T. U. Usmonov, B. C. Mirzayev, I. S. Hasanov mutaxassislikka

Greyderlar bilan bajariladigan ishlar
va ularni tashkil qilish
Greyderlar ko4arm a]arni ko4arish, o‘yilm alarni qazish, ularni 
pardozlash, yer polotnosida qazilm alar hosil qilish, yo‘l qatlami 
asosini yotqizish, tuproq yo‘llarga shakl berish, yaxshilangan y o ila r 
qurish, yo'llarni tuzatish va ularni yaxshi holatda ushlab turish, 
kotlovanlar tubini tozalash, maydonlarni tekislash, maydon va 
y o iia rn i qordan tozalash va boshqa ishlarda ishlatiladi.
Greyderlar bilan gruntga ishlov berishni boshlashdan oldin 
uchastkani butalardan tozalash, to‘nkalarni sug‘urib olish, toshlarni 
chiqarib tashlash, quriladigan obyektni rejalash lozim.
Greyderning ish jarayoni gruntni kesish, uni surish, tekislash va 
inshootning sirtini m a’lum shaklga keltirish amalga oshiriladigan 
ketma-ket o‘tishlardan tashkil topadi. Bu operatsiyalarning har 
birida greyderning ag‘dargichi m a’lum burehaklar ostida o‘rnatilashi 
zarur.
K o4arm alar yer polotnosini qurishda avtogreyderlap bilan 
tiklanadi. 0:5-1 m balandlikdagi ko‘tarm alarni tiklashda foydalanish 
maqsadga muvofiqdir. Ko‘tarm a yonboshdagi rezervlardan har ikki 
tomondan surib ko4ariladi. Bunda avtogreyder b o lajak ko4arm aning 
bo‘ylam a o'qi bo^ylab ma’lum uchastkada ko4arm aning avval 
bir tomonida. key in ikkinchi tomonida aylanma harakat qiladi. 
Birinchi o4ishda avtogreyder ag‘dargichning chap yoki o‘ng uchi 
bilan gruntni rezervning ichki qirrasidan boshlab kesadi, keyingi 
o4ishlarda uni ko4arm aning o‘rtasiga suradi.
316

---

4.9-jadval
Greyder ag'dargichining o‘rnatilish burchaklari
Operatsiyalar
Qamrov
Kesish
Qiyalik
burchaklari, grad.
Plug bilan yumshatilgan gruntni
kesish
30 gacha
40 gacha
15
Yumshatkich bilan yumshatilgan
gruntni kesish
3 0 -3 3
Yumshatilmagan yengil gruntni
kesish
3 5 -4 0
35 gacha
Gruntni surish
3 5 -5 0
3 5 -4 5
18
Gruntni tekislash
35-70
5 0 -6 0
2
Gruntni rejalash
4 5 -5 5
4 0 -5 5
18
Yo‘lni qordan tozalash
5 0 -6 0
6 0-70
18-20
H ar bir to‘kilgan grunt uyum i oldingisi tomon surilib, biroz 
siqiladi. Birinchi qatlam to‘kilgandan so‘ng u tekislanadi, keyin 
zichlanadi va ikkinchi qatlam yotqiziladi. K o'tarm a kerakli 
balandlikka etgach, 500 m uzunlikdagi qam rash masofasida 
ko'tarm a yoqalab aylanm a o‘tishlar bilan yer polotnosi ko‘tarm a 
chetidan boshlab o ‘rtasi tomon tekislanadi. A gar qam rash uzunligi 
100-150 m b o lsa , avtogreyder m okisim on harakatlantirilib grunt 
tekislanadi. A g‘dargichni 180° ga burib qo‘ygan holda avtogreyderni 
ketinga yurgizib, orqaga qaytariladi. Qam rash uzunligi 100 m dan 
kam boMganda grunt ag‘dargichni burib qo‘ym asdan greyderni 
faqat oldinga yurgizib tekislanadi. Avtogreyder orqaga salt yurish 
qiladi.
Balandligi 1 m gacha bo‘igan rezervning ichki va tashqi 
qiyaliklari ag'dargichga o‘rnatilgan otkosnik (nishab tekislagich) 
bilan pardozlanadi. 
Q iyaliklarning 
balandligi 
0,6 m gacha 
bo‘lganida ular avtogreyderning kerakli burchak ostida o‘rnatilgan 
ag‘dargichi bilan tekislanadi. Balandligi 1-1,5 m balandlikdagi
317

