ŞÜKÜr mustafa, İLTİfat ləTİfov ümumtəhsil məktəblərinin 9-cu sinfi üçün
Yüklə 3,97 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
su ilə iki turşu – nitrat HNO 3 və nitrit HNO 2 turşularını əmələ gətirir: 2NO 2 + H 2 O soyuq HNO 3 + HNO 2 2NO 2 + 2KOH KNO 3 + KNO 2 + H 2 O Bu səbəbdən azot-dioksid NO 2 qarışıq anhidrid də adlanır. Bilik qutusu • N 2 molekulunun quruluşu. Azot molekulunun quruluş formulu N N, elektron formulu isə : N N : kimidir. Molekulda üçqat rabitə çox davamlı rabitədir. Bu rabitələrdən biri -, ikisi isə -rabitədir. Hər üç rabitənin elektron sıxlığı atomlar arasında simmetrik paylandığından N 2 molekulu qeyri-polyardır. Bilik qutusu • Bor-nitrid (BN) 3000°C-də əriyir və bərkliyinə görə almaza oxşardır. Nitridlər ammonyakın alınması ilə hidrolizə uğrayır: Ca 3 N 2 + 6H 2 O 3Ca(OH) 2 + 2NH 3 litium-nitrid 92 Azot-dioksidi artıq miqdarda götürülmüş oksigenin iştirakı ilə suda həll etdikdə yalnız nitrat turşusu alınır (bax: səh. 99): 4NO 2 + 2H 2 O + O 2 4HNO 3 Azot-dioksid NO 2 – qonur rəngli, spesifik iyli, havadan ağır, zəhərli qazdır. Tətbiqi. Azot, əsasən, ammonyakın alınmasına, ondan isə nitrat turşusu, mineral gübrələr, partlayıcı maddələr və s.-nin istehsalına sərf olunur. Azotdan təsirsiz mühit yaradılmasında – elektrik lampalarında, havaya və rütu- bətə həssas olan maddələrin saxlanmasında və daşınmasında geniş istifadə olunur. Azotla həmçinin polad əşyaların səthini yüksək temperaturda azotlaşdırırlar. Nəticədə səthdə polada yüksək möhkəmlik verən dəmir nitridləri əmələ gəlir. Maye azotu həm də soyuducu sistemlərdə tətbiq edirlər. 1. Azot yarımqrupu elementlərinin hidrogenli birləşmələrinin və baş oksidlərinin ümumi formullarını göstərin. A) RH 5 ; R 2 O 5 B) RH 5 ; R 2 O 3 C) RH 3 ; R 2 O 3 D) RH 3 ; RO 3 E) RH 3 ; R 2 O 5 2. 1–3-də daha qüvvətli əsası, 4–6-da daha qüvvətli turşunu müəyyən edin. 1) NH 3 2) PH 3 3) AsH 3 4) HNO 3 5) H 3 PO 4 6) H 3 AsO 4 A) 1, 4 B) 2, 5 C) 3, 6 D) 1, 6 E) 3, 4 3. Hansı tənliklərdə X maddəsi azot qazıdır? 1. 2NH 3 + 3CuO t X + 3Cu + 3H 2 O 2. NH 4 NO 2 t X + 2H 2 O 3. 2NH 4 Cl + Ca(OH) 2 t CaCl 2 + 2H 2 O + 2X 4. (NH 4 ) 2 Cr 2 O 7 t Cr 2 O 3 + 4H 2 O + X 4. Nə üçün azot birləşmələrində V valentlik göstərmir? 5. Azot hansı tərkibli oksidləri əmələ gətirir? Onlardan hansılar qələvi məhlulu ilə reaksiyaya daxil olur? Reaksiyaların tənliklərini tərtib edin. 6. Nitrat turşusunun nitrit turşusundan qüvvətli olmasını necə izah edərdiniz? 7. Hidrogen-sianid və disianın quruluş formullarını tərtib edin. 8. 1000 litr (n.ş.) havadan neçə litr azot alınar? 9. 4,48 l (n.