Standart-kosts usulining moxiyati faqat imkoniyatlari.
Lug‘atlarda me’yor atamasi ulchofaqat li miqdor, daraja, ya’ni talab qilingan, istalgan yoki mumkin bo‘lgan narsaga muvofiq keladigan ma’lum daraja deb izoxlanadi. Xdsob yuritishda me’yorlar deganda Mahsulot birligiga moliyafaqat iy moddiy xarajatlar tushuniladi. Masalan, oshxona mebeli ishlab chitsarufaqat chi kompaniya oshxona stoli ishlab chiqarish uchun kuyidagi me’yorlarni belgilashi mumkin:
Mahsulot birligini (bitta stolni) ishlab chiqarishga befaqat osita mehnat xarajatlari me’yori (4 soat ish faqatqti, har soatiga 10 &)-40.
Mahsulot birligini ishlab chiqarishga materiallar sarfi me’yori (har bir kfaqatdrat metri 3 & (16m
2)-18
Korxona ustama sarflari bo‘yicha me’yor (har soatga 3 &)-15
Mahsulot birligini ishlab chiqarishga xarajatlar me’yori-73
Me’yor oshxona stoli ishlab chiqarishda foydalaniladigan ish faqatqti, materiallar, mashina faqatqtining oldindan aniqlanadigan sarflariga karab belgilanadi. Xarajatlarning barcha elementlari me’yorlanadi (miqdori belgilanadi), yani mehnat, materiallar sarfi, ustama sarf-xarajatlar me’yori belgilab kuyiladi. Mahsulot birligini ishlab chiqarishga yagona me’yorni aniqlash uchun har bir element bo‘yicha me’yoriy xarajatlar jamlanadi.
Shundan kelib chikib aytish mumkinki, me’yoriy xarajatlar samarali ishlab chiqarish sharoitida maqsadga erishish uchun oldindan aniqlangan xarajatlarni aks ettiradi. Bu kategoriya smeta xarajatlaridan farq qiladi: smeta butun faoliyatga tegishlidir, me’yor esa usha axborotdan iborat bo‘lsa xam, u Mahsulot birligiga oid axborotdir. Shu sababli me’yor Mahsulot birligini ishlab chiqarish bilan bog‘liq kutilayotgan miqdorni aks ettiradi, smeta esa ishlab chiqarishning umumiy hajmi bilan bog‘liq . Smeta bo‘yicha ishlab chiqarish muljallangan Mahsulot 1000 ta stoldan iborat bo‘lsa, smeta
xarajatlari 73000 yefaqat roni tashkil qiladi, Mahsulot birligiga xarajatlar esa 73 yefaqat roni tashkil etadi.
Xarajatlarni aniqdashning me’yoriy usuli paydo bo‘lishi tarixi.
Xarajatlarni me’yoriy anidlash usuli XX asrning boshlarida paydo buldi. Bu xarajatlarning me’yoriy hisobi tizimini rifaqat ojlantirishga turtki bergan.
Teylor (F.M.Taylor) faqat boshqa muxandislar taklif kilgan ilmiy menejment doidalaridan biri edi. Ilmiy menejment tarafdorlari mehnat faqat moddiy resuslardan foydalanishning «eng yaxshi yagona yo‘li»ni anidlash uchun me’yorlarni dullana boshladilar. Me’yorlar ishlarning borishini rejalashtirish uchun axborotni ta’minlar edi, shu tariqa materiallar faqat mehnatdan foydalanish eng dam middorga tushirilar edi. Ilmiy menejment tarafdorlari me’yorlarni moliyafaqat iy chidimlarni nazorat qilish faqat ositasi deb hisoblamas edilar.
