ŞÜKÜr mustafa, İLTİfat ləTİfov ümumtəhsil məktəblərinin 9-cu sinfi üçün

Öyrəndiklərinizi tətbiq edin və yoxlayın 

 
 
106 
 
 F
OSFOR  
 
 
 
 
 
Kəşfi. Fosfor 1669-cu ildə əlkimyaçı X.Brand tərəfindən kəşf olunmuşdur. Yu-
nanca “fosforos” – “işıqsaçan” deməkdir. 
Birləşmələrində  fosfor  +3, +5 və –3 oksidləşmə dərəcəsi göstərir. 
Dövri sistemdə mövqeyi və atomunun quruluşu. Fosfor 3-cü dövr, V qrupun 
əsas yarımqrup elementidir. Onun atomu 1s
2
2s
2
2p
6
3s
2
3p
3
 elektron formuluna malik-
dir.  
Fosfor azotdan fərqli olaraq birləşmələrində beşvalentli olur.  
Təbiətdə yayılması. Fosfora fəal qeyri-metal olduğundan təbiətdə yalnız birləş-
mələr şəklində rast gəlinir. Onun mühüm təbii birləşmələrindən fosforiti Ca
3
(PO
4
)
2
 
və apatitləri 3Ca
3
(PO
4
)
2
CaX
2
 (X = F, Cl, OH) göstərmək olar. Yetkin insan
 
orqa-
nizmində 
1,5 kq fosfor olur. Fosfor, əsasən, beyin hüceyrələrində, həmçinin sinir 
və sümük toxumalarında olur.   
Alınması. Fosfor apatitdən və ya fosforitdən alınır. Fosforit Ca
3
(PO
4
)
2
 koks və 
qumla qarışdırılaraq elektrik sobalarında 1500°C-də közərdilir: 
               2Ca
3
(PO
4
)
2
 + 6SiO
2
 + 10C  


 
t
 
6CaSiO
3 
+
 
10CO
 + P
4 
(аğ fosfor)
 
 
Fosfor digər üsullarla da alınır.  
Fiziki xassələri. Fosforun bir neçə allotrop şəkildəyişməsi mövcuddur, məsələn: 
ağ, qırmızı və qara fosfor (
a
).  
Ağ fosfor sarımsaq iyi verən, rəngsiz, 44°C-də əriyən kristal maddədir. Nisbətən 
yumşaqdır; bıçaqla kəsmək mümkündür. Suda həll olmur, lakin karbon-disulfiddə 
(CS
2
) yaxşı həll olur. Ağ fosforu qırmızı fosforun buxarını kondensləşdirməklə alır-
lar (
b
). 
Ağ fosfor molekulyar kristal quruluşa malikdir. Onun molekulu dördatomludur: 
P
4
 (
a
). Molekulda 6 qeyri-polyar P–P kovalent rabitə mövcuddur. Ağ fosforun reak-
siya qabiliyyəti qırmızı və qara fosfora, həmçinin azota nisbətən daha yüksəkdir.  
 
27 
 
– Nə üçün fosfora təbiətdə azot kimi sərbəst halda rast gəlinmir?
 
Ağ fosfor sarıyaçalan ağ rəngli və olduqca zəhərli kristal maddədir. Qaranlıqda göyümtül 
işıq saçaraq oksidləşir. Onu suyun altında saxlayırlar. Xırdalanmış halda o, adi şəraitdə 
alovlanır. 
Deyilənləri nəzərə alaraq suallara cavab verin:
 
– Ağ fosforun suyun altında saxlanması nə ilə əlaqədardır? 
– Nə üçün ağ fosfor daha fəal olmasına baxmayaraq, kibrit istehsalında istifadə olunmur?  
– Xırdalanmış halda ağ fosforun alovlanmasını necə izah edərdiniz? 
 
