T. T. Jum aqulov iqtisod fanlari doktori, professor

Klassik siyosiy iqtisod 
- boylik faqat qishloq xo'jaligida emas, 
b a lk i s a n o a t, tra n s p o rt, q u rilis h va b o sh q a s o h a la rd a ham 
yaratilishini isbotlab berdi.
U. Petti (1623-1686 y.y.) boylikning manbai y e rva mehnat ekanligini 
e’tiro f etgan. «Mehnat boylikning otasi, yer uning onasi», degan 
ibora unga tegishlidir.
A .S m it «O dam lar boyligining ta b ia ti va sabablari to 'g 'risid a
tadqiqot» (1776 y.) asarida talab va taklif asosida shakllanadigan 
erkin narxlar asosida bozor z-zini tartibga solishi («ko'rinmas 
q  l» ) g 'o ya s in i ilg a ri su ra d i. Insonni fa o lla s h tira d ig a n asosiy 
rag'bat shaxsiy manfaatdir, deb ko'rsatadi.
D .R ikardo qiym atning, tu rli sin fla r darom adlari va foydaning 
yagona manbai m ehnat ekanligini ko'rsatadi.
Sismondi (Jon Shari Leonard Sim on de Sismondi) kapitalistik 
iqtisodiy mexanizmni tanqid qilib, siyosiy iqtisod inson baxti yo'lida 
ijtimoiy mexanizmini takom illashtirishga qaratilgan fan bo'lmog'i 
lozim, deb ko'rsatadi.
S o ts ia l-u to p is tla r (A .S en-S im on, S hari Pure, R obert Ouen) 
kapitalizm ni tanqid qilib, xususiy m ulkchilikni yo'q qilish, ishlab 
chiqarish, taqsim ot va iste’ molni qayta tashkil etish va adolatli 
tuzum (industrial jam iyat, garm onik jam iyat, kommunizm) o'rnatish 
talabi bilan chiqadilar.
Marksizm jam iyat taraqqiyotiga tabiiy tarixiy jarayon deb qarab, 
ijtimoiy-iqtisodiy formatsiyalar, ularning vujudga kelishi, rivojlanishi 
va boshqasi bilan alm ashinishi sabablari to 'g 'risid a g i ta ’lim otni 
hamda qo'shim cha qiym at nazariyasini yaratadi.
7

---

Iqtisodiyot nazariyasidagi yangi oqim lar 
(XIX asr oxiri va XX asr boshlari)
M arjinalizm vakillari (m a rg in a l-k ey in g i, q o 's h ilg a n ) 
- ke yin g i to va r 
nafliligi, qo'shilgan m ehnat yoki resurs unum dorligining pasayib borishi 
nazariyalarini ishlab chiqqan. Keyingi tovar nafliligining kamayib borish qonuni 
bu oqimning asosiy prinsipi hisoblanadi. Shunga ko'ra, narx xarajatga bog'liq 
bo'lmay, keyingi naflilik asosida belgilanadi. M arjinalizm asoschilari Karl 
Menger, Fridrix fon Vizer, Eygen fon Bem -Baverk, Uilyam Stenli Jevons 
hisoblanadi.
Neoklassik m aktab (asoschisi Alfred M arshall) bozor iqtisodiyoti sharoitida 
d a v la tn in g a ra la s h u v in i c h e k la s h g 'o y a s in i ilg a r i s u ra d i. B o z o r 
mexanizm ining buzilishi m onopoliyalar vujudga kelganda ham yuz berishini 
ko 'rsa ta d i. F unksional b o g 'la n ish g 'o y a s in i aso sla yd i, b o zo r b a h osini 
belgilovchi om illar talab va taklifdan iborat deb hisoblaydi.
Bu m aktab vakillaridan L.Valras um um iy iqtisodiy m uvozanatlik m odelini 
ishlab chiqishga, I.Shum petter esa iqtisodiy tizim la r o'zgarishning ichki 
kuchlarini ko'rsatib berishga harakat qilgan hamda iqtisodiyotni harakatga 
keltiruvchi asosiy kuch tadbirkorlik degan xulosaga kelgan.
K e y n s c h ilik -fiv o jla n g a n bozor iqtisodiyotini davlat tomonidan tartibga solib 
turish zarurligini asoslashga qaratiladi. Jon Meynard Keyns «Bandlik, foiz 
va pulning um um iy nazariyasi» (1936 y.) nom ii kitobida bunday tartibga 
so lish ya lp i ta la b g a ham da shu o rq a li in flya tsiya va b a n d likka ta ’s ir 
ko'rsatishini asoslaydi.
Neoklassik yo'nalishda yangidan vujudga kelgan oqim lar 
(XX asrning 50-60-yillaridan boshlab)