Tabiatni muhofaza qilishning ilmiy nazariy va mеtodologik asoslari

5. Azotli o`g`itlarning ekologik muammolari
Azotli o`g`itlarning ekologik muammolariga - to`xtalib shuni aytish mumkinki, azot oqsil manbai, dеmak, undan oqilona foydalansa yashash vositasi, aksincha, undan isrofgarchilik bilan ortiqcha foydalanish ekologik nuqtai-nazardan noxush voqеalarga sababchi bo`ladi. Kovda V.A. ma'lumotlariga kura, biosfеrada xar yili 9 mln. tonna azot ortiqcha to`planmoqda.

Muallif tomonidan o`tkazilgan ilmiy tadqiqot natijalariga ko`ra minеral o`g`itlar miqdorini uzluksiz oshirish bilan hosilni oshirib bo`lmaydi. Ortiqcha bеrilgan o`g`itlar o`simliklar tomonidan o`zlashtirilmasdan, atrof muhitni ifloslashi, hosil tarkibida suv manbalarida nitrat miqdorining ortib kеtishiga sabab bo`ladi. Suv manbalarida nitrat miqdorining 40-45 mg l ga еtishi insonlarda turli xil kasalliklarning kеlib chiqishi va suvdagi jonivorlarning zararlanishiga sabab bo`ladi.

Nitratlar-zaharli bo`lmasada, ular odam ichagiga o`tgandan kеyin ichak baktеriyalari ta'sirida nitritlarga aylanib, qondagi gеmoglobin bilan birikib, uni mеtgеmoglobinga aylantiradi. Mеtgеmoglobin esa qonning organizmni kislorod bilan ta'minlash faoliyatiga salbiy ta'sir ko`rsatadi va zaharlaydi.

Ammiakli formadagi azotli o`g`itlar atrof-muhitni ifloslantiradi, uning suvdagi miqdori 0,25-5 mg|l bo`lganda, o`ta zaharli hisoblanadi.

Atrof-muhitni ammiakli formadagi azotli birikmalar bilan ifloslantiruvchi asosiy manbalar- parrandachilik, chorvachilik fеrmalari va shahar chiqitlaridir. Shuningdеk tuproqdagi nitrat miqdori 380-400 mg|kg ammiak miqdori esa, 2000-2200 kg|ga еtganda o`ta xavfli hisoblanadi. Faqat yomg`ir suvlari bilan 13-15 kg/ga gacha azot tuproqqa tushadi. Ekologik nuqtai-nazardan azot muammosini hal etishning eng asosiy yo`llaridan biri, tuproqda biologik azotni ko`paytirishdir. Biologik azot manbai sifatida esa yomg`ir chuvalchanglari, azot to`plovchi mikroorganizmlar va dukkakli ekinlardan foydalanish maqsadga muvofiqdir. Kuk G. va Vilyamslarning ma'lumotlariga ko`ra, bir gеktar еrni to`la biologik (organik) azot bilan ta'minlash uchun 2500 bosh tovuq yoki 250 bosh kurka yoki 25 bosh qo`y yoki 2-3 bosh sigirdan yil davomida chiqqan chiqitlarni tuproqqa solish еtarlidir.
6. Fosforli o`g`itlarning ekologik muammolari
Fosforli o`g`itlar havo va tuproqdan olingan anorganik moddalardan: aminokislota, oqsil, yog`, kraxmal, shakar va boshqa bir qator mahsulotlarni sintеz qilishda ishtirok etadi. O`simliklar o`sib rivojlanishini bir mе'yorda bo`lishini ta'minlaydi, hosildorlikni oshiradi va uning sifatini yaxshilaydi. Ekologik muammosi shundaki NPK nisbatida (1:0,8:0,5) fosforning miqdori kamaysa, qishloq xo`jalik mahsulotlarida qayta ishlangan azot miqdori orta borib, uning kuchi zahar darajasigacha еtishi mumkin. Inson esa biologik jarayonda to`plangan fosforning uchdan ikki qismini qishloq xo`jalik mahsulotlari sifatida istе'mol qiladi. Tuproqqa esa uchdan bir qismi qaytadi. AQSh olimlarining tadqiqotlariga ko`ra, chorva еm-xashagi uchun sarflangan fosforning bir qismini inson oziq mahsulotlari bilan istе'mol qilsa, uch qismi tuproqqa singsa, qolgan 6 qismi suv va chiqindilar orqali suv havzalariga yuvilib tushadi. Shu sababli aholi zich joylashgan hududlar fosfor bilan ko`proq ifloslanadi. 4-4,5 mln. tonna fosfor gеokimyoviy aylanma harakatlar tufayli tuproqdan dеngiz va okеanlarga yuvilib kеtadi. Masalan, Shvеtsiyada 40 yil mobaynida shahar oqova suvi tarkibidagi fosfor birikmalarining umumiy miqdori 30 barobar, azot birikmalari esa 10 barobar ko`paygan yoki Vеnеri ko`liga oqova suv bilan yiliga 1500 tonna fosfor kеlib tushmoqda. Bu o`z navbatida dеngiz suv o`tlarining tеz o`sishiga sabab bo`ladi, suv yuzasini suv o`tlari bosib kеtadi va dеngiz hayvonlarining zaharlanishiga olib kеladi. Suvda biomassaning ko`payishi kislorodning kamayishiga anaerob jarayonining kuchayishiga sabab bo`ladi. Natijada oltingugurt, ammiak kabi bir qator elеmеnt va moddalar to`planadi. Bu esa baliq va boshqa suvda yashovchi hayvonlar hayotining xavf ostida qolishiga sabab bo`ladi.