 
Fəaliyyət 
Ağ fosfor haqqında 

 
 
 
2 
107 
 
•  VI  fəsil  •  
Azot yarımqrupu elementləri  
•
 
 
 
 
 
Kimyəvi  xassələri.  Fosfor  qeyri-metaldır.  Yuxarıda  qeyd  olunduğu  kimi,  ağ 
fosforla reaksiyalar daha şiddətli baş verir. Qeyri-metallardan fosfor oksigen, flüor 
və xlorla daha asan qarşılıqlı təsirdə olur. Məsələn, ağ fosfor 40–50°C-də, toz halında 
isə hətta otaq temperaturunda havada alovlanır. Artıq miqdarda götürülmüş oksigen, 
xlor  və  kükürdlə  reaksiyası  zamanı  fosfor  özünün  beşvalentli,  onları  az  miqdarda 
götürdükdə  isə  üçvalentli  birləşmələrini  əmlə  gətirir.  Fosfor hidrogenlə reaksiyaya 
daxil olmur.  Digər  qeyri-metallarla,  həmçinin  aktiv  metallarla  fosfor  qızdırıldıqda 
reaksiyaya daxil olur: 
      4P  + 5O
2 
 
 2P
2
O
5
            4P + 3O
2
 
 2P
2
O
3
          2P  +  3S 


 
t
P
2
S
3 
                                                                                                                    fosfor(III) sulfid 
2P + 5Cl
2
 
 2PCl
5
             2P + 3Cl
2
 
 2PCl
3
          2P  + 3Ca 


 
t
Ca
3 
P
2 
                                                                                                                                  kalsium-fosfid
 
 
(1)
(a)
 Ağ (
1
), qırmızı 
(
2
)  və qara (
3
) 
fosfor və 
onların  
quruluşları.
 
(2)
(3)
 
 
Bilik qutusu 
• Qırmızı fosfor qırmızı-qonur 
rəngli tozdur, zəhərli deyil. Suda və karbon-
disulfiddə  həll  olmur.  Oksigensiz  mühitdə 
güclü qızdırıldıqda sublimasiya edib ağ fosfo-
run buxarına, buxarı soyutduqda isə ağ fos-
fora çevrilir (
b
). Qırmızı fosfor qara fosfor kimi 
atom  kristal  qəfəsinə  malikdir.  O,  260°C-də 
alovlanır. 
Qara fosfor xarici görünüşcə qrafitəoxşar bərk 
maddədir.  Zəhərli  deyil.  Suda  və  karbon-
disulfiddə həll olmur. Qrafit kimi o da təbəqəli 
atom kristal qəfəsinə malikdir (
a
). Qara fosfor 
490°C-də alovlanır.  
 
 
Bilik qutusu 
• Fosforun metallarla birləşmələri – fosfidlər su və turşunun təsirindən 
parçalanaraq havada alovlanan fosfin PH
3
 qazını əmələ gətirir:         
 
        Ca
3
P
2
 + 6H
2
O 
 3Ca(OH)
2
  + 2PH
3
                 2PH
3
 + 4O
2
 
 P
2
O
5
 + 3H
2
O 
        Ca
3
P
2
 + 6HCl 
  3CaCl
2
      + 2PH
3
 
(b)
Qırmızı 
fosforun  
ağ fosfora  
çevrilməsi 
pambıq 
ağ fosfor
qırmızı fosfor

 
 
108 
 
Tətbiqi. Fosforun üzvi birləşmələri əsasında insektisidlər (xlorofos, dixlofos, tio-
fos, fosfamid) hazırlanır. Ağ fosfordan yandırıcı mərmilərin, əl qumbaralarının hazır-
lanmasında, həmçinin hərbi tüstü pərdələrinin  yaradılmasında istifadə olunur. 
Sənayedə qırmızı fosfor əlvan metalların ərintilərinin alınmasında və kibrit isteh-
salında tətbiq olunur. Kibrit qutusunun yan səthinə qırmızı fosfor, narın əzilmiş şüşə 
və yapışqandan ibarət olan qarışıq çəkilir. Kibrit çöpünün ucuna çəkilən qarışığın 
tərkibi isə oksidləşdirici (bertole duzu KClO
3
), kükürd və yapışqandan ibarət olur. 
Kibritin yanması zamanı aşağıdakı çevrilmə baş verir:
 
5KClO
3
 + 6P 
 5KCl + 3P
2
O
5
 + Q 
Qara fosfor  yarımkeçirici kimi istifadə olunur.  
 