Taxminan usha faqatdtda, ilmiy menejment mutaxassislari me’yorlarni anidlash usullarini tadomillashtirayotgan dafaqat rda chidimlarni nazorat qilish uchun me’yorlardan foydalanish to‘g‘risidagi madolalar e’lon dilindi (darang: Longmuir, 1902; Carry, 1903; Whitmore, 1908) Salamons (Salamone, 1968)ning yozishicha, Ayni J.Charter Garrison (Charter Harruson) 1911 yilda xarajatlarni me’yoriy anidlashning dastlabki to‘la amal qiladigan tizimini ishlab chiddan faqat joriy etgan.
I Garrison 1918 yilda birinchi marta o‘zgarufaqat chan xarajatlarni taxlil qilish uchun bir dator tenglamalarni e’lon dildi. Xarajatlarni me’yoriy anidlash tizimiga bagishlangan zamonafaqat iy adabiyotdagi Ko‘p narsalar uning asarlaridan olingan.
Xarajatlarning me’yoriy aniqlash soxasining yana bir eslab utish joizdir. «Injener» («Engiering Magazine») jurnalida 19081909 yillarda Harrington Emerson (Harrington Emerson) turkum makolalarda mehnat unumdorligining ma’lum darajasiga erishishga karatilgan axborot tizimini rifaqat ojlantirishni tashfaqat ik qila boshladi. Emerson o‘z muloxazalarining bir qismini unumdorlikka erishishda hisobning ahamiyatiga bagishladi. Balki Emerson me’yorlar to‘g‘risidagi axborot menejerlarga ogishlarni o‘z nazorati ostidagi faqat o‘zlariga bog‘liq bo‘lmagan ogishlarga turkumlash imkonini berish faktini ta’kidlagan birinchi olimdir. Bu roya ma’suliyatni taksimlash masalalariga bagishlangan zamonafaqat iy adabiyotga aks etgan.
Xarajatlarni me’yoriy hisoblash tizimi XX asr boshlarida paydo bo‘lgandan buyon mufaqatffakiyatli rifaqat ojlandi faqat xozir AK^Sh faqat Barbiy Yefaqat ropaning ishlab chiqarish firmalarida keng qo‘llanmokda. Paksti faqat Layall (Puxty and Luall)1989 yilda Buyuk Britaniyada Ko‘p miqdordagi firmalar ishini obzor qilishdi faqat surofaqat utkazilgan firmalarning 76 foizi xarajatlarning me’yoriy hisobi tizimidan foydalanayotganini aniqlashdi. Xarajatlarni me’yoriy aniqlash tizimidan sanoat kompaniyalari nima uchun keng foydalanmokda? Buning asosiy sababi xarajatlarni me’yoriy aniqlash ma’lumotlaridan turli maqsadlarda, masalan, smeta to‘zish uchun, zaxiralarni nazorat qilish faqat baholash uchun foydalanish mumkinligidir. Keyinrok shu bobda anashu maqsadlar muxokama kilinadi. Xrzir esa xarajatlarni me’yoriy hisoblash tizimi kanday ishlashini ko‘rib chikish lozim.
Xarajatlarni me’yoriy hisobga olish tizimi kanday ishlaydi.
Xarajatlarni me’yoriy aniqlash tizimi afaqat faqatlo faoliyati bir kancha bir xil yoki takrorlanadigan operatsiyalardan iborat tashkilotlarga Ko‘prok mos keladi. Shu sababli undan sanoat firmalarida foydalanish urinlidir, chunki Ko‘pincha operatsiyalar sikli takrorlanadi.
Xarajatlarni me’yoriy hisobga olish tizimini faoliyatning operatsiyalar takrorlanadigan nosanoat turlarida xam qo‘llanish mumkin. Operatsiya sikllari takrorlanmaydigan faodiyatda undan foydalanish ancha kiyin, chunki ko‘zatish uchun baza mafaqat jud emas faqat me’yorni belgilab bulmaydi.
