Sual dünyanın siyasi xəritəsinin formalaşması Si­ya­si xə­ri­tə

Tor­paq-bit­ki ör­tü­yü. Avst­ra­li­ya ma­te­ri­ki uzun müd­dət Yer kü­rə­si­nin di­gər his­sə­lə­rin­dən təc­rid ol­du­ğun­dan bu­ra­nın flo­ra alə­mi en­de­mik­. Ma­te­rik­də 22 min bit­ki nö­vü­nün 80% baş­qa yer­lər­də rast gə­lin­mir. Am­ma in­san­lar ma­te­ri­kin tə­biə­ti­nə, xü­su­si­lə onun bit­ki ör­tü­yü­nə mən­fi tə­­sir gös­tə­rə bil­miş­lər. Ar­tıq 850 növ bit­ki yo­xa çıx­maq üz­rə­dir. 85 bit­ki nö­vü müs­təm­lə­kə il­lə­rin­də ta­ma­mi­lə ləğv edi­lib. 2000-ə ya­xın bit­ki nö­vü isə baş­qa yer­lər­dən bu­ra­ya gə­­ti­ril­miş­dir. Ev­ka­lipt Okea­ni­ya və Avst­ra­li­ya üçün ən ti­pik ağac növ­lə­ri­dir.

Öl­kə­də ev­ka­lip­tin 500 nö­vü­nə rast gəl­mək olar. Di­gər ma­te­rik­lər­dən 22 min ev­ka­lip nö­vü gə­ti­ri­lib. Odun­­caq­­la­rı çü­rü­mə­di­yin­dən çox qiy­mət­li he­sab edi­lən bə­zi ev­ka­lipt­lə­rin hün­­dür­lü­yü 90-100 m-ə ça­tır. Ev­ka­lipt me­şə­lə­ri- öl­kə­nin cə­nub-şərq və cə­nub-qər­bin­də da­ha ge­niş sa­hə tu­tur. Ma­te­rik­də aka­si­­ya­la­rın da yüz­lər­lə nö­vü bi­tir. qı­zıl aka­si­ya­sı ağa­cı­nın çi­çə­­yi öl­kə­nin mil­li sim­vo­lu ol­du­ğun­dan onun şək­li döv­lə­tin ger­­bin­də də əks olun­muş­dur. Ma­te­ri­kin sa­hil­lə­rin­də hə­mi­şə­ya­şıl rü­­tu­­bət­li me­şə­lər bi­tir. Şi­mal sa­hil­lə­­rin­də manqr, Tas­ma­ni­ya ada­­sın­da iy­nə­yar­paq­lı me­şə­lər üs­tün­lük təş­kil edir. Tas­ma­ni­ya­da bi­tən kral Vil­yam şa­mı­nın odun­ca­ğı çox qiy­mət­li­dir. Ma­te­ri­kin içə­ri­lə­ri­nə doğ­ru get­dik­cə kon­ti­nen­tal­lıq art­dı­ğın­dan ağac­lar sey­­rək­lə­şə­rək kol­luq­lar­la əvəz olu­nur. Öl­kə­nin sa­van­na və ya­rım­­sə­h­­ra zo­na­la­rı­nın flo­ra alə­min­də tə­bii ot­laq­lar üs­tün­lük təş­kil edir.