 
 
 
 
 
 
1. Səhv ifadəni müəyyən edin.  Fosfor elementi: 
A) xlorapatit və fosforitin tərkibinə daxildir 
B) flüoritin tərkibinə daxil deyil 
C) 2Ca
3
(PO
4
)
2
 + 10C + 6SiO
2

 

С
1500
 sxemi üzrə alınır 
D) təbiətdə bəzən sərbəst halda rast gəlinir 
E) birləşmələr şəklində sümük və beyin hüceyrələrinə daxildir 
2. Fosforitlə flüorapatitin formullarını göstərin. 
1. 3Ca
3
(PO
4
)
2
·CaF
2
                 2. Na
3
AlF
6
                3. Ca
3
(PO
4
)
2
               4. Ca(H
2
PO
4
)
2
 
A) 1,2                 B) 3,2                C) 3,1                  D) 1,4                          E) 2,4 
3. Sxemləri tamamlayın və fosfinin alındığı tənlikləri qeyd edin. 
1. Ca
3
P
2
 + H
2
O 
         2. P + Ca              3. Mg
3
P
2 
+ HCl 
                4. P + H
2
 
   
4. Ağ fosfor haqqında doğru ifadələri göstərin. 
1. qaranlıqda işıq saçır            2. fəal maddədir          3. zəhərli deyil     4. suda həll olmur 
5. P 
  P quruluşa malikdir      6. molekulyar quruluşludur 
5. 
Kibritin alışması reaksiyası 6
P+ 5KClO
3
5KCl+3P
2
O
5
 haqqında hansı ifadələr səhvdir?      
1. reaksiyada qırmızı fosfor istifadə edilir     
                          2. ekzotermik reaksiyadır  
3. reaksiyada altı fosfor atomunun 30 elektronu iştirak edir          4. endotermik reaksiyadır  
5. reaksiyada daha fəal olan ağ fosfor istifadə edilir 
6. 6,2 kq fosforun tam yandırılmasına neçə m
3
 (n.ş.) hava sərf olunar? Oksigenin havada 
həcm payını 20% götürməli. A
r
(P) = 31. 
7. Çevrilmələrin tənliklərini tərtib edin:  
P


 
1
Mg
3
P
2


 
2
PH
3


 
3
P
2
O
5


 
4
H
3
PO
4


 
5
Ag
3
PO
4 
İnsan orqanizmində fosfor əqli və əzələ fəaliyyətinə təsir göstərir, kalsium-
la  yanaşı,  sümük  hüceyrələrinin  yaranmasında  iştirak  edərək  sümük  və 
dişlərə  möhkəmlik  verir.  O,  orqanizmdə  enerji  toplayıcısı  və  daşıyıcısı 
olan adenozintrifosfat turşusunun (ATF), irsi məlumatların mühafizəsini, 
nəsildən-nəslə  ötürülməsini,  hüceyrədə  zülalların  sintezini  təmin  edən 
nuklein turşularının tərkibinə daxildir. 
İnsan  fosforu  qidalardan  (lobya,  noxud,  pendir,  yulaf  yarması,  ət, 
yumurta, çörək, şor, dəniz məhsulları) əldə edir. 
Bu maraqlıdır 
• fosforit • apatit • ağ, qırmızı və qara fosfor • fosfin • fosfidlər • 
Açar sözlər
 
 
Öyrəndiklərinizi tətbiq edin və yoxlayın 

 
 
 
2 
109 
 
•  VI  fəsil  •  
Azot yarımqrupu elementləri  
•
 D
İFOSFOR-PENTAOKSİD VƏ ORTOFOSFAT TURŞUSU 
 
 
 
 
 
 
Fosforun oksidlərindən P
2
O
5
 daha böyük əhəmiyyət kəsb edir. 
 