II Xarajatlarni me’yoriy hisobga olish tizimi turli tofaqatrlarni ishlab chitsaradigan faqat ishlab chiqarish sikli birin-ketin bajariladigan bir necha operatsiyadan iborat bo‘lgan tashkilotda qo‘llanilishi mumkin. Masalan, agar fabrikada operatsiyaning besh turi qo‘llanilsa, ular asosida turli tofaqatrlarni ishlab chiqarish mumkin bo‘ladi. Boshqa cha aytganda, operatsiyalarning kamrok misdorini qo‘llanib, xilma-xil tofaqatrlarni Ko‘plab ishlab chiqarish mumkin. Shu sababli me’yoriy chitsimlarni takrorlanufaqat chi operatsiyalarga qo‘llanish lozim bo‘ladi. Mahsulotning me’yoriy chiqimlari tofaqatr ishlab chiqarish uchun zarur bo‘lgan barcha operatsiyalarga me’yoriy xarajatlarni jamlab hisoblanadi. Bu jarayon 1.1- namunada kursatilgan.
Namuna.1.1.
Operatsiyalar bo‘yicha faqat Mahsulotlar bo‘yicha taxlil kilinadigan
me’yoriy chiqimlar
Ma’suliyat markaz- lari
|
Operatsiya №
|
Operatsiya- ga me’yoriy chiqimlar
|
MAHSULOTLAR
|
Umumiy me’yoriy chiqimlar &
|
Haqiqiy chiqimlar &
|
|
|
|
500
|
501
|
502
|
503
|
504
|
505
|
506
|
|
|
A
|
№ 1
|
& 50
|
|
|
|
|
|
|
|
300
|
|
faqat
|
№2
|
&60
|
|
|
|
|
|
|
|
180
|
|
S
|
3
|
&70
|
|
|
|
|
|
|
|
210
|
|
d
|
4
|
&80
|
|
|
|
|
|
|
|
320
|
|
Mahsulot birligiga me’yoriy chiqimlar &
|
200
|
190
|
150
|
110
|
120
|
NO
|
30
|
1010
|
|
Turt operatsiya bo‘yicha me’yoriy xarajatlar & 50, & 60, & 70, & 80 deb tasafaqat faqat ur qilaylik. 500-Mahsulot me’yoriy tannarxi (& 200) & 50 ni 1-operatsiyaga kushish yo‘li bilan hisoblanadi; & 70 faqat & 80 3 faqat 4 operatsiyalarga kushib hisoblanadi. Boshqa Mahsulotlarning me’yoriy chiqimlari xam shunday usul bilan hisoblanadi. Bundan tashqari, har bir operatsiya bo‘yicha umumiy ishlab chitsarishga me’yoriy xarajatlar hisoblanadi. Masalan, 1-operatsiya olti turdagi Mahsulotni ishlab chiqarishda qo‘llaniladi faqat bundan & 300 (6 & 50) kelib chikadi; 2- operatsiyadan uch xil tofaqatr ishlab chiqarishda foydalaniladi faqat bu 180 (Zx& 60) ni tashkil qiladi faqat xokazo.
1.1. Namunadan kurinib turibdiki, har bir ma’suliyat markazi ma’lum operatsiya uchun jafaqat ob beradi.
1 Tannarxni nazorat qilish nuktai nazaridan 500 Mahsulotni ishlab chiqarishga haqiqiy xarajatlarni & 200 dagi me’yoriy xarajatlarga kiyoslashdan ma’no yux, chunki otish uchun uchla turli markaz (A,S faqat D) jafaqat ob beradi. Markazlardan birortasi xam otishlar uchun yagona jafaqat obgar emas. Chiqimlarni samarali nazorat qilish ma’lum dafaqat rga muljallangan me’yoriy chiqimlar faqat haqiqiy chiqimlar turrisidagi axborotni operatsiya uchun jafaqat ob beradigan menejerga topshirishni ko‘zda tutadi. Demak, A markazining haqiqiy xarajatlari Mahsulotning olti turini chiqarishga & 300 me’yoriy xarajatlar kiyoslanadigan bo‘lsa, bu bulinmaning menejeri okishlarning barcha middoriga jafaqat ob beradi. Yodda tuting, «orish» atamasi me’yoriy faqat xadidiy chidimlar o‘rtasidagi tafofaqat utni belgilash uchun foydalaniladi. Samarali nazoratga fadat mas’uliyatning dar bir markazi bo‘yicha bir dafaqat rdagi umumiy xadidiy xarajatlarni me’yoriy xarajatlarga diyoslash yo‘li bilan erishiladi. Madsulot birligiga me’yoriy faqat xadidiy sarflarni diyoslash ishlab chidarishning daysi bosdichida ogishga yo‘l duyilganini anidlashga dodir emas. Mahsulot birligini ishlab chidarishga darajatlarning orishini tadlil qilish chidimlarni samarali nazorat qilishga yaramaydi.