ş.) ammonyakı qızdırılmış CuO üzərindən keçirdikdə 80% çıxımla neçə litr azot alınar? • azotun oksigenli turşuları • metal-nitridlər • azot-dioksid • Açar sözlər Öyrəndiklərinizi tətbiq edin və yoxlayın 2 93 • VI fəsil • Azot yarımqrupu elementləri • A MMONYAK Quruluşu. Ammonyak molekulunun fəza quruluşunu təpəsində sp 3 -hibridləşmiş halında azot atomu, əsasında isə üç hidrogen atomu yerləşmiş piramida şəklində təsəvvür etmək olar ( d ). Alınması. Ammonyak laboratoriyada ammonium duzlarını qələvi ilə qızdırmaqla 2NH 4 Cl + Ca(OH) 2 t CaCl 2 + 2H 2 O + 2NH 3 sənayedə isə azot və hidrogenin qarşılıqlı təsirindən alınır: N 2 (q) + 3H 2 (q) kat, P, t 2NH 3 (q) + Q Sonuncu reaksiya dönər, ekzotermik olub həcmin azalması ilə gedir. Ona görə də Le-Şatelye prinsipinə əsasən, ammonyakın alınması çox yüksək olmayan (400– 500 C) temperaturda, 30 MPa təzyiqdə, həmçinin Al 2 O 3 və K 2 O ilə aktivləşdirilmiş dəmir yonqarlarından ibarət katalizatorun iştirakında aparılır. 23 – Huşunu itirmiş adama ilk tibbi yardım olaraq iylədilir, məhlulundan gübrə kimi istifadə olunur. Söhbət hansı maddədən gedir? Sxemlərə ( а, b, c ) əsasən suallara cavab verin. – b çevrilməsi ammonyakın hansı xassəsini əks etdirir? – Ammonyaka suyun və hidriogen-xloridin birləşməsindən alınan məhsullar qeyri-üzvi birləşmələrin hansı siniflərinə aiddir? – Ammonyakda azotun oksidləşmə dərəcəsini nəzərə alaraq azotun ammonyakda oksid- ləşdirici, yoxsa reduksiyaedici xassələrə malik olduğunu müəyyən edin və əsaslandırın. – Ammonyak molekulunun а və ammonium kationunun c fəza quruluşlarının oxşar və fərqli xüsusiyyətlərini qeyd edin. Fəaliyyət Ammonyak molekulunun və ammonium kationunun quruluşu Bilik qutusu • Ammonyak molekuluna həmçinin mərkəzində N atomu, üç təpəsində H atomu və 4-cü təpəsində bölünməmiş elektron cütü yerləşmiş tetraedr şəklində də baxmaq olar ( a ). (b) (c) (a) bölünməmiş elektron cütü H N : + H H N H və ya Щ Щ + Щ Щ + (d) • • 94 Fiziki xassələri. Ammonyak – rəngsiz, xarakterik kəskin iyli, havadan təqribən 2 dəfə yüngül qazdır. Yüksək təzyiqdə və ya soyudulduqda o, asanlıqla rəngsiz mayeyə çevrilir (t qay. = –33,4°C). Maye ammonyak böyük buxarlanma istiliyinə malikdir və bu səbəbdən soyuducu qurğularda tətbiq edilir. Ammonyak suda yaxşı həll olur (20°C-də 1l suda 700 l ammonyak həll olur). Ammonyakın suda məhlulu ammonyaklı su və ya naşatır spirti adlanır. Kimyəvi xassələri. Ammonyakın suda məhlulu zəif qələvi xassəlidir, çünki ammonyak molekullarının az bir hissəsi su ilə reaksiyaya girib məhlulda 4 NH və OH – ionları əmələ gətirir ( e ): NH 3 + H 2 O NH 4 OH 4 NH + OH – Ammonyak turşularla qarşılıqlı təsirdə olub duz əmələ gətirir ( f ): HNO 3 + NH 3 NH 4 NO 3 ammonium-nitrat H 3 PO 4 + NH 3 NH 4 H 2 PO 4 ammonium-dihidroortofosfat H 3 PO 4 + 2NH 3 (NH 4 ) 2 HPO 4 ammonium-hidroortofosfat Qatı xlorid turşusuna salınmış şüşə çubuğu ammon- yakla dolu sınaq şüşəsinin ağzına yaxınlaşdırdıqda am- monium-xlorid