T. U. Usmonov, B. C. Mirzayev, I. S. Hasanov mutaxassislikka

Gruntlar va yer inshootlari haqida um um iy m a’lumotlar.
Grunt deganda, 
imorat va injenerilk 
inshootlarini 
qurishda 
ishlatiladigan istalgan tog‘ jinsi yoki tuproq tushuniladi. Tarkibiga 
ko‘ra gruntlar qumli, changsimon, qumoq. loyli, sog‘ tuproqli, 
torfli. toshloq va h. k. xillarga boiinad i. Ularning har biri m a'lum 
xossalarga ega bo‘ladi. B ogianuvchanlik, suv o‘tkazuvchanlik, 
singdiruvchanlik, yum shaluvchanlik, yopishqoqlik, 
qiyaliklarda 
ushlab turiluvchanlik xususiyati va zichlaruuvchanlik m azkur 
xossalarning asosiylaridir.
B o g ian u v ch an lik -g ru n tn in g o‘zaro bogTangan zarralari bir- 
biridan ajratishga intiluvchi kuchlarga qarshilik ko‘rsata olish 
xususiyatidir. Loyli va toshloq gruntlarning bog‘lanuvchanligi eng 
yuqoridir.
Suv o‘tk azu v ch an lik -b u gruntning suv o'tkazish xususiyatidir. 
Qumli gruntlar eng yaxshi suv o‘tkazuvchanlikka ega.
Suv singdiruvchanlik-bu, gruntning o‘ziga suv singdirish 
xususiyatidir. Loj'da bunday xususiyat eng kuchlidir. Mutlaqo quruq 
gruntning massasiga nisbatan %larda ifodalangan suv miqdori 
gruntning namligi deb ataladi. Agar gruntda 5% gacha suv boTsa, 
u quruq grunt hisoblanadi, agar 30% gacha bo‘lsa, nam grunt. 30% 
dan ortiq boMsa, ho‘l grunt hisoblanadi.
Y um shaluvchanlik-bu, gruntni qazish jarayonida uning o‘z 
hajmini oshirish xususiyatidir. Yumshatilgan grunt hajm ining zich 
3 0 6

---

holatdagi hajmga nisbati yum shatilish koeffitsiyenti deb ataladi. 
Qumoq tuproq va loyning yum shatilish koeffitsiyenti eng katta 
(1,26— 1,32) bo'lib, qum niki esa eng kichik (1,1—l,15)dir.
Yum shatilgan va ko‘tarm aga yotqizilgan gruntning qiyaliklarda 
(yonbag!irlarda) ushlanib turish xususiyati tabiiy qiyalik burchagi 
bilan belgilanadi. U har bir grunt turi hamda uning nam ligi 
uchun o'zgarm as m iqdordir. M asalan, qum li gruntning tabiiy 
qiyalik burchagi 15-30°, yum shoq tuproqlarniki esa 25-50° ni 
tashkil qiladi. B urehaklarning kichik qiym atlari h o i gruntlarga 
taalluqlidir.
Z ichlanuvchanlik-bu, gruntlarning ko'tarm aga zich yotish 
xususiyatidir. Bu xususiyat grunt m assasining u egallab turgan 
hajmga nisbatini bildiruvchi o‘rtacha zichlik (t/m3) bilan ifodalanadi.
Y opshiqoqlik-bu, 
gruntning m ashinaning 
ish 
organlariga 
yopishuvchanlik xususiyatidir. Loyli gruntning yopishqoqligi katta, 
shuning uchun uni qazish qiyin.
G runtlarning yuqorida qayd qilingan xossalari yer-tuproqdan 
tiklangan inshootlarning ustivorligi va m ustahkam ligiga ham da 
gruntlarni 
qazish 
ishlarining 
serm ehnatligiga 
katta 
ta ’sir 
ko‘rsatadi.
Shag‘al, qum li va qum loq gruntlar yer-tuproq inshootlari 
uchun yaxshi qurilish m ateriallari hisoblanadi. U lar ancha ustivor 
va bo‘kishga yaxshi qarshi tu ra oladi. Changsim on va m ayda 
qum loq tuproqlar qurilish m ateriali qilib ishlatishga yaram aydi. 
U larning b o g ian u v h an lig i yetarlicha bo ‘lib, suvga to‘yingan 
holda oqm a qum larga aplanadi, bunda ular y u k коЧага olish 
xususiyatini yo‘qotadi, ulardan ko‘tarilgan ko‘tarm alar suv bilan 
yuvilib ketadi.
Qumoq tuproqlarning bogianuvchanligi va suv o'tkazuvchanligi 
nisbatan yuqori. Ular yaxshi zichlanadi va changsimon gruntlarga 
nisbatan ancha ishonchli.
Loyli 
gruntlar qazib olishda va ko‘tarm aga yotqizishda 
mushtlashib qoladi va ular orasida bo‘shliqlar hosil b o iad i, shuning
307

---

uchun ular uncha barqaror emas (ayniqsa nam holatda) va yomon 
zichlanadi.
Sogi tuproqli gruntlarni yer inshootlarini tiklash uchun ishlatish 
mumkin. ular yaxshi zichlanadi. Bunda inshoot puxta va suv 
ta’siriga ustivor bo‘ladi,
I 
orII i va tarkibida massasi bo‘yicha 
10
% dan ortiq organik 
aralashm alar b o ig an gruntlar yer-tuproq inshootlarini qurish uchun 
yaramaydi, chunki ularning