Şükürova Solmaz Gülağa qizi (magistrantin a. S. A)

1.2. Müasir dövrdə Azərbaycanda qeyri-neft sahələrinin inkişafını təmin 
edən başlıca amil və şərtlər. 
Öz müstəqilliyini yenicə bərpa etmiş Azərbaycan Respublikası iqtisadi, sosial və 
siyasi gərginliyin astanasında olmasına baxmayaraq Ümumilli Liderimiz Heydər 
Əliyevin müdrik siyasəti nəticəsində bu vəziyyətdən çıxmağa tədricən nail oldu. Ölkə 
iqtisadiyyatında irimiqyaslı böhranın yaranması və dərinləşməsi, sosial 
çaxnaşmaların yaratdığı fəsadlar, xarici təhlükələrin Azərbaycanın iqtisadi və milli 
təhlükəsizliyinə ciddi problemlər yaratması, sahəvi və regional disproporsiyaların 
geniş vüsət alması şəraitində respublikamızın qarşısında duran ən mühüm məsələ 
bütün bu proseslərin qarşısının alınması idi. 1994-cü ildə imzalanmış “Əsrin 
müqaviləsi” Azərbaycan ərazisinə külli miqdarda xarici sərmayələrin cəlb edilməsi 
ilə nəticələndi. Həmçinin bundan daha öncə ölkə iqtisadiyyatına xarici 
investisiyaların cəlb edilməsi məqsədilə qəbul edilən qanunlar Azərbaycanda neft 
sektorunun inkişafına təkan verməklə yanaşı, qeyri-neft sahələrinin inkişafı üçün 
zəmin yaratmış oldu. 90-cı illərin ikinci yarısından etibarən Azərbaycanda 
makroiqtisadi sabitlik, eyni zamanda sosial və siyasi gərginliyin aradan qaldırılması 
dövrünü müasir şəraitdə iqtisadiyyatın qeyri-neft sektorunun inkişafını təmin edən 
başlıca amil və şərtlərin bünövrəsi kimi xarakterizə etmək olar. Qeyd edilən dövrdə 
Azərbaycan iqtisadiyyatında struktur və keyfiyyət dəyişikliklərinin reallaşdırılaraq 
onun bazar iqtisadiyyatının prinsiplərinə uyğun şəkildə yenilənməsinə ehtiyac 
duyulurdu ki, aqrar islahatların həyata keçirilməsi, əsas aktlar və qanunların qəbul 
edilməsi, özəlləşdirmə proqramlarının qeyri-neft sahələrinə tətbiqi, qiymətlərin və 
xarici ticarət fəaliyyətinin liberallaşdırılması, sərt pul-kredit, habelə valyuta 
siyasətinin aparılması, vergi və gömrük qanunvericiliyinin təkmilləşdirilməsi, xarici 
və daxili investisiyalar üçün əlverişli iqtisadi-hüquqi bazanın yaradılaraq riskin 
azaldılması, həmçinin neft gəlirlərindən səmərəli istifadə edilməsi həmin istiqamətdə 
atılan addımların başlanğıcı idi. Bütün bu tədbirlərin ardıcıl və nizamlı şəkildə həyata 
keçirilməsi 21-ci əsrin ilk onilliyinin sonlarında Azərbaycanda keçid dövrünün başa 
çatması ilə yanaşı qeyri-neft sahələrinin inkişafı, həmçinin iqtisadiyyatın 

---

21 
diversifikasiyası üçün lazım olan amil və şərtləri özündə ehtiva edən sosialyönümlü 
milli iqtisadi inkişaf modelinin formalaşmasına səbəb olmuşdur. 
Qeyri-neft bölməsinin tərəqqisini təmin edərək ona təkan verən amillər sırasına, 
heç sözsüz ki, Azərbaycan Respublikasının həm regional, həm də ki qlobal müstəvidə 
xarici iqtisadiyyata effektiv şəkildə inteqrasiya etməsi, o cümlədən bu istiqamətdə bir 
çox nüfuzlu təşkilatlarla tərəfdaşlığın və əməkdaşdılığın təşkilinin reallaşması hesab 
oluna bilər. Müstəqillik illərinin əvvəllərindən etibarən ölkəmiz EKO, İKT, QİƏT, 
MDB və bir sıra digər təşkilarla əməkdaşlıq etməyə başlamış, həmçinin BVF, AYİB, 
İİB-ə üzv olaraq qəbul edilmiş, o cümlədən ÜTT-nin nəzdində müşahidəçilərdən biri 
olmuşdur. İKT-nin tərkibində olan maliyyə qurumları milli iqtisadiyyatımızın bəzi 
bölmələrinin, ələlxüsus kənd təsərrüfatının tərəqqisi naminə külli miqdarda sərmayə 
yatırımları etmişlər. 20-ci əsrin 90-cı illərin sonlarında Azərbaycanda qeyri-neft 
bölmələrinin tərəqqisində və milli iqtisadiyyatımızın effektiv inteqrasiya etməsi 
prosesində EKO-nun rolunu qeyd etmək lazımdır. Bu təşkilatın əsas məqsədi üzv 
ölkələrdə iqtisadiyyatın zəif inkişafı ilə seçilən bölmələrinin tərəqqisi naminə həmin 
ölkənin səlahiyyətli orqanları ilə birlikdə təhlillər apararaq ayrı-ayrı proqram və 
layihələr formalaşdırmaqdır ki, EKO-nun tərkibində nəzərdə tutulan işlərin 
reallaşdırılmasına nəzarət funksiyasını yerinə yetirən 8 komitə fəaliyyət göstərir.Qeyd 
edilən dövrdə həmin komitələr Azərbaycan regionlarında iqtisadiyyatın prioritet və 
perspektivli sahələrinə aid zəruri proqramlar, eləcə də layihələr yaradaraq 
planlaşdırılan işlərin həyata keçirilməsinə köməklik göstərmişlər. Bundan savayı, 
Azərbaycanın neft-qaz bölməsindəki məhsulların istifadəyə verilən bir sıra boru 
kəmərləri vasitəsilə Avropa və dünya bazarında satışa çıxarılması nəticəsində bu 
sektordan ölkə iqtisadiyyatına gələn gəlirlərin qeyri-neft sahələrinin tərəqqisi naminə 
sərf edilməsi bu sektorun yeni tərəqqi pilləsinə keçidini təmin etmişdir. 
Qeyri-neft sahələrinin inkişafında ən vacib meyllərdən biri regionlarda iqtisadi 
aktivliyin yüksəldilməsi, onların dünya iqtisadiyyatına inteqrasiyasının təşkil 
edilməsi və ixrac potensialından səmərəli istifadəsi olduğunu nəzərə alan Azərbaycan 