duzunun hissəciklərindən ibarət ağ tüstü əmələ gəlir ( f ): HCl + NH 3 NH 4 Cl ammonium-xlorid Yuxarıda baxılan reaksiyalarda azotun oksidləşmə də- rəcəsi dəyişmir, valentliyi isə III-dən IV-ə qədər artır. Ammonyakın digər reaksiyalarında azotun oksidləşmə dərəcəsi dəyişir. Ammonyak qızdırıldıqda parçalanır: 2NH 3 t N 2 + 3H 2 Ammonyak saf oksigendə sarı alovla yanır, havada isə yanmır. Qızdırılmış hava və katalizatorun iştirakında ammonyak azot-monooksidə oksidləşir: 4NH 3 + 3O 2 yanma t, 2N 2 + 6H 2 O 4NH 3 + 5O 2 t Rh, \ Pt 4NO + 6H 2 O İkinci reaksiyadan nitrat turşusu istehsalında istifadə edilir. Bilik qutusu • Ammonyakın alınması reaksiyası dönər olduğundan dövredici prosesdən istifadə olunur, yəni reaksiyaya girməyən azot və hidrogen qarışığı soyuducuda mayeləşən ammonyakdan ayrılaraq yenidən kontakt aparatına qaytarılır. Bunun nəti- cəsində azot və hidrogen qarşığının 95%-ə qədərini ammonyaka çevirmək mümkün olur. (e) Ammonyakın bir- iki damcı fenolftalein əlavə edilmiş suda həll olması (f) “Alovsuz tüstü ” NH 4 Cl HCl NH 3 2 95 • VI fəsil • Azot yarımqrupu elementləri • Ammonyak karbon-dioksidlə azot gübrəsi – karbamid CO(NH 2 ) 2 əmələ gətirir: 2NH 3 + CO 2 t, P (NH 2 ) 2 C=O + H 2 O Tətbiqi. Ammonyakın külli miqdarı nitrat turşusunun, azotlu gübrələrin, ammon- yak üsulu ilə sodanın alınmasına sərf olunur. Ammonyakın asan mayeləşməsi və istiliyi udmaqla buxarlanması xassəsinə əsaslanaraq ondan soyuducu qurğularda isti- fadə olunur. Ammonyakın suda məhlulundan təbabətdə naşatır spirti adı ilə işlədilir. Təyini. Ammonyak qazını isladılmış qırmızı lakmus kağızını göyərtməsinə, özünəməxsus kəskin iyinə və qatı xlorid turşusunun dumanı ilə ağ tüstü əmələ gətirməsinə görə də təyin etmək olur. 1. Hansı ifadə ammonyaka aid deyil? A) havadan yüngül kəskin iyli qazdır B) molekulu müstəvi quruluşludur C) suda yaxşı həll olur D) su ilə ammonyaklı su əmələ gətirir E) molekulu bölünməyən elektron cütünə malikdir 2. Ammonyak qazı necə təyin edilir? 1. kəskin spesifik iyinə görə 2. nəm lakmus kağızını göyərtməsinə görə 3. nəm lakmus kağızını qızartmasına görə 4. hidrogen-xloridlə ağ tüstü əmələ gətirməsinə görə A) yalnız 1 B) yalnız 4 C) yalnız 2 D) 1,2,3 E) 1,2,4 3. Sxemi əmsallaşdırın və X maddəsini müəyyən edin. NH 3 + 3O 2 X + 6H 2 O 4. Sxemləri tamamlayın və ammonyakın laboratoriyada alınması tənliyini qeyd edin. 1. NH 4 NO 3 t 2. (NH 4 ) 2 CO 3 t 3. NH 4 Cl t 4. NH 4 Cl + Ca(OH) 2 5. N 2 + 3H 2 kat t, 5. Ammonyakın əsasi xassələrini əks etdirən reaksiyaların tənliklərini yazın. 6. 300 l ammonyak (n.ş.) almaq üçün neçə litr hidrogen və neçə litr azot sərf olunar? 7. Tərkibində 10 q qatışığı olan 117 q ammonium-xloridin artıqlaması ilə götürülmüş sönmüş əhənglə reaksiyasından neçə litr (n.