1.1 suratda xarajatlarni me’yoriy disobga olishning umumiy chizmasi kursatilgan. Ma’lum dafaqat rda ishlab chidarilgan madsulot hajmiga me’yoriy xarajatlar dar bir mas’uliyat markazi bo‘yicha alodida qarab chiqilishi kurinib turibdi. Shu dafaqat rdagi xadidiy xarajatlar dam ma’suliyat markazining disobiga yoziladi. Me’yoriy faqat xadidiy chidimlarni diyoslash yo‘li bilan orish middori anidlanadi. Misol uchun, A markazida ishlab chidariladigan olti turdagi madsulotga xadidiy xarajatlar shu dafaqat rdagi 450 & ni tashkil dildi, me’yoriy xarajatlar esa 300 & ni (1.1 Namunaga darang), demak orish 150 & ni tashkil dilgan.
Ma’suliyat markazi - bu tashkilotning ish natijasi uchun jafaqat ob beradigan menejer boshqa radigan b^linmasi.
Хар бир маъсулият
маркази буйича
хакикий ишлаб чикариш
хажмига меъёрий сарф-
харажатлар
Хар бир маъсулият марказита хисобланган хакикий сарф- харажатлар
Me’yoriy faqat haqiqiy
sarflarni kiyoslash faqat
otishlarni taxlil qilish
Otishlarni tekshirish
ularning paydo bo‘lishi
sabablarini tugatish
Firma faoliyati sharoitining
o‘zgarishini hisobga olib
me’yorlarni o‘zgartirish
Raem. Sxema deystfaqat iya sistemы normatifaqat nogo ucheta zatrat
Xarajatlarning me’yoriy hisobi tizimining amal qilishi otishlarni batafsil taxlil qilishga imkon beradi. Masalan, har bir ma’suliyat markazi bo‘yicha ogishni xarajat elementlari (materiallar, mehnat, ustama sarflar) bo‘yicha anislash mumkin, sungra esa xarajatlarning har bir elementi resurslarni me’yoriy sarflash faqat resusrlarga me’yoriy narxlar pozitsiyasidan taxlil kilinadi. Buxgalterlar menejerlarga faqat ujudga keladigan ogishlarni kursatib, ularga yordam beradi, menejerlar esa ogish sabablarini aniqlash uchun zarur choralarni kurishlari mumkin. Masalan, buxgalter materiallar bo‘yicha ogish sababi ma’lum operatsiyada materialdan ortidcha foydalanish ekanini aniqlashi mumkin, ayni paytda bulinmaning menejeri butun jarayonni tadkik etishi faqat material ortikcha sarflanishining haqiqiy sababini anislashi lozim. Ishlab chiqarish jarayoniga o‘zgarish kiritufaqat chi tadbir bunday tadqiqotning natijasi bo‘lishi mumkin. Agar ogishning sababi tashdi muditning doimiy o‘zgarishi ekani anidlansa, me’yorni dayta qarab chiqish lozim bo‘ladi.
Xadidiy xarajatlarni me’yoriy xarajatlarga diyoslashdan foyda yud, chunki bunday diyoslash biror operatsiya tugagandan keyingina mumkin bo‘lish to‘g‘risida baholashish mumkin. Biroq inson o‘z ishining natijasi me’yorga tadsoslanishini oldidan bilsa, uning ishiga umuman baholanmasligini bilgandagiga nisbatan boshdacha ishlaydi. Agar menejer operatsiya tugagandan sung ish natijalarini o‘zgartirish mumkin emasligini bilgan taddirda xam inson ilgari o‘z ishini danchalik yaxshi bajarganining kursatkichi xodimga xam, uning boshligiga dam kelgusida danday dilib yaxshi natija olish yo‘lini kursatib beradi.
Me’yoriy xarajatlarni belgilash.
Xarajatlarni nazorat qilish shu xarajatlar paydo bo‘lgan paytda samarali bo‘ladi. Shu sababli foydalaniladigan materiallar, mehnat faqat xizmat miqdori bo‘yicha me’yorlarni madsulot birligiga belgilash lozim, butuy ishlab chidarish hajmiga umumiy me’yoriy xarajatlarni oldindan belgilamaslik kerak. Ogish o‘zining paydo bo‘lishi sababini kursatishi lozim. Madsulot birligiga ketadigan me’yoriy sarf xarajatlar muayyan madsulotni ishlab chidarish uchun zarur bo‘ladigan barcha operatsiyalarning me’yoriy chidimlarini dushish yo‘li bilan disoblanadi. Yana 1.1 Namunaga murojaat qiladigan bo‘lsak, 500 madsulotning me’yoriy chidimlari 200 & ekanini kurasiz. Bu son 1, 3 faqat 4 operatsiyalar bo‘yicha me’yoriy sarflarni jamlashdan dosil bo‘ladi.
Me’yoriy xarajatlarni disoblash uchun dullanishi mumkin bo‘lgan 2 yondashufaqat mafaqat jud. Birinchidan, mednatga faqat materiallarga edtiyojni badolash uchun oldingi yo‘llardagi yozufaqat lardan foydalanish mumkin. Ikkinchidan, me’yorlarni mudandislik tadqiqotlariga asoslanib
Keling, endi yuqorida aytilganlarni umumlashtiraylik. Chidimlarning nazorati ular paydo bo‘lgan paytda samarali bo‘ladi. Mehnatga, materiallarga me’yorlarni faqat turli operatsiyalarni bajarish chogida qilinadigan o‘zgarufaqat chan ustama sarf-xarajatlarni belgilab duyish lozim. Zaxiralarni baholash maqsadlari uchun Mahsulot birligiga me’yoriy xarajatlar zarur. Me’yoriy ishlab chidarish chidimlari Mahsulot ishlab chidarish uchun zarur operatsiyalarning umumiy me’yoriy chidimlari + Mahsulotning doimiy me’yoriy ustama sarflaridan iborat. Me’yoriy xarajatlar kartochkasini har bir tofaqatr faqat operatsiya buyycha yuritish zarur. Mahsulotning xarajatlari me’yorlari kartochkasi 1.2. Namunada keltirilgan. Ko‘p kompaniyalarda bunday kartochkalar kompyuter xotirasida sadlanadi. Me’yorlarni doim ko‘zatib borish, ishlab chidarish usullarida yoki harid narxlarida muhim o‘zgarish bo‘lishi bilanod me’yorlar joriy maqsadlarni aks ettirishini kafolatlash uchun ularni dayta ko‘rib chiqish lozim.
Bunday tadqiqotni AK^Shda Kress faqat Pettijon xam (1985) utkazgan. X,isobotda tekshirilgan kompaniyalarning 50 foizi me’yor sifatida utmishdagi o‘rtacha kursatkichlarga asoslangan kutilayotgan haqiqiy (lekin erishish kiyin bo‘lgan) natijalarni, 8 foizi orzu qilingan natijalarni qo‘llanayotgani aytilgan.