 
 
Difosfor-pentaoksid 
Difosfor-pentaoksid fosforun oksigenin artıq miqdarında yandırılmasından əmələ 
gəlir:  
4P + 5O
2
 


 
t
2P
2
O
5
 
Difosfor-pentaoksid – ağ, həddən artıq hiqroskopik, kristal maddədir. Adətən, toz 
halında olur və kip bağlanmış qablarda saxlanılır. 
Difosfor-pentaoksid  turşu oksididir.  Su  ilə  reaksiyaya  girdikdə  şəraitdən  asılı 
olaraq fosforun müxtəlif turşularını əmələ gətirir:  
                                                                                                                    
         P
2
O
5
 + H
2
O  





su
soyuq
   2HPO
3
                                          
                                             
                                                                                                                                                               
                                                                                                                           
         P
2
O
5
 + 2H
2
O  

 

su
илыг
    H
4
P
2
O
7
                            
                                                                                      
                                                                                       
         P
2
O
5
 + 3H
2
O 





su
qaynar
 2H
3
PO
4
                      
                           H–O 
 
28 
 
– Hiqroskopikdir, bəsit maddələrdən əmələ gələrkən ağ tüstü şəklində olur. 
– Onun duzları diş və sümüklərin tərkib hissəsidir, gübrə kimi istifadə olunur. 
   Söhbət hansı maddələrdən gedir?    
Təchizat: 5 sınaq şüşəsi, Ca metalı, təbaşir tozu, mis(II) hidroksid, gümüş(I) nitrat, orto-
fosfat turşusu məhlulu, natrium-ortofosfat məhlulu.
 
İşin  gedişi:  birində  Ca  metalı,  ikincisində  təbaşir  tozu,  üçüncüsündə  mis(II)  hidroksid, 
dördüncüsündə gümüş(I) nitrat olan 4 sınaq şüşəsinin hər birinə 2–3 ml ortofosfat turşusu 
əlavə edin və müşahidə aparın. 5-ci sınaq şüşəsində gümüş(I) nitratın üzərinə natrium-
ortofosfat məhlulu əlavə edib müşahidə aparın.  
 
Nəticəni müzakirə edin: 
 
– Baş verən hər bir reaksiyanın xarici əlamətlərini sadalayın.  
– Sizcə, ortofosfat turşusu turşuların ümumi xassələrinə malikdirmi? Bu nə deməkdir? 
– Nə üçün AgNO
3
-ün üzərinə ortofosfat turşusu əlavə etdikdə çöküntü yaranmır, natrium-
ortofosfat əlavə etdikdə isə çöküntü alınır?    
 
 
Fəaliyyət 
Ortofosfat turşusunun kimyəvi xassələri 
 
 
Bilik  qutusu 
•  Difosfor-pentaoksidin  tərkibi,  adətən,  P
2
O
5
  formulu  ilə  ifadə  edilir. 
Əslində onun tərkibi daha mürəkkəbdir və P
4
O
10
 formuluna uyğun gəlir.  
metafosfat turşusu 
pirofosfat turşusu 
ortofosfat turşusu
             O
H–O–P 
        
О
H–O 
H–O – P=O  
H–O
    O        
 
   
  
     O  
 H–O–P–O–P–O–H  
H–O        
    О–H
 

 
 
110 
 
Tətbiqi. Difosfor-pentaoksiddən suçəkici maddə kimi qazların qurudulmasında və 
bəzi maddələrin (HNO
3
, CH
3
COOH və s.) dehidratlaşmasında istifadə edilir.
              