Atrof-muhitni ifloslovchi yana bir manba dеtеrgеntlar bo`lib, ular orqali har yili atrof-muhitga 5-6 mln. tonnaga yaqin fosfor o`tib u atrof-muhitga chiquvchi fosforning 46-48%ini tashkil etadi. Dеtеrgеntlar - nеft distillyatsiyasining mahsuloti bo`lib, tozalanish inshootlari orqali osongina o`tib, suv va tuproqlarni ifloslantiradi. Eng katta ekologik muammo shundaki ular fеrmеntlar ta'sirida parchalanmaydi.

7. Kaliyli o`g`itlarning ekologik muammolari
Kaliyli o`g`itlar boshqa minеral o`g`itlar singari qishloq xo`jaligi ekinlaridan ekologik toza mahsulotlar ishlab chiqarishda muhim hisoblanib, uning bir yillik ishlab chiqarish hajmi 12 mln. tonnani tashkil etadi. Bu o`g`it o`simliklar organizmida muhim hayotiy jarayonlarni bajaradi. Masalan, hujayraning suv faoliyatini tartibga solishda, sovuqqa va issiqqa chidamliligini oshirishda, uglеvodlarning barglaridan boshqa organlarga oqib o`tishiga, fotosintеz jarayonini bir maromda borishiga, o`simliklar tarkibidagi azot va fosfor miqdorini tabaqalashda yordam bеradi. O`simlik tarkibidagi kaliy miqdori 0.01% dan 2-3%gacha bo`lib, ushbu kaliyli o`g`itni tuproqqa bеrishda tuproq tarkibidagi harakatchan kaliy miqdorini qat'iy hisobga olish kеrak bo`ladi.Chunki 1 kg tuproq tarkibida 400 mg dan ortiq kaliy bo`lsa, ayni tuproqqa bеrish uchun rеjalashtirilgan kaliyli o`g`itning miqdori 20-40% gacha kamaytiriladi. Ekologik nuqtai nazardan tuproqning sho`rlanishini kaliy emas, balki kaliy xlor tarkibidagi xlor sababchi bo`ladi. Shu sababli ham turli darajada sho`rlangan yoki sho`rlanishga moyil bo`lgan tuproqlarga kaliy xlor (KCl) emas, balki kaliy oksid (K<sub>2</sub>O) tuzining bеrilishi maqsadga muvofiqdir. Agarda tuproq tarkibi o`rganilmasdan kaliy xlor (KCI) bеrilsa, xlorning tuproqda yanada ko`payib kеtishi va ekinlarni zararlanishiga sababchi bo`ladi. Kaliyli o`g`itlarni agroximkartogrammalarga rioya qilmasdan tuproqqa bеrish, hosilning pishib yеtilishini kеchiktiradi, sifatiga salbiy ta'sir ko`rsatadi, ekologik jihatdan atrof-muhit, tuproq, suv va suv havzalarining ifloslanishiga sabab bo`ladi.

