Suleyman-m teze qxd

([ayilə], 
[şeyir]), 
səs düşümü 
([nefçi], [dos köməyi]), 
milli sözlərdə iki saitin, 
iki və ya üç samitin yanaşı işlənə bilməməsi, çoxhecalı sözlərin 
sonunda cingiltili samitlərin karlaşması 
([kəntj, [kitapj, [gəşənk]), 
söz daxilində iki kar samitdən birinin cingiltiləşməsi 
([hətdaj, 
[asdar], [seçgi]), 
həmcins üzvlü cümlələrdə şəkilçilərin və 
hissəciklərin ixtisarı ("Kəndə yaxınlaşdıqca evlər seçilir, yollar ağarır, 
adamlar görünürdü"), tabesiz mürəkkəb cümlələrdə axırıncı xəbərin 
ixtisarı (Ağac acı, can şirin; Ağın adı olur, qaranın dadı; At mənimdir, 
don geyənin), ahəng qanunu, vurğu və s. kimi fonetik vasitələr nitqdə 
ahəngdarlıq yaradır, intonasiya, fasilə, səsin tembri, ritm 
və 
s. nitqin 
rəvanhğma səbəb olur. Azərbaycan dilinə musiqili dil deyənlər məhz 
bunları nəzərdə tutur. 
Nitqdə ahəngdarlıq yaradan vasitələrdən biri 
alliterasiyadır. 
Alliterasiya 
bədii əsərlərdə cümləni təşkil edən sözlərin əvvəlində və 
ya axırında eyni, yaxud oxşar samitlərin işlənməsidir. Belə səs 
düzümü sözləri, söz birləşmələrini, cümlə, beyt və bəndləri musiqili, 
ahəngdar edir, öyrənilməyə, yadda saxlanmağa böyük kömək olur. Bu 
gün də uşaqlann dil açmasına, musiqi, avaz üstündə köklənməsinə, 
onlann gələcəkdə rəvan, rabitəli və ifadəli oxusuna, danışığına vasitə 
olan alliterasiya atalar sözlərini, ffazeoloji ifadələri, nəğmələri, 
mahmlan, nəzm parçalarını, mənsur şeirləri və bəhri-təvilləri cazibəli, 
oynaq və axıcı edir. 
Ahəngdar sözlərin münasibliyi, cingiltili samitlərin, xüsusən 
sonorlarm və dodaqlanmayan saitlərin yaratdığı incə səslənmə 
164 

---

və axıcı düzülüş qulağa xoş gəlir. Alliterasiya poetik üslubi pri- yom 
kimi şifahi nitq yaradıcılığından-laylalardan, nazlamalar, cır- 
natmalar, öcəşmələr, sanamalar, holavarlar, sayaçı sözləri, 
qaravəllilər, yanıltmaclardan (Yetişmiş yemişi yetim yemiş; 
Ağırhğım- uğurluğum odlara. Azar-bezar yadlara; Ağırlığım od 
olsun. Odda yanan yad olsun və s.) başlamış, klassik və müasir 
poeziyamızda geniş işləklik qazanmışdır. Alliterasiya üzərində 
qurulan şeir parçalan başdan-başa axıcılıq, rəvanlıq, avazhhq 
təcəssümü olur. Qoşmalar, gərayhlar, cığalı təcnişlər məhz bu 
baxımdan gözəldir. S. Rüstəmin "Çapayev" adlı şeirində ç samitinin 
tez-tez təkran çınqıllı, daşlı yollarda nallı atın dımaqlarmdan qopan 
səsləri xatırladır: Çıqıl daşlı çaylan, 
Çapayev çapa-çapa Çapır, 
biçir çöllərdə Çar 
canavarlanni. 
Çap çaylardan Çapayım, 
Çap o çapsın, biz çapaq. 
Çap, gələcək günlərin. 
Əlindən sevinc qapaq. 
Səs düzümündən məharətlə istifadə obrazlıq, ahəngdarlıq 
yaratmağa hesablanır. Nitqdə ahəngdarlıq törədən vasitələrdən yalnız 
şərait və məqamdan asılı olaraq istifadə xaş avazlanmaya səbəb olur. 
2.
Leksik 
üslubiyyat. Nitqdə üslubi effekt və səlislik 
yaratmaq, lüzumsuz təkrara yol verməmək, fikrin daha təsirli və dəqiq 
ifadə edilməsi məqsədilə rəngarəng dil vahidlərinin işlədilməsi çox 
zəruridir. Bu cəhətdən 
sinonimlərin 
üslubi imkanlan genişdir. Öz 
nitqini quran şəxs eyni mənanı müxtəlif üslubi ça- larlıqda ifadə edən 
sinonim cərgəyə müraciət edib lazimi sözü seçib işlədir. Semantik 
məna sahəsi imkan verir ki, biz bir fikri şəraitdən, üslubi 
münasibətdən, subyektiv mövqedən asılı olaraq müxtəlif sözlərlə 
işlədə 
bilirik. 
Məs.: