T o sh k e n t d a V l a t iqtiso diyo t u niversiteti f. T. A b d u V a X id o V, Z. A. Um arov, K. N. D ju ra y ev

25 Ўзбекистон 
Республикаси банкларида КБТЕБнинг бухгалтерия йисоби тўғрисидаги йўриқнома. 
УэР АВ
томонидан 15.07.2005 йилда 1496-сон билан рўйхатта олинган (янги тайрирн).
hollarda material zahiralami sotishdan olinishi kutilayotgan sof summani anglatadi.
Material zahiralaming sof sotish qiymati haqqoniy qiymatdan sotish xarajatlarini
ayirib tashlangan keyingi qiymatidan farq qiladi. Material zahiralar haqiqatdagi yoki
sof sotish qiymatlarining eng kam miqdori bilan baholanadi. Ulaming haqiqatdagi
qiymati sotib olish va qayta ishlash bilan bog'liq bo'lgan barcha xarajatlami hamda
foydalanish holatiga keltirish bilan bog'liq xarajatlardan iboratdir.
Banklarda material zahiralaming buxgalteriya hisobini yuritishda quyidagi
asosiy vazifalami bajarish lozim: material zahiralarining saqlanishi ustidan nazorat
o'm atish; ombordagi mavjud material zahiralaming belgilangan me'yoridan
oshmayotganligini nazorat qilish; material zahiralaming kelib tushishi va sarflanishi
bilan bog'liq operatsiyalami dastlabki hujjatlarda tog'ri rasmiylashtirish; xizmat
ko'rsatishga sarflanayotgan material zahiralaming belgilangan me'yorlariga amal
qilishini va taqsimlanishini nazorat qilish; material zahiralami inventarizatsiya qilish
tartibini tashkil qilishdan iboratdir.

---

Material zahiralami sotib olish xarajatlari xarid narxi, import bojlari va boshqa
to'lovlar, tashish, qayta ishlash va sotib olish bilan bevosita bog'liq bo'lgan boshqa
xarajatlardan iborat bo'ladi. Savdo chegirmalari, qoplab berishlar va boshqa shunga
o'xshash xarajatlar sotib olish xarajatlarini aniqlayotganda chiqarib tashlanadi.
Masalan:
Deylik, tijorat banki jami -500000 so'm lik 200 dona yozuv papkalarini (donasi
- 2500 so'm ) savdo do'konidan sotib oldi va sotib olish vaqtida sotuvchi umumiy
summadan 3% chegirma berdi hamda ushbu yozuv papkalarini keltirish uchun 5000
so'm lik transport xarajatlari sarflandi.
Demak, yozuv papkalarining jam i qiymati (200 x 2500 so'm = 500000 so'mni,
chegirma 500000 x 3% = 15000 so'm ni va trasport uchun xarajat 5000 so'm) =
490000 so'm ni tashkil etgan. (500000 so'm - 15000 so'm + 5000 so'm = 490000
so'm ). Natijada, 200 dona yozuv papkalari 490000 so'mga to'ri kelgan. Ushbu
operatsiya buxgalteriya hisobida quyidagicha aks ettiriladi:
Dt 19921-“Ombordagi kam baholi va tez eskiruvchi buyumlar hamda boshqa
qimmatliklar” hisobvarag'i -4 9 0 0 0 0 so'm,
Kt 16103- “Bosh bank / filiallardan filiallar va banklararo hisob-kitoblar
bo’yicha olinadigan mablag’lar” hisobvarag'i - 490000 so'm.
Boshqa xarajatlar materiallaming haqiqatdagi qiymatiga uni foydalanish
holatiga keltirish bilan bog'liq bo'lgan qismigina qo'shiladi. Material zahiralari
qiymatiga qo'shilmasdan davr xarajatlari sifatida xarajat qilingan vaqtda tan
olinuvchi xarajatlarga quyidagilar: saqlash xarajatlari; materiallami foydalanish
holatiga keltirish bilan bog'liq bo'lmagan ma'muriy xarajatlar; sotish xarajatlar
kiradi.
Tijorat banklari tomonidan material zahiralaming qiymatini oldindan to'lab
berish
yo'li
bilan
sotib
olinganda
buxgalteriya
hisobida
quyidagicha
rasmiylashtiriladi:
1) material zahiralarga oldindan to'liq yoki qisman to'langanda:
Dt
19909-“Tovar-moddiy
qimmatliklar uchun to'langan
mablag'lar”
hisobvarag'i
Kt 16103- “Bosh bank / filiallardan filiallar va banklararo hisob-kitoblar
bo’yicha olinadigan mablag’lar” yoki 20200-“TaIab qilib olinguncha saqlanadigan
depozitlar” hisobvaraqlari.
2) material zahiralar kirim qilinganda:

---

Dt 19921-“Ombordagi kam baholi va tez eskiruvchi buyumlar hamda boshqa
qimmatliklar” hisobvarag'i,
Kt
19909-“Tovar-moddiy qimmatliklar uchun
to'langan
m ablag'lar”
hisobvarag'i.
Agar material zahiralar kelib tushgandan keyin to'lovlar amalga oshirilsa,
buxgalteriya hisobida quyidagicha rasmiylashtiriladi:
1) material zahiralar kelib tushganda;
Dt 19921-“Ombordagi kam baholi va tez eskiruvchi buyumlar hamda boshqa
qimmatliklar” hisobvarag'i,
Kt 29802- “Tovar - moddiy
qimmatliklar va ko'rsatilgan xizmatlar uchun
to'lanadigan m ablag'lar” hisobvarag'i.
2) material zahiralaming qiymati to'liq to'langanda esa,
Dt 29802- “Tovar - moddiy
qimmatliklar va ko'rsatilgan xizmatlar uchun
to'lanadigan mablag'lar” hisobvarag'i yoki
20200-“Talab qilib olinguncha
saqlanadigan depozitlar” hisobvarag'i.
Agar material zahiralar Bosh bank/filialdan filiaUar/bosh bankka berilganda shu
kungi bank hujjatlariga moddiy javobgar shaxsga tegishli filial/ bosh bank tomonidan
berilgan talabnoma va ishonchnomaga asosan, buxgalteriya hisobida quyidagi yozuv
amalga oshiriladi:
Dt 16104- “Bosh bank/ filiallardan olinadigan m ablag'lar - Tovar-moddiy
qimmatliklar» hisobvarag'i,
Kt 19921-“Ombordagi kam baholi va tez eskiruvchi buyumlar hamda boshqa
qimmatliklar” hisobvarag'i.
Ushbu material zahiralar filialga qabul qilinganda esa,
Dt 19921-“Ombordagi kam baholi va tez eskiruvchi buyumlar hamda boshqa
qimmatliklar5’ hisobvarag'i,
K t 22205- “Bosh bank/filiallarga to'lanadigan m ablag'lar - Tovar-moddiy
qimmatliklar” hisobvarag'i.
Agar omborga qabul qilingan material zahiralar shamomadagi sharti am ing
talablariga javob bermagan taqdirda yoki nuqson topilganda, molni etkazib bergan
tashkilot vakillari ishtirokida dalolatnoma tuzilib, ushbu da'vo dalolatnomasining
uchinchi nusxasi mol etkazib beruvchiga yuboriladi. Yuborilgan da'vo mol etkazib
beruvchi tomonidan qondirilmagan taqdirda sud tomonidan tegishli qaror chiqarilib,
qilingan material zahiralami egasiga qaytarib berishlari ham mumkin. Bunda,
buxgalteriya hisobida quyidagicha yozuv amalga oshiriladi:
Dt
19909-“Tovar-moddiy
qimmatliklar uchun
to'langan
m ablag'lar”