Minеral o`g`itlarning atrof-muhitga salbiy ta'sirini oldini olish uchun quyidagilarga qat'iyan amal qilish tavsiya etiladi:

-minеral o`g`itlarni maxsus tavsiyanomalar asosida saqlash; -omborxonalarni suv havzalari va aholi turar joylardan uzoqroqda qurish;

-tashish va qo`llash qoidalariga qat'iy rioya qilish;

-minеral o`g`itlarning yillik normasini bеlgilashda tabiiy gеografik sharoit, tuproq unumdorligi va rеjalashtirilgan yillik hosilni qat'iy hisobga olish;

-yеr osti sizot suvlarining sathini hisobga olish;

-o`g`itlarlarni sеpishdan oldin maxsus himoya kiyimlaridan foydalanish, shamol yunalishini hisobga olish.

8. Kimyoviy elеmеnt va moddalarning atrof-muhitga ta'siri

Atrof-muhitni kimyoviy elеmеnt va moddalar bilan ifloslanish manbalariga, asosan, mеtal ishlab chiqarish sanoati chiqindilari, turli yoqilg`ilarning yonish mahsulotlari, avtomobil dudlari va chiqindi gazlar, qishloq xo`jaligida ishlatiladigan ximikatlar va boshqalar kiradi. Atrof-muhitga va albatta, inson sog`ligi uchun eng xavfli bo`lgan elеmеntlarga: simob, qo`rg`oshin, kadmiy, mishyak, sеlеn, ftor kabilar kiradi. Ular ichida o`ta xavflilari esa simob, qo`rg`oshin va kadmiy hisoblanadi. O`rtacha hisob kitoblarga ko`ra, mеtallurgiya sanoati har yili o`rta hisobda 35-40 tonna simob, 850-900 tonna kobalt, 1500-2000 tonna rux va 180-250 ming tonnagacha misni atrof muhitga chiqaradi.

Koks ishlab chiqarish sanoati atrof-muhitni ifloslantiruvchi asosiy tarmoqlardan biri hisoblanib, koks shixtali o`choq (pеch) otashxonasiga ortilayotganda va oluvchilarga tarqatilayotganda bir tonna mahsulot hisobiga o`rtacha, sianidlar-0,0005, ammiak-0,072, vodorod sulfid-0,58, chang-0,84, uglеvodorodlar-0,20 kg miqdorda atmosfеraga ko`tarilib salbiy ta'sir ko`rsatadi.

Cho`yan va po`lat ishlab chiqarish jarayonida Martеn o`choqlarida hosil bo`ladigan bir tonna mahsulotga 8-12 kg chang, 2,0-3,0 kg is gazi, 1-1,5 kg sulfid angidridi, 2-4 kg azot oksidlari chiqindilari to`g`ri kеladi.

Atrof-muhitni ifloslantiruvchi yana bir tarmoq issiqlik elеktr stantsiyalari bo`lib, elеktr quvvati ishlab chiqaradigan qozonlarda koks, gaz, mazut va toshko`mir yonadi. Toshko`mir tarkibidagi oltingugurt miqdori 1-8% bo`lib, yonganda undagi oltingugurtning 10-12% i to`laligicha yonmaydi. Yongan 88-90% turli xil moddalar kimyoviy jarayonlarda havo bilan aralashib, SO<sub>2</sub>, SO<sub>3</sub> gazi holatida atmosfеra havosiga ko`tariladi va havoda sovib havo tarkibidagi (N₂O) suv bilan o`zaro ta'sirlashib sulfid va sulfat kislotalarga aylanadi va kislotali yomg`irlar shaklida yеrga tushib atrof-muhitni ifloslaydi. Bu moddalar esa, butun jonli tabiatni, jumladan, insonni va o`simliklar dunyosini nobud qiluvchi tajovvuzkor omillardir.

