Mey., Alnus subcordata C.A.Mey., Populus hyrcana Grossh., Platanus orientalis L., Corylus colurna L., Albizia julibrissin, Pterocarya pterocarpa, Castanea sativa Mill., Euonymus velutina, Pyrus grossheimi Fed., Pyrus hyrcana Fed., Staphylea colchica və s. növləri göstərmək olar. Istiliyin artması ilə əlaqədar quraqlığın davam etdiyi zaman ərzində tədqiq olunan bitkilərədə böyümə dayanır. Sonradan istiliyin azalması ilə əlaqədar həmin bitkilərdə yenidən yarpaqlama baş verir. Cədvəl 2 Bəzi ağac və kol bitkilərinəd günlük istilik dəyişmələri (iyul, 2007) № Növ Torpaq səthindən olan hündürlük (gövdə) 0 orta Təpə temperatur, °C 1 Yüklə 1,23 Mb. Dostları ilə paylaş:
|