ş.) ammonyak alınar? Reaksiyaya neçə mol sönmüş əhəng sərf olunar? M r (NH 4 Cl) = 53,5. 8. 0,6 ton karbamid almaq üçün neçə m 3 (n.ş.) ammonyak tələb olunar? M r [CO(NH 2 ) 2 ] = 60. Bilik qutusu • Ammonyak güclü reduksiyaedicidir. Qızdırıldıqda o, metal oksidlərini reduksiya edir: 3CuO + 2NH 3 3Cu + N 2 + 3H 2 O • ammonyak molekulunun quruluşu • ammonyaklı su • ammonyakın əsasi və reduksiyaedici xassələri • karbamid • Açar sözlər Öyrəndiklərinizi tətbiq edin və yoxlayın 96 A MMONİUM DUZLARI Alınması. Ammonium duzlarını ammonyakın və ya ammonium-hidroksidin tur- şularla qarşılıqlı təsirindən almaq olar. Hər iki halda çoxəsaslı turşunu artıqlaması ilə götürdükdə turş duz alınır: 2NH 3 + H 2 SO 4 (NH 4 ) 2 SO 4 2NH 4 OH + H 2 SO 4 (NH 4 ) 2 SO 4 +2H 2 O NH 3 + H 2 SO 4 NH 4 HSO 4 NH 4 OH + H 2 SO 4 NH 4 HSO 4 + H 2 O Fiziki xassələri. Ammonium duzları bərk, əsasən, ağ rəngli, suda yaxşı həllolan kristal maddələrdir. Kimyəvi xassələri. Ammonium duzları digər duzların ümumi xassələrinə və bəzi xüsusi xassələrə malikdir. Digər duzlar kimi ammonium duzları turşularla, duzlarla qarşılıqlı təsirdə olur, suda məhlulda ionlara dissosiasiya edir: (NH 4 ) 2 CO 3 + H 2 SO 4 (NH 4 ) 2 SO 4 + H 2 O + CO 2 (NH 4 ) 2 SO 4 + BaCl 2 BaSO 4 + 2NH 4 Cl NH 4 Cl + AgNO 3 AgCl + NH 4 NO 3 NH 4 Cl NH 4 + + Cl – Ammonium duzlarının xüsusi xassələrinə onların qələvilərlə qarşılıqlı təsirdə ol- ması (bax: fəaliyyət), qızdırıldıqda parçalanması və su ilə hidrolizə uğraması aiddir. 1. Ammonium duzlarının qələvilərlə reaksiyası bu duzların təyin edilməsində isti- fadə edilir, çünki reaksiya nəticəsində alınan ammonium-hidroksid kəskin iyli ammon- yakın ayrılması ilə parçalanır (bax: fəaliyyət bölməsində araşdırılan təcrübəyə): NH 4 Cl + NaOH NaCl t NH 4 OH NH 3 + H 2 O 24 – Qalaylama işlərində metalın səthindəki oksid təbəqəsini təmizləmək məqsədilə hansı maddədən istifadə edilir? Təchizat: kimyəvi stəkan, NH 4 Cl və qələvi məh- lulları, lakmus və fenolftalein kağızları (və ya məh- lulları), spirt lampası. İşin gedişi: stəkanda 15–20 ml NH 4 Cl məhlulunun üzərinə bir o qədər qələvi məhlulu əlavə edib alınmış məhlulu spirt lampasında qızdırın. Növbə ilə stəkanın ağzına nəm fenolftalein və nəm qırmızı lakmus kağızlarını yaxınlaşdırın və müşahidə aparın. Nəticəni müzakirə edin: – Nəm fenolftalein və nəm qırmızı lakmus kağızlarını stəkanın ağzına yaxınlaşdırdıqda onlar hansı rəngə boyanır? Nə üçün? – Bu yolla ammoniumun digər duzlarını da təyin etmək olarmı? – Ammonium duzlarının digər xassələri nədən ibarətdir? Fəaliyyət Ammonium-xloridin qələvilərlə reaksiyası Cl – NH 4 + NH 3 H 2 O Cl – Na + Na + OH – 2 97 • VI fəsil • Azot yarımqrupu elementləri • 2. Qızdırıldıqda ammonium duzlarının parçalanma xüsusiyyəti duzun anionun- dan asılıdır. HCl, HBr, H 