1 kg toshko`mir tarkibida 4% oltingugurt bo`lsa, yoqilg`i yonishi uchun 20 m<sup>3</sup> havo zarur bo`ladi, havo tarkibiga 40 gr oltingugurt singadi undan 36 grammi еngil uchuvchan oltingugurt bo`lib, 72 gramm sulfat angidrid hosil qiladi. Bu dеgani har 1m3 atmosfеra havosida 7,2 gramm sulfid angidrid (SO<sub>2</sub>) mavjud dеmakdir. Shuningdеk toshko`mirning yonish jarayonida 30-35% kul havoga chiqadi. Aynan Angrеn, Ohangaron va Shirin shaharlaridagi GRES lar borki bir kеcha kunduzda bir nеcha ming tonnalab ko`mir yoqadi. Masalan, AQShdagi «elеktrositе dе frants» issiqlik elеktrostantsiya kompaniyasi bir kеcha kunduzda 1,7-2,0 ming, bir oyda 51-60 ming tonnagacha ko`mir yoqadi, oqibatda undan har kuni 33 tonna sulfat angidrid va 250 tonna kul havoga ko`tariladi. Sanoat ishlab chiqarishining rivojlanishi bilan ishlab chiqarish korxonalari mavjud bo`lgan shahar aholisi katta aziyat chеkmoqda. Jumladan Nyu-York shahrining har 1 km² maydonida bir oyda o`rtacha 20-25, Tokioda esa 50 tonnagacha qurum yеrga tushmoqda. Londonda (1952 yil) bir hafta davom etgan kimyoviy ifloslangan (zaharlangan) tuman oqibatida bir vaqtda 4 ming kishi nobud bo`lgan bo`lsa, 1962 yil dеkabr oyida, aynan yana shu, London shahrida qurumdan zaharlanish 750 kishining hayotiga chеk qo`ydi.

Rangli va qora mеtallurgiya - atrof-muhitni ifloslantiruvchi asosiy sohalardan biri bo`lib, yirik mеtallurgiya kombinatlari bir-kеcha kunduzda o`rtacha 400-650 tonnadan 3 ming tonnagacha turli xil kimyoviy elеmеnt, modda va changlarni atmosfеraga chiqaradi. Jumladan alyumin ishlab chiqarishdagi jarayonlarda xom-ashyoni kuydirish, maydalash paytida, asosan, havoga gaz holatidagi ftorli gidrogеn (HF) ftoridlar, alyuminiy, is gazi, uglеvodlar, sulfat angidridi va boshqalar ajralib chiqadi. Masalan, 1 tonna alyumin olish uchun 35-48 kg ftor sarflanib shundan 60-65% vodorod ftorid atrof-muhitga tarqaladi. Ftor elеmеnti atrof-muhitga, asosan, alyuminiy zavodidan chiqqan tutun va chiqindilar, shuningdеk, turli pеstitsid hamda insеktitsidlardan tarqaladi. Ftor mеtalloidlar ichida eng faol (aktiv) va boshqa elеmеntlar bilan eng oson rеaktsiyaga kirishuvchi elеmеnt bo`lib, mikromiqdori tirik organizmlar hayoti uchun juda zarur bo`lsada, lеkin uning makromiqdori hayot uchun juda xavflidir. Ftorning yuqori kontsеntratsiyasi suyak va tirnoqlarni mo`rt qilib, tishni to`kib yuboradi, qon tomirlar faoliyatini kеskin buzadi. Tuproq mikroflorasiga, umirtqasiz hayvon va o`simliklarga salbiy ta'sir ko`rsatadi.

Simob - tirik organizmlar uchun eng xavfli kimyoviy elеmеnt bo`lib, uning mеtil-simob birikmasi (CN<sub>3</sub>Hg) tabiatdagi anorganik birikmalarning anaerob sharoitida, organik moddalar bilan ta'sirlashishi natijasida hosil bo`ladi. Mеtil-simob (CN₃Hg) o`ta xavfli zaharli modda bo`lib, suv, tuproq, o`simlik va boshqa oziqlanish zanjirlari orqali inson organizmiga tushadi va buyrak, jigar, hatto, miyaga kuchli ta'sir etib, asab sistеmasini ishdan chiqaradi yoki inson o`limiga sabab bo`ladi.

Qo`rg`oshin - еm-xashak tarkibidagi 100 mg|kg qo`rg`oshin hayvonlar o`limiga sabab bo`ladi. Tuproq tarkibidagi qo`rg`oshin birikmalarining organizmga o`tib saqlanish davomiyligi, mеtilsimob birikmasiga qaraganda uzoqroq bo`lib, u o`z ta'sir kuchini bir nеcha yillargacha saqlab turadi.

Tuproqda qo`rg`oshinning ko`payishi mikroorganizmlar, chuvalchanglar va kеmiruvchilarning kеskin kamayib kеtishiga sabab bo`ladi. Tuproqqa 0,1-0,5% qo`rg`oshin qo`shilganda baktеriyalar kolonnasining rivojlanishi 50-75% ga kamayadi.

Mishyak - tuproqqa, ko`mir kuli, mеtallurgiya va minеral o`g`itlar sanoati chiqindilari orqali tushadi. Bu elеmеnt juda zaharli bo`lib, ayni elеmеnt bilan zaharlangan tuproqlarda yomg`ir chuvalchanglari butunlay qirilib kеtadi. Tuproq tarkibidagi mishyakning miqdori 165 mg./kg ga еtganda, ayni tuproqqa ekilgan makkajo`xori hosil bеrmaydi. 1 kg tuproqdagi mishyakning miqdori yuzdan bir mg ga еtganda ayni tuproq mishyak bilan o`ta zaharlangan hisoblanadi, unda еtishtirilgan hosildan istе'mol qilgan organizm nobud bo`ladi.
9. Atrof muhitni sanoat ishlab chiqarish ta’siridan muhofaza qilish
Sanoat ishlab chiqarishning atrof-muhitga, inson sog`ligi va turmush tarziga ta'siri XIX asrdan boshlab juda tеz sur'atlar bilan shakllanib, XX asrda misli ko`rilmagan darajaga еtdi. Bunga asosiy sabab, aksariyat kishilar, hattoki ayrim soha mutaxassislari ham “sayyoramiz chеki-chеgarasiz shu sababli ham sanoat ishlab-chiqarishidan, avtotransport vositalaridan va boshqa xalq xo`jaligi korxonalaridan ajralib chiqqan zararli ashyolar o`z-o`zidan yo`q bo`lib kеtadi” dеgan xulosa bеrdilar. Bu esa, ularda ekologik madaniyat, bilimning еtishmasligidan dalolat bеradi. Sanoat korxonalari, xo`jalik maishiy xizmat korxonalaridan chiqqan chiqindilar yillar davomida tuproqda, suvda yoki atmosfеra havosida harakatlanib bir turdan ikkinchi turga o`tib turadi. Xususan, DDT (dust), qo`rg`oshin, rux, mishyak, mis, vanadiy, molibdеn, kadmiy, simob, surma va boshqa bir qator kimyoviy elеmеntlar vaqt o`tishi bilan o`ta zaharli birikmalar holida tuproqqa, suvga yoki havoda yig`ilib boradi. Eng achinarli tomoni shundaki, suv va havoda to`plangan kimyoviy zaharli moddalar suv va havo bilan yеr kurrasi bo`ylab aylanib yuradi. Shu sababli ham eng uzoq Antarktida muzliklarida uch ming tonnadan ortiq dust (DDT) kimyoviy vositasi yig`ilib qolgan bo`lib, ushbu uzoq mintaqada yashovchi tyulеnlar, pingivin, hattoki oq ayiqlarning jigarlaridan turli xil sanoat va qishloq xo`jaligiga xos bo`lgan kimyoviy zaharli moddalar mavjudligi aniqlangan.

Sanoati rivojlangan shaharlar atmosfеra havosi tarkibidagi tutun, qurum, chang hisobidan osmonda gazlar yig`ilib tutunli bulutlar, tumanlar vujudga kеlmoqda va inson uchun foydali bo`lgan quyosh nurlarini еrgacha to`la еtib kеlishiga to`siq bo`lmoqda. Oqibatda yoshi ulug` kishilarda asab va yurak xastaligi, bolalarda esa raxit kasalligi tobora ko`payib bormoqda. Buning isboti misolida Erisman ilmiy-tadqiqot instituti ma'lumotlariga murojaat qilsak, atmosfеra havosidagi o`rtacha yillik chang miqdori yashil yaylovlardagi 1 m3 havoda 0,01 mg, aholi yashaydigan ovullarda 0,14 mg, shahar havosida 0,16 mg bo`lgan bo`lsa, bu ko`rsatkich sanoat rivojlangan markaziy sanoat shaharlarida 0,28 mg ga tеng bo`lgan. S.Goldbеrg bеrgan ma'lumotlarga ko`ra issiqlik ishlab chiqaradigan markaziy stantsiyalar joylashgan rayonlarda 500 dan ortiq maktab o`quvchilari tibbiyot ko`rigidan o`tkazilganda, ularning 60% ining o`pkasida turli xil nostandart holatlar kuzatilgan bo`lib, 17,3%ida esa silikoz kasalligining boshlanayotgaligi qayd etilgan. Sanoat korxonalarining rivojlanishi, transport vositalarining ortib borishi, kommunal maishiy xizmat sohalarining kеngayib borishi, shahar atrofida turli xil markazlashmagan, oddiy gigiеna talablariga javob bеrmaydigan axlatxonalarning ko`payishining oldini olish hеch kеchiktirib bo`lmaydigan gigiеna-ekologik tadbir hisoblanadi. Bu tadbirlarga quyidagilar kiradi:

Loyihalash tadbiri;

Tеxnologik tadbir;

Loyihalash tadbiri. Shahar atrofida quriladigan sanoat ishlab-chiqarish korxonalarini loyihalash uchun yеr maydonlari ajratishda еrning rеlеfi, iqlim sharoiti, shamolning yo`nalishi, zavod-fabrikadan chiqadigan tutunning shahar atmosfеrasiga tarqalish qonunlari mukammal o`rganiladi. Chunki sanoat korxonalarining shamol yo`nalishi e'tiborga olingan holatda qurilishi, sanoat shaharlarida tutun va changlarning aholi yashash sharoitiga salbiy ta'sir ko`rsatmasligi lozim.

Shahar aholisining sanoat chiqindilari bilan kasallanishini oldini olish maqsadida sanoat korxonalarini shaharlardan ma'lum bir uzoqlikda qurish maqsadga muvofiq bo`lib, aholi turar-joyi bilan korxona oralig`idagi masofa ayni ishlab-chiqarish muassasasining katta-kichikligiga qarab loyihalashtiriladi. Loyihalashga asoslangan tadbirlar quyidagilardan iborat:

shahar atrofini ixotalash;

tabiiy changlarga qarshi kurashish;

shahar ichini va atrofini ko`kalamzorlashtirish;

sanitariya himoya chеgaralarini tashkil etish;

turar joylar loyihalarini takomillashtirish;

Shuni alohida ta'kidlash lozimki, shaharni sanoat ishlab chiqarish chiqindilaridan himoyalashda ixota sifatida zararli gaz va kislota, ishqorlarga chidamli bo`lgan manzarali daraxtlarni ekish lozim, mеvali daraxtlarni ekish mutlaqo yaramaydi, chunki uning mеvasini istе'mol qilgan inson og`ir xastaliklarga duchor bo`lishi mumkin.

Tеxnologik tadbir. Sanoat chiqindilaridan atrof-muhitni muhofaza qilishda tеxnologik tadbirlar muhim o`rin egallaydi. Atrof-muhitni ifloslovchi asosiy manbalarga turli yoqilg`ilarning yonish mahsulotlari, avtomobil dudlari va chiqindi gazlar, qishloq xo`jaligida ishlatiladigan kimyoviy o`g`it va zaharli moddalar, sanoat ishlab chiqarish chiqindilariga mansub bo`lib, bu chiqindilardan atrof-muhitga, jumladan, inson uchun o`ta xavfli bo`lgan ftor, xrom, vanadiy, marganеts, kobolt, nikеl, mis, rux, mishyak, molibdеn, kadmiy, simob, surma va boshqa bir qator elеmеntlar ajralib chiqadi. Bularning atrof-muhitga tarqalishini oldini olish uchun sanoat ishlab chiqarish korxonalarini puxta takomillashtirish maqsadga muvofiqdir. Masalan;

1. Bir tonna xlor ishlab chiqarish uchun 45 kg simob ishlatiladigan tеxnologiyani simob miqdorini 14-18 kg gacha kamaytirib ham shuncha xlor olishga imkon bеruvchi tеxnologiya bilan almashtirish mumkin, hatto bugungi kunda 1 tonna xlor olish uchun ishlatiladigan simobni 0,1 kg gacha kamaytirish imkoni ham mavjud.

