Standartlari
Yüklə 4,41 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
3-misol.
Tadbirkorlik sub’ekti yangi ishlab chiqarish jarayonini shakllantirmoqda. 2014 yil mobaynida, sarflangan xarajatlar 1000 sh.b.(a) bo’lib, ulardan 900 sh.b. 2014 yil 1 dekabrdan oldin sarflangan va 100 sh.b. 2014 yil 1 dekabr bilan 2014 yil 31 dekabr orasida sarflangan. Tadbirkorlik sub’ekti 2014 yil 1 dekabrda ishlab chiqarish jarayoni nomoddiy aktiv sifatida tan olish mezonini qanoatlantirganini ko’rsata oladi. Jarayonga singdirilgan nou-xauning qoplanadigan qiymati (jarayon foydalanishga tayyor bo’lishidan oldin uni tugallash bo’yicha kelgusi pul chiqimlari bilan birga) 500 sh.b. teng bo’lishi baholangan. 2014 yil yakunida, ishlab chiqarish jarayoni 100 sh.b. miqdorida (tan olish mezoni qanoatlantirilgan sanadan, ya’ni 2014 yil 1 dekabrdan boshlab sarflangan xarajatlar) nomoddiy aktiv sifatida tan olinadi. 2014 yil 1 dekabrdan oldin sarflangan 900 sh.b. xarajat sifatida tan olinadi, chunki tan olish mezoni 2014 yil 1 dekabrgacha qanoatlantirilmagan. Ushbu xarajatlar moliyaviy holat to’g’risidagi hisobotda tan olingan ishlab chiqarish jarayoni qiymatining qismini tashkil etmaydi. 2015 yil mobaynida, sarflangan xarajatlar 2 000 sh.b. ga teng. Jarayonga singdirilgan nou-xauning qoplanadigan qiymati (jarayon foydalanishga tayyor bo’lishidan oldin uni tugallash bo’yicha kelgusi pul chiqimlari bilan birga) 1 900 sh.b. teng bo’lishi baholangan. 2015 yil yakunida, ishlab chiqarish jarayonining tannarxi 2 100 sh.b. ga teng (2014 yil yakunida tan olingan 100 sh.b. xarajatlar va 2015 yil yakunida tan olingan 2 100 sh.b. xarajatlar). Tadbirkorlik sub’ekti qadrsizlanish bo’yicha zarardan oldingi jarayonning balans qiymatini (2 100 sh.b.) uning qoplanadigan qiymatiga to’g’rilash uchun 200 sh.b. miqdorida qadrsizlanish bo’yicha zararni tan oladi. Ushbu qadrsizlanish bo’yicha zarar keyingi davrda tiklanishi mumkin, agarda MHXS 23 da keltirilgan qadrsizlanish bo’yicha zararni tiklashga talablar bajarilganda. (a) Mazkur 119 Standartda pul miqdorlari “Valyuta Birliklari (sh.b.)” da ifodalangan. Nomoddiy modda bo’yicha xarajat u sarflanganda xarajat sifatida tan olinadi, qachonki: (a) xarajat tan olish mezonini qanoatlantiradigan nomoddiy aktiv qiymatining tarkibi bo’lmaguncha; yoki (b) modda biznes birlashuvida sotib olingan bo’lib, nomoddiy aktiv sifatida tan olinmaguncha. Bunday holatda, xarajat xarid sanasida gudvill sifatida tan olingan qiymatning tarkibini tashkil etadi (MHXS 3 ga qarang). Ba’zi holatlarda, kelgusi iqtisodiy manfaatlarga ega bo’lish maqsadida xarajatlar sarflanadi, lekin tan olinishi mumkin bo’lgan hech qanday nomoddiy aktiv yoki boshqa aktiv sotib olinmaydi yoki yaratilmaydi. Tovarlarni yetkazib berish holatida, tadbirkorlik sub’ekti bunday sarfni unda ushbu tovarlardan foydalanish huquqi bo’lgan paytda xarajat sifatida tan oladi. Xizmatlar ko’rsatish holatida, tadbirkorlik sub’ekti sarfni xizmatlarni qabul qilib olgan paytda xarajat sifatida tan oladi. Masalan, tadqiqot bo’yicha xarajat u sarflangan paytda xarajat sifatida tan olinadi, u biznes birlashuvi tarkibi sifatida sotib olingan holat bundan istisno. Sarfga u amalga oshirilganda xarajat sifatida tan olinadigan boshqa misollar quyidagilarni qamrab oladi: (a) yangi biznesni boshlash faoliyati bo’yicha xarajatlar (ya’ni tashkiliy xarajatlari), bunda ushbu xarajatlar BHXS 16 ga muvofiq asosiy vositalar moddasining tarkibiga kiritilmaguncha. Tashkiliy xarajatlar tashkil etish xarajatlarini qamrab