2 CO 3 , H 2 SO 3 və s. turşuların ammonium duzları parçalan- dıqda ammonyak və suda məhlulu turşu olan qazlar ayrılır ki, bunlar da soyudul- duqda yenidən duz əmələ gətirir: NH 4 Cl t NH 3 + HCl da soyudulduq NH 4 Cl NH 4 HCO 3 t NH 3 + H 2 O + CO 2 Duzun anionu güclü oksidləşdirici turşunun (HNO 3 , HNO 2 , H 2 Cr 2 O 7 və s.) anionu olduqda parçalanmadan ayrılan ammonyak oksidləşməyə uğrayır: (NH 4 ) 2 Cr 2 O 7 t N 2 + Cr 2 O 3 + 4H 2 O NH 4 NO 3 t N 2 O + 2H 2 O 3. Ammonium duzları zəif əsasdan əmələ gəlmiş duzlar kimi hidrolizə uğrayır: NH 4 Cl + HOH NH 4 OH + H + + Cl – (turş mühit) Tətbiqi. Nitrat, sulfat və ortofosfat turşularının ammonium duzlarından gübrə kimi, ammonium-nitratdan partlayıcı maddə olan "ammonal"ın alınmasında, ammo- nium-xloriddən metalların lehimlənməsi işində istifadə olunur: 4CuO + 2NH 4 Cl 3Cu + N 2 + CuCl 2 + 4H 2 O Təyini. Ammonium duzlarının təyini onları qələvilərlə qızdırdıqda ammonyakın ayrılmasına əsaslanır. 1. Ammonium duzlarına aid səhv ifadəni müəyyən edin. A) donor-akseptor mexanizmi ilə yaranmış kovalent rabitəyə malikdir B) hidrolizə uğrayır C) qələvi ilə qızdırıldıqda ammonyak ayrılır D) qızdırıldıqda parçalanma məhsulları duzun anionundan asılıdır E) bəziləri molekulyar quruluşa malikdir 2. K 2 SO 4 və (NH 4 ) 2 SO 4 duzlarını necə ayırd etmək olar? A) BaCl 2 məhlulu ilə B) suda həll olmalarına görə C) HNO 3 məhlulu ilə D) qələvi məhlulu ilə E) amonyaklı su ilə 3. Sxemləri tamamlayın və ammonyakın alındığı tənlikləri qeyd edin. 1. (NH 4 ) 2 SO 3 t 2. NH 4 Cl t 3. CuO + NH 4 Cl 4. NH 4 Cl + KOH t 4. Ammonium-xloriddə kimyəvi rabitələrin tiplərini və əmələgəlmə mexanizmlərini araşdırın. 5. NH 4 Cl, (NH 4 ) 2 SO 4 və NH 4 Br məhlullarını bir-birindən necə fərqləndirmək olar? Reak- siyaların tənliklərini yazın. 6. 1 mol kalsium-hidroksidin 110 q ammonium-xloridlə qarşılıqlı təsirindən neçə litr (n.ş.) ammonyak alınar? M r (NH 4 Cl) = 53,5. • ammonium duzlarının xüsusi xassələri • donor-akseptor mexanizmi ilə yaranan kovalent rabitə Açar sözlər Öyrəndiklərinizi tətbiq edin və yoxlayın 98 N İTRAT TURŞUSU Alınması. Laboratoriyada nitrat turşusunu bərk halda götürülmüş kalium-nitrat və ya natrium-nitrata zəif qızdırmaqla qatı sulfat turşusunun təsirindən almaq olar: KNO 3 (b) + H 2 SO 4 (q) t HNO 3 + KHSO 4 Sənayedə nitrat turşusu ammonyakdan alınır. Proses 3 mərhələ üzrə gedir: 1. Ammonyak platin-rodium katalizatoru iştirakında havanın oksigeni ilə NO-ya oksidləşdirilir: 4NH 3 + 5O 2 t Rh, \ Pt 4NO + 6H 2 O 2. Azot-monooksid adi temperaturda havanın oksigeni ilə azot-dioksidə oksidləş- dirilir: 2NO + O 2 2NO 2 3. Artıq miqdarda götürülmüş oksigenin iştirakı ilə azot-dioksid suda həll edilir: 4NO 2 + 2H 2 O + O 2 4HNO 3 + Q Yüklə 3,97 Kb. Dostları ilə paylaş:
|