---

22 
Respublikası davamlı və sabit iqtisadi siyasət yürütmüş, xüsusilə son 12 il ərzində 
irimiqyaslı tədbirlər reallaşdırmış və regional proqramlar qəbul edərək onları həyata 
keçirmişdir. Dövlət əhəmiyyətli proqram olan 1-ci regional proqram çərçivəsində 
ölkə regionlarında infrastruktur obyektləri yenidən qurularaq qeyri-neft sahələrinin 
inkişafı üçün zəruri olan əlverişli mühit yaradılmışdır. Ardıcıl olaraq qəbul edilmiş və 
reallaşdırılmış 2-ci Dövlət Proqramında əsas məqsədlər hər regionun ayrılıqda 
spesifik iqtisadiyyat bölmələrinin dirçəldilməsi, modern tipli müəssisələrin və dünya 
standartlarına cavab verən istehsal strukturunun qurulması istiqamətində lazımi 
addımların atılması olmuşdur ki, Azərbaycan respublikası bütün bu zəruri məsələləri 
uğurla həyata keçirməyi bacarmışdır. Məhz bunun da nəticəsi olaraq regional 
disproporsiyalar effektli dərəcə aradan qaldırılmış, qeyri-neft sektorunun davamlı və 
dayanıqlı inkişafına güclü təkan verə biləcək iqtisadi sistem formalaşdırılmış və 
ÜDM-də neftin xüsusi çəkisi azalmağa başlamışdır. Nəhayət, hal-hazırda da 
reallaşdırılması həyata keçirilən üçüncü regional proqramın əsas prioritetləri qeyri-
neft sahələrinin şaxələndirilməsi siyasəti, bu sahədə istehsal olunan məhsulların 
rəqabətqabiliyyətliliyinin 
yüksəldilməsi, 
ixracyönümlü 
milli 
iqtisadiyyatın 
formalaşdırılması, sosial-iqtisadi inkişafın modern mərhələsinə qədəm qoyulması və 
başqa məsələlərlə birbaşa olaraq əlaqədardır ki, qeyd edilən məsələləri müasir dövrdə 
qeyri-neft sektorunun inkişafının başlıca təminatçılarından biri kimi xarakterizə 
etmək olar[2 səh 47]. 
Qloballaşma tendensiyalarının müşahidə olunduğu şəraitdə Azərbaycanda qeyri-
neft sektorunun inkişafına şərait yaradan amillər siyahısına ölkədə xüsusi sahibkarlar 
təbəqəsinin yaradılması və əlverişli biznes mühitinin formalaşdırılmasını da adi 
etmək mümkündür. Sahibkarlığın inkişaf etdirilməsi qeyri-neft sektorunun yüngül, 
yeyinti və kimya sənayesi bölmələrinin inkişafı üçün əlverişli şərait yaratmaqla 
yanaşı, işsizliyin və yoxsulluğun azaldılması, daxili tələbatın daha çox yerli istehsal 
tərəfindən ödənilməsi və əhalinin sosial rifahınınlm artmasına səbəb oldu. Hələ 
bünövrəsi ötən əsrin sonlarında qoyulan sahibkarlar təbəqəsinin formalaşdırılması 
proseslərinin icrasında ilk addımlar ardıcıl və sistemli şəkildə həyata keçirilən 

---

23 
özəlləşdirilmə proqramları, eləcə də əvvəlcə kiçik və orta sahibkarlığın, daha sonralar 
iri sahibkarlığın inkişafı üçün ilkin hüquqi bazanın yaradılması hesab edilə bilər.
Vacib məqamlardan biri ondan ibarətdir ki, qeyri-neft bölmələrinin tərəqqisinə 
münbit şəraitin formalaşdırılması, həmçinin xarici və yerli sahibkarların iqtisadi 
fəaliyyətinin hüquqi bünövrəsini hələ 90-cı illərin ilk yarısında investisiya haqqında 
qəbul edilmiş 2 mühüm qanun təşkil edir. Bu qanunlar AR Konstitusiyasının 
prinsiplərinə müvafiq şəkildə tənzimləmə prosesinin həyata keçirilməsi üçün istifadə 
olunur və Konstitusiyamızda mülkiyyətin toxunulmazlığı, habelə onun dövlət 
tərəfindən mühafizə olunmasının əks edilməsi həm yerli, həm də ki xarici sahibkarlar 
və investorların diqqətini cəlb etməyə bilməzdi. Bunlarla yanaşı, stimullaşdırıcı və 
həvəsləndirici işlərin görülməsi qeyri-neft sektorunun tərəqqisinə şərait yaradan 
əhəmiyyətli vasitə olaraq qeyd edilə bilər. Eyni zamanda, ölkənin ayrı-ayrı 
bölgələrində infrastruktur bölmələrinin təkmilləşdirilməsi, sahibkarlığa və rəqabət 
mühitinə dair lazımi qanunların qəbulu, sahibkarlara öz iqtisadi fəaliyyətlərində 
kömək göstərən dövlət orqanının yaradılması, gömrük və vergi qanunvericiliyə 
müyyən düzəliş və əlavələrin edilməsi və başqa vacib tədbirlər respublikamızda 
iqtisadiyyatın qeyri-neft bölməsinin inkişafına əhəmiyyətli dərəcədə təsir göstərən 
amillərdəndir. 
Modern dünyada İEOÖ öz iqtisadiyyatını inkişaf etdirmək üçün daha çox 
birbaşa xarici investisiyaları cəlb etmək istiqamətində mühüm addımlar atırlar. 
Hazırkı şəraitdə Azərbaycanda qeyr-neft sahələrinin inkişafına əhəmiyyətli dərəcədə 
təsir edən proseslərin sıçrayışlı artım templəri yaxın keçmişdə ölkədə əlverişli biznes 
və investisiya mühitinin yaradılması, respublika ərazisində sosial və siyasi sabitliyin 
bərqərar olması, özəl bölməyə dövlət qayğısının artması, qeyri-neft sektorunun ixrac 
potensialından səmərəli şəkildə istifadə edilməsi tədbirlərinin həyata keçirilməsi, 
dövlət büdcəsindən təhsilin, eləcə də elmi tədqiqat işlərinə daha çox xərc ayrılması, 
antiinhisar siyasəti nəticəsində rəqabətin təmin edilməsi, həmçinin dövlətin səmərəli 
investisiya-innovasiya,pul-kredit, büdcə-vergi və gömrük siyasətinin daha da 
təkmilləşdirilməsi, eyni zamanda maliyyə dayanıqlığının yaradılması məsələləri ilə 