olishi mumkin, masalan, yuridik tashkilotni tashkil etishga sarflangan yuridik va kotibiyat xarajatlari (ya’ni ochishdan oldingi xarajatlar) yoki yangi faoliyatlarni boshlash yoki yangi mahsulotlarni yoki jarayonlarni ishga tushirish bo’yicha xarajatlar (ya’ni faoliyatdan oldingi xarajatlar). (b) Trening faoliyatlari bo’yicha xarajatlar. (v) Reklama va sotish faoliyatlari bo’yicha xarajatlar (pochta orqali buyurtma ro’yxatlari). (g) Tadbirkorlik sub’ektini to’liq yoki qisman boshqa joyga ko’chirish yoki qayta tashkil etish bo’yicha xarajatlar. Tadbirkorlik sub’ekti tovarlardan foydalanish huquqiga ega, qachonki u tovarlarga egalik qilsa. Xuddi shuningdek, tadbirkorlik sub’ekti tovarlardan foydalanish huquqiga ega, qachonki ular yetkazib berish shartnomasi shartlariga muvofiq yetkazib beruvchi tomonidan yaratilganda va tadbirkorlik sub’ekti to’lov evaziga ularni yetkazib berilishini talab qila olganda. Xizmatlar qabul qilingan bo’ladi, qachonki ularni tadbirkorlik sub’ektiga yetkazib berish shartnomasiga muvofiq yetkazib beruvchi tomonidan ko’rsatilganda, ammo tadbirkorlik sub’ekti ulardan boshqa xizmatni ko’rsatishda foydalangan paytda emas, masalan, mijozlarga reklamani yetkazib berishda. Dastlab xarajat sifatida tan olingan nomoddiy modda bo’yicha xarajat keyingi sanada nomoddiy aktiv tannarxining qismi sifatida tan olinmasligi lozim. Agarda nomoddiy aktiv qayta baholash modelidan foydalangan holda hisobga olinsa, uning turkumidagi barcha boshqa aktivlar ham aynan shu modeldan foydalangan holda hisobga olinishi lozim, bunda ushbu aktivlar bo’yicha faol bozor 120 mavjud bo’lmaguncha. Nomoddiy aktivlarning turkumi aktivlarning bir xil xususiyati va tadbirkorlik sub’ekti faoliyatida foydalanilishi jihatidan guruhlanishidir. Nomoddiy aktivlar turkumidagi moddalar bir vaqtda qayta baholanadi, bunda aktivlarni tanlanma qayta baholashdan hamda moliyaviy hisobotlarda turli sanalarda tannarxlar va qiymatlar birikmasini aks ettiradigan miqdorlarni taqdim etish chetlab o’tiladi. Dastlabki tan olishdan so’ng, nomoddiy aktiv uning tannarxidan har qanday jamg’arilgan amortizatsiyani va har qanday yig’ilgan qadrsizlanish bo’yicha zararni chegirilgandagi qiymatda hisobga olinishi lozim. Dastlabki tan olishdan so’ng, nomoddiy aktiv qayta baholangan qiymatda, ya’ni qayta baholash sanasidagi uning haqqoniy qiymatidan har qanday keyingi jamg’arilgan amortizatsiyani va har qanday keyingi yig’ilgan qadrsizlanish bo’yicha zararni chegirilgandagi qiymatda hisobga olinishi lozim. Mazkur Standartdagi qayta baholashlar maqsadida, haqqoniy qiymat faol bozor inobatga olingan holda aniqlanishi lozim. Qayta baholashlar shunday me’yorda amalga oshirilishi lozimki, hisobot davri oxirida aktivning balans qiymati uning haqqoniy qiymatidan ahamiyatli farq qilmasligi kerak. Qayta baholash modeli bo’yicha quyidagilarga ruxsat berilmaydi: (a) oldin aktiv sifatida tan olinmagan nomoddiy aktivlarni qayta baholash; yoki (b) tannarxdan boshqa qiymatlarda nomoddiy aktivlarni dastlab tan olish. Qayta baholash modeli aktiv dastlab tannarxda tan olingandan so’ng qo’llaniladi. Biroq, agarda nomoddiy aktiv jarayondan o’tish mobaynida tan olish mezonini qanoatlantirmaganligi tufayli, uning tannarxining faqat ma’lum qismi aktiv sifatida tan olingan bo’lsa, qayta baholash modeli ushbu aktivning butun qismiga qo’llanishi mumkin. Shu bilan birga, qayta baholash modeli davlat granti orqali qabul qilingan va nominal qiymatda tan olingan nomoddiy aktivlarga nisbatan ham qo’llanilishi