Avst­ra­li­ya­nın hey­va­nat alə­mi də növ müx­tə­lif­li­yi, özü­nə­məx­sus­lu­ğu, yə­ni qə­di­mi­li­yi, dır­naq­lı­la­rın, pri­mat­la­rın və vəh­şi hey­van­la­rın ol­ma­ma­sı ilə sə­ciy­yə­lə­nir. ken­qu­ru, ör­dək­bu­run və ye­xid­na ki­mi pri­mi­tiv mə­mə­li hey­van­lar qru­pu üs­tün­lük təş­kil edir. Avst­ra­li­ya­da ki­sə­li hey­van­la­rın 162, ken­qu­ru­nun 50 nö­vü var. Ma­te­rik­də ya­şa­yan 670 quş nö­vün­dən 450 en­­de­mik­dir. sü­rü­nən­lə­rin və hə­şə­rat­la­rın da bir çox nö­­vü var­­dır. kə­­pə­­nək qur­­du­na hey­kəl qo­yul­muş­dur. Ar­gen­ti­na­dan gə­ti­ril­­miş bu hə­şə­rat­lar 10 il ər­zin­də öl­kə­nin məh­sul­dar tor­paq­la­rı­nı «zəbt et­miş» kak­tus kol­la­rı­nı ta­ma­mi­lə məhv edə bil­miş­lər.

SUAL 89. Avstraliyanın kənd təsərrüfatı və onun sahələri

Avs­tar­li­ya İt­ti­fa­qı­nın kənd tə­sər­rü­fa­tı yük­­sək əm­təə­li­li­yi, çox sa­hə­li­li­yi, tex­ni­ki cə­hət­dən yax­şı tə­min olun­­ma­sı ilə se­çi­lir. Kənd tə­sər­rü­fa­tı məh­­sul­la­­rı­nın ümu­mi də­yə­ri­nə gö­rə ABŞ-dan ge­ri qa­­lır. Am­ma məh­sul­la­rın adam ba­şı­na dü­şən də­yə­ri­nə gö­rə Avs­t­ra­­li­ya İt­ti­fa­qı dün­ya­nın bü­tün öl­kə­lə­rin­dən irə­li­də­dir. Öl­kə­nin iq­ti­­sa­di fə­al əha­li­si­nin 4-5%-i kənd tə­sər­rü­fa­tı sa­hə­­lə­rin­də ça­lı­şır. Öl­kə­də kənd tə­sər­rü­fa­tı­nın apa­rı­cı sa­hə­si hey­van­dar­lıq­. Qo­yun­la­rın sa­yı­na gö­rə dün­ya­da bi­rin­ci ye­ri tu­tur. ət­lik-yun­luq is­ti­qa­mət­li­. Yu­nun 90% ix­rac olu­nur. yük­sək key­fiy­yət­li yun is­teh­sa­lı və ix­ra­cı­na gö­rə dün­ya­da bi­rin­ci, ət-süd məh­sul­la­rı, buğ­­da, şə­kər is­teh­sa­lı və ix­ra­cı üz­rə qa­baq­cıl yer­lər­dən bi­ri­ni tu­tur.

Avst­ra­li­ya çöl­lə­ri­nin tə­bii şə­rai­ti qo­yun­çu­lu­q. Qo­yun­la­rın ümu­mi sa­yı­nın 70 % qə­də­ri­ me­­ri­nos cins­li qo­yun­lar. Ən ki­çik qo­yun sü­rü­sü 5-6 mln. baş­dan əs­kik ol­mur. Ət­lik is­ti­qa­mət­li mal­dar­lıq öl­kə­nin şi­ma­lın­da tro­pik və subt­ro­pik zo­na­lar­da in­ki­şaf et­di­ri­lir. Qa­ra­ma­lın sa­yı 31 mln.-dan ar­tıq­dır.

Öl­kə əra­zi­si­nin 5%-dən əkin­çi­lik məq­səd­lə­ri üçün is­ti­fa­də olu­nur. Əkin­çi­lik­də ta­xıl­çı­lıq apa­rı­cı möv­qe­yə ma­lik­dir. Ta­xıl və dig dən­li bit­ki­lər sü­ni su­var­ma­sız an­caq güb­rə­lər­dən is­ti­fa­də yo­lu ilə be­cə­ri­lir. 75% buğ­da, 97% yun, 40% ət, 80% şə­kər is­teh­sal olu­nub. Yal­nız çəl­tik əkin­lə­ri su­ya tə­ləb­kar­dır. Ta­xıl­çı­lı­ğın əsas be­cə­ril­mə böl­gə­si «ta­xıl qur­şa­ğı» ad­la­nan və Kvins­lend şta­tın­dan Cə­nu­bi Avst­ra­li­ya şta­tı­na qə­dər eni 90-300 km olan zo­na­dır. Öl­kə­də tex­ni­ki bit­ki­lər­dən qa­mış, pam­bıq və tü­tün ye­tiş­di­ri­lir. Tex­ni­ki bit­ki ye­tiş­di­ri­lən sa­hə­lər sü­ni su­va­rı­lır.