---

24 
qarşılıqlı surətdə asılı olduğunu qeyd etmək lazımdır. Bildiyimiz kimi, hər hansı bir 
ölkə məhsullarının dünya bazarında satılmasını asanlaşdırmaq üçün həmin məhsullar 
keyfiyyətli və bazar qiymətinin çox da yüksək olmayan səviyyədə olması vacib 
faktorlardan biridir. Məhz bunu nəzərə alan Azərbaycan Respublikası manatın 
devalvasiyası nəticəsində ölkədə istehsal olunan məhsulların bazar qiymətinin xarici 
rezidentlər tərəfindən əvvəlkinə nisbətən daha ucuz əldə etməsinə əlverişli şərait 
yaratdı. Bütün bunlar respublikada sahibkarlığın daha da inkişaf etməsiylə yanaşı 
xarici və daxili investorların ölkə iqtisadiyyatının qeyri-neft sahələrinə böyük 
miqdarda kapital yatırması üçün onlarda stimul yaratdı ki, ardıcıl və sistemli şəkildə 
dövlətin nəzarəti ilə həyata keçirilən bütün bu yatırımlar qeyri-neft sektorunun sürətli 
və dinamik inkişafını təmin edən amil və şərtlərin bir növ özəyini təşkil edir. 
Son illər qloballaşma tendensiyalarının geniş vüsət alması, BƏB-in 
dərinləşməsi, transmilli korporasiyaların iqtisadiyyatı çox da güclü olmayan ölkələrə 
nüfuz etməsi və bu kimi başqa hallar digər İEOÖ-lə bərabər Azərbaycanın da milli və 
iqtisadi təhlükəsizliyinə təsir edir. Ümumən iqtisadiyyatın və onun tərkibində qeyri-
neft sektorunun inkişafına müsbət təsir edən amillər içərisində spesifik xarakterə 
malik olan milli və iqtisadi təhlükəsizliyin təmin edilməsi məsələsində Azərbaycan 
respublikası ilk addımı 2004-cü ildə “Milli təhlükəsizlik haqqında” qanunun qəbul 
edilməsiylə atmışdır. Daha sonra Azərbaycan Respublikasının Milli Təhlükəsizlik 
Konsepsiyası Azərbaycan Prezidentinin 2007-ci il 23 may tarixli sərəncamı ilə təsdiq 
edilmişdir. Qeyd etmək lazımdır ki, hal-hazırda Azərbaycan öz iqtisadi və milli 
təhlükəsizliyini təmin edərək iqtisadi, eləcə də siyasi cəhətdən müstəqil siyasət 
yürüdür və məhz bu amil ölkədə ümumən iqtisadiyyatın, eləcə də onun tərkibində 
xüsusi çəkisi olan qeyri-neft sektorunun davamlı və stabil inkişafına əlverişli şərait 
yaradır. 
Keçid dövrünün başa çatdığı vaxtdan etibarən ölkədə həyata keçirilən 
modernləşmə və sənaye siyasəti nəticəsində qeyri-neft sektorunun ÜDM-dəki xüsusi 
çəkisi xeyli dərəcədə artmaqla yanaşı innovativ inkişafa malik olan, eyni zamanda 

