Suvning inson hayotidagi ahamyati. Yer yuzidagi chuchik suvning yetishmasligi va ifloslanishi muamolar

I. BOB. SUVNING INSON HAYOTIDAGI AHAMYATINI O'RGANISHGA DOIR ADABIOTLAR SHARXI
O’rta asrlarda O’rta Osiyoda yashab ijod etgan olimlardan Muxammad Muso al-Xorazmiy, Abu Nasr Forobiy, Abu Rayx.on Beruniy, Abu Ali nbn Sino va boshkalar tabiat fanlarining rivojlanishiga katta hissa qushganlar. Ular hali ekologiya fani dunyoga kelmagan davrda tabiat va undagi muvozanat, o’simlik va xayvonot dunyosi, tabiatni e’zozlash hakida qimmatli fikrlar aytganlar.

Buyuk allomalar Muxammad Muso al-Xorazmiy (782 — 847) risolalaridan birida bunday deb yozadi:""Bilyngki, daryoning kuzlari yoshlansa uning boshiga g’am, kulfat tushgan bo’ladi. Odamlar, daryodan mehringizni darig’ tutmanglar». Daryoning yoshli kuzlari deganda Muhammad Muso al-Xorazmiy nimalarni. ko’zda tutdi ekan? Extimol, u daryo suvining ortiqcha isrof bo’lishini nazarda tutgandir? Vaholanki, buyuk bobomiz eng avvalo daryo bilan odamlarning bir-birini tushunishlari va til topishishlari, o’zaro mehr-mux,abbat kuyishlarini nazarda tutgan.

847 yilda Muxammad al-Xorazmiy «Kitob surat alarz» degan asarini yozdi. Unda dunyo okeanlari, kuruklikdagi qit’alar, qutblar, ekvatorlar, ko’llar, tog’lar, daryo va dengizlar, cho’llar, o’rmonlar va ulardagi o’simlik, hayvonot dunyosi, shuningdek boshka tabiiy resurslar — Erning asosiy boyliklari xaqida ma’lumotlar keltirilgan, Ushbu risolada matematika, geologiya, astronomiya, etnografiya, tibbiyot, shuningdek dunyo xalklarining tabiiy ko’nikmalari va tarixiy xukukiy bilimlari umumlashtirilgan.

Urta Osiyo xalqlari ijtimoiy-falsafiy fikrining eng yirik va mashxur vakillaridan biri Abu Nasr Forobiyning (870 — 910) ilmiy-falsafiy merosi nixoyatda boy. Uning asarlari xozirgacha to’lik aniqlanmagan. Nemis olimi M. K. Brok-kelmanning ruyxatida Forobiyning turli sohalarga oid 180 ta asarining nomi keltiriladn. Bu asarlar bir necha guruxlarga bo’linadi. Shulardan 11-guruhga Forobiyning tabiatshunoslik ilmi, amaliy faoliyat va xunarmandchilik masalalariga oid asarlari kiritilgan.

Forobiy tabnatshunoslarning turli tarmoklari bilan shug’ullangan bo’lib, «Kitob al-xajm va al-miqdor», «Kitob al-mabodi al-insonia» («Insoniyatning boshlanishi xaqida kitob»), «Kitob fi-a’zo al-xayvon» («Xayvon a’zolari to’g’risi-da kitob») nomli asarlari bunga dalil bo’la oladi.

Forobiy o’zining «Ixsoa al-ulum va al-ta’rif» asarida zamonasidagi ilmlarni xar tomonlama o’rganib, ularni ma’lum tizimga solib, turkumlarga ajratdi, har bir ilm tarmog’iga ta’rif berishga harakat kildi, tabiatshunoslik ilmiga katta e’tibor berdi.

Tabiatshunoslikka oid «Odam a’zolarining tuzilishi» («Risolat fi-a’zo al-inson»), «Xayvonlar a’zolari va ularning vazifalari xaqida» kabi asarlarida odam va xayvonlar ayrim a’zolarining tuzilishi, xususiyatlari va vazifalari xakida, ularning o’xshashligi va farqlari keltirilishi bilan birga asosiy anatomik-fiziologik tushunchalar berilgan. Ular¬ning ruxiy xolatlaridagi xususiyatlari xaqida ham to’xtab o’tilgan. Odam a’zosinnng tuzilishi va vazifalari xakida so’z yuritilganda ularning o’zaro bog’liqligi va yaxlitligi ulardakelib chiqadigan o’zgarishlar, ya’ni kasalliklar birinchi navbatda ovqatlanish tartibining buzilishi okibatida kelib chikadi, deb tushuntiriladi. Kasallikning oldini olish, soglom-lashtirish va boshka chora-tadbirlarni qo’llash lozim ekanligi xakida ma’lumotlar keltiriladi.

Forobiy tabiiy va inson kuchi bilan yaratiladigan sun’iy narsalarni ajratgan. U tabiiy narsalar tabiat tomonidai yaratilgan, degan xulosaga keladi. Inson omilining ta’siri katta ekanligini, tabiiy va sun’iy tanlash xamda tabiatga ko’rsatiladigan boshqa ta’sirlarni atroflicha baxolagan.

(Abu Rayxon Beruniy (973—1048) koinotdagi xodisalarni tarakkiyot konunlari bilan narsa va xodisalarning o’zaro ta’¬siri bilan tushuntirishga urinadi. Olim erdagi ba’zi xodisalarni quyoshning ta’siri bilan izoxlaydi. Uningcha, inson tabiat qoidalariga rioya qilgan xolda borliqni ilmiy ravishda to’g’ri o’rgana oladi.

Beruniy ba’zi tabiiy-ilmiy masalalarda tabiat xayotidagi dialektikani topishga xarakat kiladi va shu zaylda, umumiy shaklda bulsa xam, keyingi davrlardagi tabiatshunos olimlarga ba’zi muxim ilmiy yutuqlarga erishish uchun yo’l ko’rsatib beradi. Masalan, Beruniy aytadiki, erdagi o’simlik va xayvonlarning yashashi uchun zarur imkoniyatlar cheklidir. Lekin o’sim¬lik va xayvonlar cheksiz ko’payishga intiladi va tu maksadida kurashadi. Beruniy tabiatshunos sifatida tabiat xaqida kuyidagicha fikr yuritadi: «Ekin va nasl qoldirish bilan dunyo to’lib boraverdi».

Garchi dunyo cheklangan bo’lsa-da, kunlar o’tishi bilan bu ikki o’sish natijasida ko’payish cheklanmaydi. Agarda o’simliklardan yoki jonivorlardan biror xilining o’sishiga sharoit bo’lmay, o’sishdan to’xtasa ham boshqalarida bu ahvol bo’lmaydi. Ular birdaniga paydo bo’lib, birdaniga yuk bo’lib ketmaydi. Balki ularning biri yuqolsa ham, u o’z o’xshashini qoldirib ketadi.

Agar er yuzini bir xil daraxt yoki bir xil xayvon butunlay qoplab olsa, bu xolda xayvonning ko’payishiga xam, daraxtning o’sishiga ham o’rin qolmaydi. Shu sababdan dexkonlar ekinlarni o’tok qilib, keraksizini yulib tashlaydi. Bog’bon ham daraxtlarning meva beradigan shoxlarini qoldirib, keraksizini kesib tashlaydi.