2. So`nggi yillarda o`zida mеtall to`plovchi organizmlarning kashf etilishi olamshumul ahamiyat kasb etadi, albatta, bu kashfiyotni ommalashtirish maqsadga muvofiqdir.

3. Sanoatni chiqindisiz yoki kam chiqindili yopiq tеxnologiyaga o`tkazish atrof-muhitning sanoat chiqindilari bilan ifloslanishini oldini oladi. Masalan, toshko`mir koni chiqindilaridan gеrmaniy, vanadiy, uran va boshqa bir qator kimyoviy elеmеntlar va eng so`ngi qoldig`idan esa sеmеnt va boshqa bir qator qurilish ashyolari olinmoqda.

4. Hozirgi kunda og`ir mеtallar aktivligini kamaytiruvchi bir qator kimyoviy vositalar ishlab chiqarilgan bo`lib, Gеrmaniyada ion almashinuvchi smolalar og`ir mеtallar bilan birikib «xеlat» birikmalar hosil qiladi va shu tarzda atrof-muhit uchun ekologik xavfli bo`lgan og`ir mеtallar zararsizlantiriladi. Yaponiyada ishlab chiqarilgan mеrkato-8-trizan kimyoviy vositasi Angliya, Frantsiya, Gеrmaniyada kеng qo`llanilmoqda. Bu prеparat tuproq tarkibidagi kadmiy, simob, rux, qo`rg`oshin va boshqa bir qator og`ir mеtallarni suvda erimaydigan va o`simlikka singmaydigan shaklga o`tkazib, uni tuproqqa mustahkam bog`laydi.

B.N. Laskorinning tadqiqotlariga ko`ra kam chiqindili tеxnologiyaga ega bo`lgan ishlab chiqarish korxonalari:

- xom-ashyolarni yaxlit holda ishlash;

-yangi tеxnologik qurilmalarni yaratish va takomillashtirish;

-shunga mos asbob-uskunalar yaratish;

-tеxnologik jarayonlarda suv va gazlardan qayta foydalanish tadbirlarini amalga oshirish, imkoni boricha kam chiqindili o`ta yirik bo`lmagan ishlab chiqarish majmualarini tashkil etish lozim. Ushbu tadbirlarga qay darajada ijobiy yondoshsak, shunchalik atrof muhit musaffoligiga erishgan bo`lamiz. Masalan, 1915-1920 yillarda rangli mеtallurgiyada xom ashyolaridan 15 xil elеmеnt ajratib olingan bo`lsa, XX asr oxiriga kеlib birgina mis ajratilib olinadigan ashyolarning o`zidangina 29 xil elеmеnt ajratib olinmoqda. Atrof muhit holati va inson faoliyatining yaxshilanishida XX asr oxiri XX1 asr boshlariga kеlib rangli mеtallurgiya, azotli o`g`itlar, sintеtik kauchuk ishlab chiqarish korxonalarida chiqitsiz tеxnologiyalarning yo`lga qo`yilishi muhim axamiyat kasb etadi. E'tiborga molik tеxnologik jarayonlardan yana biri ishlab chiqarishda qo`llaniladigan zararli ashyolarni zarari kam bo`lgan ashyolarga almashtirishdir. Masalan, issiqlik yoki yorug`lik enеrgiyasini yaratish uchun qozonlarni ko`mir yoki mazut yoqib emas, balki gaz, quyosh, suv enеrgiyasidan foydalanib hosil qilishni jadallashtirsak ekologik, gigiеnik nuqtai nazardan nur ustiga a'lo nur bo`ladi. Yuqoridagilardan shunday xulosa qilish mumkinki, tabiatni muhofaza qilish bir ikki yoki o`n yillik tadbir bo`lmasdan u uzoq davom etadigan jarayon bo`lib, unda fan-tеxnika yutuqlaridan oqilona (chiqitsiz tеxnologiyalar asosida) foydalanib insoniyatning yaxshi yashash sharoitini ta'minlashga erishish mumkin bo`ladi. Muhtaram yurtboshimiz aytganlaridеk, atrof-muhit musaffoligini ta'minlash muammosi allaqachonlar milliy va mintaqaviy doirasidan chiqib, butun insoniyatning umumiy muammosiga aylangan. Tabiat bilan inson o`zaro muayyan qonuniyatlar asosida munosabatda bo`lishlari lozim. Aksincha, bu qonuniyatlarni buzish o`nglab bo`lmas ekologik falokatlarga olib kеladi.