SUAL 90. Avstraliyanın iqtisadiyyatının aparıcı sahələri

Avst­ra­li­ya İtt­fa­qı nis­bə­tən qı­sa bir müd­dət­də (təq­­ri­bən 70-75 il) mü­rək­kəb iq­ti­sa­di in­ki­şaf yo­lu keç­miş­dir. Öl­kə B.Bri­ta­ni­ya­nın XX əs­rin əv­vəl­lə­ri­nə­dək aq­rar xam­mal mən­bə­yin­­dən ba­zar iq­ti­sa­di­ya­tı yo­lu ilə irə­li­lə­yən iq­ti­sa­di cə­hət­dən yük­sək in­ki­şaf sə­viy­yə­si­nə qə­dər yük­sə­lə bil­di. Öl­kə­nin iq­ti­sa­di in­ki­şa­fı­na tə­kan ve­rən amil­lər­dən bi­ri ix­ti­sas­lı kadr­lar ol­ma­sı­dır. Av­ro­pa öl­kə­lə­rin­dən (B. Bri­ta­ni­ya­dan) Avst­ra­li­ya­ya kö­çüb gə­lən əha­li ara­sın­da ix­ti­sas­lı mü­hən­dis, fəh­lə və zi­ya­lı­lar çox olub. Gə­lən­lər öz bi­lik və ba­ca­rıq­la­rı­nı yer­li şə­rai­tə uy­ğun­laş­dı­ra bil­miş­lər. Nə­zə­rə al­maq la­zım­dır ki, öl­kə iq­ti­sa­di­ya­tı­nın in­ki­şa­fı üçün əra­zi­də­ki müx­tə­lif tə­bii eh­ti­yat­la­rın ol­ma­sı da bu­na il­kin şə­ra­it ya­rat­dı. Əra­zi­nin xey­li his­sə­si­ni tu­tan ge­niş çöl­lər­də zə­rif yun­lu me­ri­nos qo­yun­la­rın bəs­lə­nil­mə­si və yun sa­tı­şın­dan əl­də edi­lən gə­lir, baş­qa sa­hə­lə­rin dir­çəl­mə­si­nə də şə­ra­it ya­rat­dı.

İkin­ci dün­ya mü­ha­ri­bə­sin­də ABŞ-la müt­tə­fiq ol­du­ğu­na gö­rə Avst­ra­li­ya əra­zi­sin­də hər­bi sur­sat an­bar­la­rı, hər­bi məq­səd­lər üçün şos­se, təy­ya­rə mey­dan­la­rı və də­niz port­la­rı ki­mi mü­hüm iq­ti­sa­di ob­yekt­lə­rin in­şa­sı öl­kə­nin ümu­mi iq­ti­sa­di in­ki­şa­fı­nı sü­rət­lən­dir­miş­dir. Müa­sir Avst­ra­li­ya iq­ti­sa­di sə­viy­­yə­si­­nə gö­rə in­ki­şaf et­miş sə­na­ye-aq­rar öl­kə­si­dir. İq­ti­sa­diy­ya­tın bir çox əsas gös­­tə­ri­ci­lə­ri­nə gö­rə o, dün­ya­nın yük­sək də­rə­cə­də in­­ki­şaf et­miş 10 döv­­lə­tin­dən bi­ri­dir.