---

25 
ixracyönümlü və rəqabətqabiliyyətli milli iqtisadiyyatın formalaşdırılması prosesinin 
başlanğıcı qoyulmuşdur ki, bu istiqamətdə atılan addımlar qeyri-neft sahələrinin 
dayanıqlı və davamlı inkişafını təmin edən mühüm aspektlər sırasındadır. Son 7-8 
ildə həyata keçirilən və postneft dövründən etibarən daha sürətlə reallaşdırılan 
iqtisadi modernizasiya siyasəti uğurla davam etdirilir və get-gedə öz nəticəsini 
vermək üzrədir. İqtisadi modernizasiya siyasətinin əsas prinsiplərinə aşağıdakıları aid 
etmək olar: 
- alternativ enerji mənbələrindən istifadə edilməsi, iqtisadiyyatın strukturunun 
kökündən dəyişdirilməsi, qeyri-neft sektorunun ÜDM-dəki xüsusi çəkisinin 
xeyli dərəcədə çoxaldılması; 
- bu siyasətin regional və qlobal xarakter daşıması, sosial infrastrukturun 
keyfiyyətinin yüksəldilməsi, İKT-nin və xidmət sektorunun lazımi dərəcədə 
inkişaf etdirilməsi; 
- ekstensiv inkişaf üsulundan intensiv inkişaf üsuluna keçilməsi, ölkə əhalisinin 
intellektual potensialından səmərəli istifadə edilməsi, Azərbaycanın ÜTT-yə 
üzv qəbul olunması; 
- aqrar sahədə ekoloji cəhətdən təmiz məhsul istehsalının həyata keçirilməsi, 
ölkə ərazisində istehsal olunan məhsul və xidmətlərin maya dəyərinin aşağı 
salınmaqla yanaşı keyfiyyətinin yüksəldilməsi, iqtisadiyyatın klasterial 
xüsusiyyətə malik olması; 
- yeni texnoloji institutların və sənaye parklarının yaradılması, innovasiyaların 
qeyri-neft 
sektorunun inkişafına yönəldilməsi, bilik iqtisadiyyatının 
formalaşdırılması, vergi dərəclərinin və gömrük rüsumlarının azaldılması və 
s[22 səh 112-115]. 
İqtisadi modernizasiya siyasətinin həyata keçirilməsi son 7 ildə Azərbaycanda 
qeyri-neft sahələrinin inkişafına stimul verməklə yanaşı bu sektorda istehsal olunan 
məhsulların dünya bazarına çıxarılmasına, eləcə də daxili bazarda xarici məhsullarla 