---

rezerv va o'yilm aning tashqi 
qiyaliklari 25-70° 
bo‘lganda 
avtogreyder ram asidan tashqariga chiqarilgan asosiy ag‘dargich 
biian bajariladi.
Rezervning tubi koiarm aning 
bir yo‘la ikki tomonidan 
ichki qiyalik asosidan boshlab aylana bo‘ylab harakat qiluvchi 
avtogreyderlar bilan tekislanadi. Bunda avtogreyder bir rezervdan 
ikkinchisiga maxsus o‘tish y o lla ri orqali boradi.
O 'yilm a turlaridan biri kyuvetdir. Kyuvetlar yo‘l qurishda 
o'yilm alarda pol belgilarda va balandligi 0,5 m gacha bo‘lgan 
ko'tarm alarda quriladi. Y oi chetidagi ariqlar, asosan, avtogreyder 
ag‘dargichi bilan kovlanadi, uning yonbag‘irlarmi tozalash va tubini 
tekislash esa nishab tekislagich bilan bajariladi.
Tayyor ko‘tarm a polotnosida qazim a ochish uning yuqori 
qism idan gruntni kelib, yonlariga surish bilan amalga oshiriladi. 
Agar qazim a kovlash yer polotnosini ko‘tarish bilan birga olib 
borilsa, k o ia rm a balandligi 0,3 m gacha boTganda yon rezervlardan 
to‘kiladigan grunt polotno o‘qiga surilmaydi, balki yonboshlarga 
yotqiziladi. Shundan so‘ng bortlardan grunt olinib, ag‘dargich bilan 
yo’l polotnosi o‘qi tomon suriladi va bir yo‘la tekislab, belgilangan 
shakl beriladi. Ko‘tarm a balandligi 0,3 m dan katta bo'lganida 
uning pastki qismi odatdagi usul bilan yotqiziladi va zichlanadi. 
Yo‘l o‘qidan hosil qilinayotgan qazim a chegarasigacha ko‘tarm aning 
yuqori qatlami biroz siqib, chetlari esa siqib yotqiziladi. Qazima 
zonasida uyum larning yuqori qismi kesiladi va chetga suriladi. 
Qazima hosil qilish bo‘yicha keyingi ishlar odatdagi tartibda 
bajariladi.
Y oi asosiga ishlatiladigan shag‘al va chaqiq toshlar qazima 
tubiga qatlamma-qatlam qilib, aylanma harakatlar bilan yoyiladi. 
Ag‘dargichning qamrov burchagi 45°, kesish burchagi esa 50° gacha 
oraliqda o‘rnatiladi. Ag'dargichning qiyalik burchagi yo’l ko‘ndalang 
kesim ining belgilangan qiyalik burchagiga teng qilib olinadi. Yuza 
tekislab bo‘lingandan so‘ng ag'dargichning qamrov burchagi 60-90°,
318

---

kesish burchagi esa 60°ga o‘rnati(ib, yuzaga shakl beriladi. Yuzaga 
shakl berish ishlari qazim a qirrasidan boshlab avtogreyderni aylana 
bo‘ylab harakattantirib amalga oshiriladi. Qam rash uzunligi 300 m 
b o lish i lozim.
Yaxshilangan tuproq yo'llar ularga yengil turdagi yo‘l qopla- 
m aiari yotqizish yo‘li bilan quriladi. Bunday qoplamalarni araiash- 
tirish usuli bilan tayyorlashda avtogreyderlardan foydalaniladi. 
Bunda avtogreyderlar yordam ida grunt yoki shag’alli material 
bogiovchi m oddalar (bitumlar, senient va boshqa qo‘shilma]ar) bilan 
yaxshilab aralashtirib tekislanadi.
M aterial avtogreyderni aylanma harakatlantirib aralashtiriladi. 
Birinchi o‘tishda u qazim a cheti tomon surilsa, keyingi o‘tishlarda 
uning o‘rtasiga suriladi. Bir jinsli aralashm a hosil bolgach, u 
qazim alarga taqsimlanadi va shakl berib tekislanadi. Qoplamaning 
sirti bir tekis chiqishi va belgilangan shaklni ta'm inlash uchun eng 
so‘nggi o‘tishda avtogreyderga andaza-dazm ol tirkaladi.
Barqarorlashtirish usuli bilan sifatli yo‘llar qurish uchun grunt 
cho‘kichlagichlar bilan yum shatiladi, m aydalanadi va bog‘lovchi 
m ateriallar 
(semen
t, bitum va b.) bilan aralashtiriladi, shakl berib 
tekislanadi va zichlanadi.
319

---