mumkin. Nomoddiy aktiv uchun faol bozor mavjud bo’lishi odatiy hol emas, lekin bu sodir bo’lishi mumkin. Masalan, ayrim yurisdiktsiyalarda erkin o’tkaziladigan taksi litsenziyalari, baliq ovlash litsenziyalari yoki ishlab chiqarish kvotalari uchun faol bozor mavjud bo’lishi mumkin. Biroq, brendlar, gazeta nomlari, musiqa va film nashr etish huquqlari, patentlar va savdo belgilari uchun faol bozor mavjud bo’la olmaydi, chunki bunday aktivning har biri yagonadir. Shu bilan birga, nomoddiy aktivlar oldi- sotdi qilinsa ham, shartnomalar alohida sotuvchilar va xaridorlar o’rtasida tuziladi va operatsiyalar kamdan-kam holatda sodir bo’ladi. Shular tufayli, bir aktiv uchun to’langan narx boshqasining haqqoniy qiymati to’g’risida yetarlicha dalil hisoblanmasligi mumkin. Bundan tashqari, narxlar ko’pgina hollarda jamoatga ma’lum bo’lmaydi. Qayta baholash davriyligi qayta baholanayotgan nomoddiy aktivlar haqqoniy qiymatining o’zgaruvchanligiga bog’liqdir. Agarda qayta baholangan aktivning haqqoniy qiymati uning balans qiymatidan ahamiyatli farq qilsa, yana qayta baholash zarurdir. Ayrim nomoddiy aktivlarning haqqoniy qiymatida ahamiyatli va o’zgaruvchan tebranishlar kuzatilishi mumkin, bunday holat yillik qayta baholash 121 zaruriyatini keltirib chiqaradi. Bunday tez-tez qayta baholashlar haqqoniy qiymatida faqatgina ahamiyatsiz tebranishlarga ega nomoddiy aktivlar uchun zarur emas. Agarda nomoddiy aktiv qayta baholansa, qayta baholash sanasidagi har qanday jamg’arilgan amortizatsiya: (a) aktivning yalpi balans qiymatidagi o’zgarishga proportsional tarzda qayta hisoblanadiki, natijada qayta baholashdan so’ng aktivning balans qiymati uning qayta baholangan qiymatiga teng bo’ladi; yoki (b) aktivning yalpi balans qiymatidan chegirib tashlanadi va sof balans qiymati aktivning qayta baholangan qiymati summasida aks ettiriladi. Agarda qayta baholangan nomoddiy aktivlar turkumidagi nomoddiy aktivni ushbu aktiv uchun faol bozor mavjud bo’lmaganligi tufayli qayta baholash imkoni bo’lmasa, aktiv uning tannarxidan har qanday jamg’arilgan amortizatsiya va qadrsizlanish bo’yicha zararlarning chegirilgan qiymatida hisobga olinishi lozim. Agarda qayta baholangan nomoddiy aktivning haqqoniy qiymatini faol bozor orqali aniqlash imkoni boshqa mavjud bo’lmasa, aktivning balans qiymati uning faol bozor orqali oxirgi qayta baholash sanasidagi qayta baholangan qiymatidan har qanday jamg’arilgan amortizatsiya va har qanday keyingi yig’ilgan qadrsizlanish bo’yicha zararlarning chegirilgan qiymati bo’lishi lozim. Qayta baholangan nomoddiy aktiv uchun bundan buyon faol bozor mavjud bo’lmasligi to’g’risidagi ma’lumot shuni anglatishi mumkinki, aktiv qadrsizlangan va uning BHXS 36 ga muvofiq tekshirilishi zarurdir. Agarda keyingi ma’lum hisobga olish sanasida aktivning haqqoniy qiymatini faol bozor orqali aniqlash imkoni bo’lsa, qayta baholash modeli o’sha sanadan boshlab qo’llaniladi. Agarda nomoddiy aktivning balans qiymati qayta baholash natijasida oshsa, oshgan qism boshqa umumlashgan daromadda tan olinishi va kapital tarkibidagi boshlang’ich qiymatiga nisbatan qayta baholash qiymatining oshgan summasi hisobga olinadigan schyotda yig’ilishi lozim. Biroq, oshgan qism foyda yoki zararlarda shu darajada tan olinishi lozimki, bunda oldin aynan shu aktivni qayta baholash natijasida foyda yoki zararlarda tan olingan kamaygan qismni qoplashi lozim. Agarda nomoddiy aktivning balans qiymati qayta baholash natijasida kamaysa, kamaygan qism foyda yoki zararlarda tan olinishi lozim. Biroq, kamaygan