---

hisobvarag'i,
Kt 19921-“Ombordagi kam baholi va tez eskiruvchi buyumlar hamda boshqa
qimmatliklar” hisobvarag'i.
Bir vaqtda, qaytarilgan m ablag'lar qayta yozuv bilan vakillik hisobvarag'iga
o'tkaziladi:
Dt 16103- “Bosh bank / filiallardan filiallar va banklararo hisob-kitoblar
bo’yicha olinadigan mablag’lar” hisobvarag'i,
Kt
19909-“Tovar-moddiy qimmatliklar uchun to'langan
mablag'lar”
hisobvarag'i.
Material zahiralami sotib olish bo'yicha shartnomada moliyalashtirish elementi
ishlatilgan bo'lsa, agarda, oddiy holdagi sotib olish shartlaridagi to'lanadigan baho
bilan to'langan baho o'rtasidagi farq butun xaridni moliyalashtirish davomida foizli
xarajatlar sifatida tan olinadi.
Shuningdek, banklarda bir xil bo'lmagan va maxsus maqsadlar uchun ajratilgan
material zahiralaming haqiqatdagi qiymati aniq xarajatlaming alohida qiymatlarini
maxsus aniqlash orqali belgilanadi. Bunda ulaming qiymatini maxsus aniqlash - bu
ma'lum turdagi material zahiralar qiymatiga aniq xarajatlar kiritiladi. Bu usul maxsus
maqsadlar uchun alohida ajratilgan moddalarga nisbatan talab etiladi. Agarda odatda
bir xil narxli material zahiralaming katta miqdori mavjud bo'lsa, maxsus baholash
talab etilmaydi. Bunday hollarda oldindan foyda yoki zararga ta'simi aniqlash uchun
material zahiralarga tegishli bo'lgan moddalami ajratib olish usulidan foydalanish
mumkin. Material zahiralardan boshqalarining haqiqatdagi qiymati "birinchi kirim -
birinchi chiqim" usuli (FIFO) yoki o'rtacha tannarx bo'yicha aniqlanadi. FIFO
usulida bankga kelib tushgan birinchi partidagi sotib olingan material zahiralar narxi
bo'yicha navbatma-navbat hisobdan chiqarilishi lozim.
Banklarda material zahiralaming sarflanishni baholash uchta usul bilan hisobdan
chiqariladi26. Ular,
a) o'rtacha tortilgan qiymat usuli - TMZ har bir birligining qiymati xisobot davri
boshida bir turdagi TMZ birliklari va xisobot davri davomida sotib olingan yoki
ishlab chiqarilgan bir turdagi birliklaming o'rtacha tortilgan qiymati bo'yicha
aniqlanadi. TMZ birligining o'rtacha tortilgan qiymati TMZning butun qiymatini shu
zahiralar birliklari soniga bo'lish bilan aniqlanadi.
b) birinchi xarid baholari bo'yicha baholash usuli (FIFO - birinchi kirim -
birinchi chiqim) - sarflanayotgan material zahiralar oy davomida kelib tushgan
birinchi partiyada material zahiralaming narxi bo'yicha hisobdan o'chirish
tushuniladi.
v) oxirgi xarid narxlari bo'yicha baholash usuli (LIFO - oxirgi kirim - birinchi
chiqim) - sarflanayotgan material zahiralar oy davomidagi oxirgi partiyadagi xarid
qilingan material zahiralarining narxi bo'yicha hisobdan chiqarish tushuniladi. Shu
boisdan, banklarda material zahiralaming sarflanishini baholashda Fifo usulni
qo'llash bir muncha samarali usul bo'lib, ko'rsatilgan xizmatlar tannarxini
shakllantirishda ob’ektiv ravishda taqsimlanadi.

---

Hozirgi kunda bizning amaliyotimizda ham material zahiralaming sarflanishi
shu tariqa amalgam oshirelmoqda, biroq hisobvaraqalarda aks ettirish o'ziga xos
xususiyatlarga egaligi bilan farqlanadi. Shuningdek, Banklarda materia] zahiralar
quyidagi hollarda hisobdan chiqariladi: foydalanishga berilganda; sotilganda; bepul