 
 
 
Ortofosfat turşusu, H
3
PO
4
 
Ortofosfat turşusu – rəngsiz, bərk, kristal maddədir; suda yaxşı həll olur. 
Alınması. Sənayedə ortofosfat turşusu 2 üsulla – təbii fosforitdən və difosfor-
pentaoksiddən alınır: 
Ca
3
(PO
4
)
2
 + 3H
2
SO
4
(q)
 


 
t
2H
3
PO
4
 + 3CaSO
4 
                P
2
O
5
 + 3H
2
O 


 
t
2H
3
PO
4 
 
 
 
Kimyəvi  xassələri.  Ortofosfat  turşusu  turşuların  ümumi  xassələrinə  və  xüsusi 
xassələrə malikdir: 
 
I. O, başqa turşular kimi məhlulda H
+
 ionları əmələ gətirməklə dissosiasiya edib 
indikatorun rəngini dəyişir, aktiv metallarla, əsasi və amfoter oksidlərlə, əsaslarla və 
daha zəif turşuların duzları ilə, ammonyakla qarşılıqlı təsirdə olur.  
Ortofosfat turşusu hidrogendən sağda yerləşən metallarla (Cu, Hg, Ag, Pt, Au) 
reaksiyaya daxil olmur. 
3Ca + 2H
3
PO
4 
 Ca
3
(PO
4
)
2
 + 3H
2
 
                            3CaO + 2H
3
PO
4 
 Ca
3
(PO
4
)
2
 + 3H
2
O 
                     3Ca(OH)
2 
+ 2H
3
PO
4 
 Ca
3
(PO
4
)
2 
+ 6H
2
O 
  NH
3
 + H
3
PO
4 
 NH
4
H
2
PO
4
 
                         3CaCO
3 
+ 2H
3
PO
4 
 Ca
3
(PO
4
)
2 
+ 3H
2
O + 3CO
2
 
Ortofosfat turşusu üçəsaslı turşudur və məhlulda mərhələlərlə dissosiasiya edir. 
II. Ortofosfat turşusunun xüsusi xassələri: 
1. Ortofosfat turşusu qızdırıldıqda aşağıdakı qaydada parçalanaraq iki yeni turşu 
əmələ gətirir:  
                      2H
3
PO
4 
 
O
H
t
2
  
  




  H
4
P
2
O
7
  


 
t
 
   
2HPO
3
    +    H
2
O 
 
 
                                               pirofosfat                  metafosfat  
                                                              turşusu                      turşusu 
 
 
 
Bilik qutusu
• Nitrat və perxlorat turşularının dehidratlaşması aşağıdaki sxemlər üzrə 
baş verir: 
 
       P
2
O
5
 + 2HNO
3 
 2HPO
3
 + N
2
O
5        
       3P
2
O
5
 + 6HClO
4
 
 6HPO
3
 + 3Cl
2
O
7
 
 
 
Bilik qutusu
• Laboratoriyada ortofosfat turşusunu fosforun qatı və duru nitrat turşusu 
ilə oksidləşdirilməsindən almaq olar:                
P +  5HNO
3
(qatı) 
 H
3
PO
4
 + H
2
O + 5NO
2
 
3P + 5HNO
3
(duru) + 2H
2
O 
 3H
3
PO
4
 + 5NO
 

 
 
 
2 
111 
 
•  VI  fəsil  •  
Azot yarımqrupu elementləri  
•
2.  Ortofosfat  turşusunun  həllolan  duzları  gümüş(I)  nitratın  məhlulu  ilə  güclü 
turşularda  həllolan,  suda  həll  olmayan  sarı  rəngli  gümüş(I)  ortofosfat  çöküntüsü 
əmələ gətirir: 
3AgNO
3
 + Na
3
PO
4
  
 Ag
3
PO
4
 + 3NaNO
3 
 
 
 
Ortofosfat turşusunun duzları. Üçəsaslı turşu kimi ortofosfat turşusu onunla 
qarşılıqlı təsirdə olan əsasın miqdarından asılı olaraq üç tip fosfatlar – ortofosfatlar, 
hidroortofosfatlar və dihidroortofosfatlar əmələ gətirir: 
3NaOH + H
3
PO
4 
 3H
2
O + Na
3
PO
4
      
natrium-ortofosfat
 
2NaOH + H
3
PO
4
 
 2H
2
O + Na
2
HPO
4
    
natrium-hidroortofosfat
            
  NaOH + H
3
PO
4
 
 H
2
O +  NaH
2
PO
4
    
natrium-dihidroortofosfat
 
 
Ammonium  və  qələvi  metalların,  demək  olar  ki,  bütün  fosfatları  suda  həll  olur. 
Kalsiumun ortofosfat duzlarından yalnız kalsium-dihidroortofosfat [Ca(H
2
PO
4
)
2
] yaxşı 
həll olur.  
Ortofosfat turşusu və onun duzlarının tətbiqi. Ortofosfat turşusundan ortofos-
fatların və müxtəlif üzvi maddələrin alınmasında, yeyinti sənayesində siropların hazır-
lanmasında, metalların səthində qoruyucu örtüyün yaradılmasında istifadə olunur. 
Ortofosfat turşusunun duzları suyun codluğunu azaltmaq üçün (Na
3
PO
4
), təbabətdə 
dərman  maddələrinin  hazırlanmasında,  odadavamlı  hopdurucuların  [(NH
4
)
2
HPO
4
] 
alınmasında və xüsusən gübrə kimi kənd təsərrüfatında tətbiq edilir. 
Ortofosfat  ionunun  (PO
4
)
3– 
təyini.  Ortofosfat  ionunun  məhlulda  təyini  onun 
Ag
+
 ionu ilə suda həll olmayan sarı çöküntü əmələ gətirməsinə əsaslanır (
a
):  
 
 
 
 
 
Bilik qutusu 
• Ortofosfat turşusu heyvanların və bitkilərin həyat fəaliyyətində böyük rol 
oynayır.  Onun  qalıqları  adenozintrifosfat  turşusunun  (ATF),  həmçinin  nuklein  turşu-
larının (DNT və RNT) tərkibinə daxildir.
 
 
   
Ag
+
   
 NO
3 
–
 
Na
3
PO
4 
+ 3AgNO
3
 
 Ag
3
PO
4
 + 3NaNO
3
 
(PO
4
)
3– 
+ 3Ag
+
 
Ag
3
PO
4
 
(a)
Na
+      
(PO
4
)
3–  
   Na
+
     Na
+
 
Na
+     
Ag
3
PO
4
 

 
 
112 
 
 
 
 
1. P
2
O
5
 haqqında səhv ifadəni müəyyən edin. 
A) ağ rəngli bərk maddədir                                               
B) qazların qurudulmasında istifadə edilir  
C) fosforu yandırmaqla almaq olar                                   
D) qeyri-molekulyar quruluşa malikdir 
E) temperaturdan asılı olaraq su ilə 3 turşu əmələ gətirir 
2. Ortofosfat turşusu haqqında hansı ifadə səhvdir? 
A) suda yaxşı həll olur                                 
B) qızdırıldıqda pirofosfat turşusuna çevrilir  
C) normal və turş duzlar əmələ gətirir                         
D) (PO
4
)
3–
  
ionu Ag
+
 ionu ilə təyin edilir 
E) rəngsiz mayedir 
3. Mümkün olan reaksiyaların tənliklərini tərtib edin. 
1. P
2
O
5
  + H
2
O 
 
                     
2.  P
2
O
5
 + 3H
2
O


 t
              
3. P + 5HNO
3
(qatı)


 t
  
4. P
2
O
5
  + 3CaO


 t
         
5. P
2
O
5
  + CaSiO
3


 t
  
4.  Sxemləri  tamamlayın.  Ortofosfat,  hidrofosfat  və  dihidroortofosfat  duzlarının  alındığı 
ardıcıllığı göstərin. 
1.  KOH   + H
3
PO
4
 
                  
2.  2KOH + H
3
PO
4
 
               
3.  3KOH + H
3
PO
4
 