---

26 
rəqabətə tab gətirməsinə, Azərbaycan brendinin dünya bazarında tanınmasına və 
ixracın idxalı üstələməsinə gətirib çıxarmışdır. 
Müasir dövrdə Azərbaycanda iqtisadiyyatın əksər sektorlarının, həmçinin qeyri-
neft sahələrinin inkişafına təkan verən faktorlardan turizm sektorunun inkişafını 
nümunə göstərmək olar. Turizmin inkişafı ölkə gəlirlərinin artmasıyla bərabər 
regionlarda iqtisadiyyatın digər sektorlarının inkişafına səbəb olmuşdur. Belə ki, 
turizmə dövlət qayğısının artması və bu sahənin inkişafı üçün bir çox inkişaf 
proqramlarının qəbul edilərək reallaşdırılması bilavasitə olaraq ölkənin regionlarında 
infrastruktur obyektlərinin inkişafına, xidmət sahələri və yeyinti sənayesinin müasir 
tələblərə 
cavab 
verməsinə, 
avtomobil, 
hava 
və 
dəmiryol 
nəqliyyatının 
təkmilləşdirilməsinə 
səbəb 
olmuşdur. Bununla yanaşı modern şəraitdə 
respublikamızda təhsilin inkişafına dövlət qayğısının artması, elmi-tədqiqat işlərinə 
çəkilən xərclərin çoxalması, yüksək ixtisaslı kadr hazırlığı, eləcə də Ələtdə azad 
ticarət zonasının yaradılması və digər mühüm məsələlər də qeyri-neft sahələrinin 
tərəqqisinə mütləq şəkildə töhfəsini verəcəkdir. 
21-ci əsrin ilk onilliyinin sonlarından başlayaraq Azərbaycan özünün iqtisadi, 
sosial və siyasi inkişafında yeni bir mərhələyə qədəm qoydu. Artıq ölkədə keçid 
dövrünün əvvələrindən meydana çıxan iqtisadiyyatın inkişaf problemləri həll edilmiş, 
qeyri-neft sektorunun inkişafında ardıcıl və sistemli tədbirlərin həyata keçirilməsi 
nəticəsində qarşıya qoyulan məqsədlərə nail olunmuş və innovativ iqtisadiyyatın 
möhkəm bünövrəsi yaradılmışdır. Sonrakı mərhələdə Azərbaycanın dayanıqlı və sabit 
inkişafa əsaslanan, yeni ideyalarla təkmilləşdirilmiş sosial, siyasi və iqtisadi 
siyasətinin əsas prioritetləri azad bazar sisteminə malik olan, şaxələndirilmiş və 
özünütərəqqi qabiliyyətinə sahib olan milli iqtisadiyyatın formalaşdırılması 
prosesinin başa çatdırılması, habelə dünya iqtisadiyyatına inteqrasiyanın daha da 
dərinləşməsi hesab edilirdi ki, bu istiqamətdə bir çox uğurlar əldə edilmişdir. Qeyd 
edilən dövrdə ölkə iqtisadiyyatında makroiqtisadi stabillik hökm sürmüş, 
iqtisadiyyatın şaxələndirilməsi siyasəti geniş vüsət almış, qeyri-neft sektorunun, eləcə 

---

27 
də regionların iqtisadi inkişaf tempində yüksəlmələr müşahidə olunmuş, bank sektoru 
və maliyyə sisteminin etibarlılıq dərəcəsi çoxaldılmış, manatın sabitliyi artırılmış, 
əhalinin həyat səviyyəsi ardıcıl şəkildə yaxşılaşdırılmışdır. Eyni zamanda bu 
mərhələdə Azərbaycanın “Traseka” və “Transxəzər” layihələrində iştirakı, bir çox 
beynəlxalq və regional təşkilatlarla əməkdaşlıq etməsi, əlverişli investisiya şəraitinin 
yaradılması nəticəsində xarici, habelə yerli investorların qeyri-neft sahələrinə 
yatırımlar etməsi ölkəmizdə qeyri-neft sektorunun inkişafını təmin edən amillərdən 
hesab edilə bilər. Bundan əlavə 2012-ci ildə qəbul olunmuş Azərbaycan 2020: 
“Gələcəyə baxış inkişaf konsepsiyası”nda nəzərdə tutulan tədbirlərin reallaşdırılması 
qeyri-neft sektorunun inkişafına səbəb olan ən mühüm amillərdəndir. 
Sonda onu qeyd etmək lazımdır ki, Azərbaycanda keçid dövrünün başa çatması 
dövründən sonrakı 4-5 il postneft dövrünə keçidin təmin edilməsi kimi xarakterizə 
edilməlidir. Postneft dövrü, bu dövrdə qeyri-neft sahələrinin inkişaf xüsusiyyətləri 
barədə tədqiqatımızın növbəti hissəsində ətraflı şəkildə danışacağıq.