qism boshqa umumlashgan daromadda ushbu aktiv bo’yicha boshlang’ich qiymatiga nisbatan qayta baholash qiymatining oshgan summasi hisobga olinadigan schyotining har qanday kredit saldosiga teng miqdorda tan olinishi lozim. Boshqa umumlashgan daromadda tan olingan kamaygan qism kapital tarkibidagi boshlang’ich qiymatiga nisbatan qayta baholash qiymatining oshgan summasi hisobga olinadigan schyotda yig’ilgan summani kamaytiradi. Kapitalda boshlang’ich qiymatiga nisbatan qayta baholash qiymatining oshgan summasi hisobga olinadigan schyotda jamlangan summa to’g’ridan-to’g’ri taqsimlanmagan foydaga o’tkazilishi mumkin, qachonki bu summa o’zlashtirilganda. Jami bunday summa aktivning foydali xizmat muddati tugaganda yoki u balansdan chiqarilganda o’zlashtirilishi mumkin. Biroq, bu schyotdagi summaning ma’lum 122 qismi aktiv tadbirkorlik sub’ekti tomonidan foydalanilayotganda o’zlashtirilishi mumkin; bunda o’zlashtiriladigan summa – aktivni qayta baholangan balans qiymatiga asoslangan amortizatsiya bilan aktivning tarixiy balans qiymatiga asoslanib, tan olinishi mumkin bo’lgan amortizatsiya o’rtasidagi farqqa teng. Boshlang’ich qiymatiga nisbatan qayta baholash qiymatining oshgan summasi taqsimlanmagan foydaga o’tkazilganda foyda yoki zararlarda aks ettirilmaydi . Tadbirkorlik sub’ekti nomoddiy aktivning foydali xizmat muddati aniqligi yoki aniqsizligini va agarda aniq bo’lsa, foydali xizmat muddatini tashkil etadigan davrni yoki ishlab chiqarish yoki shunga o’xshash birliklar sonini baholashi lozim. Nomoddiy aktiv tadbirkorlik sub’ekti tomonidan aniqsiz foydali xizmat muddatiga ega deb hisoblanishi lozim, qachonki barcha tegishli omillarning tahliliga asoslangan holda, aktiv tadbirkorlik sub’ekti uchun sof pul tushumlarini olib kelishi kutilgan davrning ko’rinadigan chegarasi mavjud bo’lmaganda. Nomoddiy aktivni hisobga olish uning foydali xizmat muddatiga asoslanadi. Foydali xizmat muddati aniq bo’lgan nomoddiy aktiv amortizatsiya qilinadi, foydali xizmat muddati aniqsiz bo’lgan nomoddiy aktiv amortizatsiya qilinmaydi. Mazkur Standartga ilova qilingan tasviriy misollarda turli nomoddiy aktivlar uchun foydali xizmat muddatni aniqlash va keyin ushbu aktivlarni aniqlangan foydali xizmat muddatlariga asoslangan holda hisobga olish ko’rsatilgan. Nomoddiy aktivning foydali xizmat muddatini aniqlashda ko’pgina omillar inobatga olinadi, shu jumladan: (a) tadbirkorlik sub’ekti tomonidan aktivdan kutilgan foydalanish va aktivning boshqa boshqaruv guruhi tomonidan samarali boshqarilishi mumkinligi; (b) aktiv bo’yicha oddiy mahsulot foydalanish davri o’xshash usulda foydalaniladigan o’xshash aktivlarning foydalilik muddatlarining ehtimollari bo’yicha ommaviy ma’lumot; (v) eskirishning texnik, texnologik, tijoriy va boshqa turlari; (g) aktivdan foydalanadigan sohaning barqarorligi va aktivdan yuzaga keladigan mahsulotlar yoki xizmatlarga bo’lgan bozor talabidagi o’zgarishlar; (d) raqobatchilar yoki potentsial raqobatchilar tomonidan kutilgan harakatlar; (e) aktivdan kutilgan kelgusi iqtisodiy manfaatlarga ega bo’lish uchun talab etilgan saqlash xarajatlarining darajasi va bunday darajaga erishishda tadbirkorlik sub’ektining imkoniyati va hohishi; (j) aktiv ustidan nazorat davri va aktivdan foydalanishga yuridik yoki shunga o’xshash cheklovlar, masalan, tegishli ijaralarning tugash sanalari; va (z) aktiv foydali xizmat muddatining tadbirkorlik sub’ektining boshqa aktivlari foydali xizmat muddatiga bog’liqligi. Yüklə 4,41 Mb. Dostları ilə paylaş:
|