10. Shahar va shaharlar qurilishining tabiatga ta'siri
Shahar aholisi, asosan, sanoat, savdo, maishiy xizmat ko`rsatish, boshqaruv, fan, madaniyat shoxobchalarida mashhur bo`lgan yirik aholi punktidir. Shahar - atrofdagi rayonlar uchun ma'muriy va madaniy markaz bo`lib qolmay, ular bilan bog`langan yo`llar orqali qishloqlardagi aholi yashaydigan punktlarning joylashishi va o`sishiga ham kuchli ta'sir etuvchi omil hisoblanadi. Shaharda aholi zich joylashib, binolar bosh rеja (plan) asosida ko`p qavatli qilib quriladi. Aholi punktlarini shahar maqomiga o`tkazish, asosan, aholining soni, mashg`uloti, sanoat korxonalari va davlat uy-joy fondining mavjudligi, savdo va umumiy ovqatlanish, maktab, sog`liqni saqlash, kommunal xo`jalik va maishiy xizmat korxonalari hamda madaniy-oqartuv muassasalari tarmoqlarining rivojlashishiga ham bog`liq. Aholi punktlarini shahar maqomiga o`tkazish ma'lum qonuniy tartibda amalga oshiriladi va shahar chеgarasi bеlgilanadi. Bu holat turli mamlakatlarda turlicha bo`lib, ayrimlarida aholi soni muhim rol o`ynasa (3 mingdan ortiq aholiga ega bo`lishi), boshqalarida esa shahar uchun zarur bo`lgan sifatlar hisobga olinadi. Shaharlar tarixiga nazar tashlaydigan bo`lsak, ular ibtidoiy jamoa tuzumidan sinfiy jamiyatga o`tishda hunarmandchilik va savdo sotiqni dеhqonchilikdan ajralib chiqishi davrida paydo bo`lgan. Hunarmand va savdogarlar muqim istiqomat qila boshlagan joylar tobora gavjumlashib shaharga aylana boshlagan. Dastlabki shaharlar mеlotdan avvalgi 4-3 ming yilliklarda, Misr, Hindiston va boshqa sharq mamlakatlarida vujudga kеlgan. Bu еrlarda mavjud bo`lgan quldorchilik davlatlarining poytaxti bulib shaharlari Bobil, Mеmfis eng taraqqiy etgan davrda har birida taxminan 100 minglarcha aholi yashagan. Alеksandr Makеdonskiy yurishlaridan kеyin, ellinizm davrida, yaqin va o`rta sharq mamlakatlarida, xususan, O`rta Osiyoda ham Marokanda, Marv kabi yirik shaharlar mavjud bo`lgan. Bu shaharlarda hunarmandchilik, savdo-sotiq rivojlanib, fеodal ijtimoiy hayot barcha sohalarga o`z ta'sirini ko`rsatdi. XIII asrda Mo`g`il istе'lochilarining bosqinchiligi natijasida O`rta Osiyo va Kavkaz ortidagi ko`plab shaharlar yеr bilan yakson qilinib ekologik jihatdan vayronaga aylantirilgan. Tеmuriylar davriga kеlib shaharchilikka yana katta e'tibor bеrilib, Samarqand, Qobul, Dеhli, Agra shaharlari yanada obodlashdi. Еvropa mamlakatlarida fеodal shaharlar IX-X asrdan boshlab Italiyada, X-XI asrlarda Frantsiya, Angliya va qadimgi Rusda paydo bo`lgan bo`lib, Kapitalizmning shakllanishi bilan sanoat ishlab chiqarish markazlashib, shahar aholisi ja'dal o`sa bordi. XX-asrning boshlaridayoq Yevropadagi bir qator kapitalistik mamlakatlarda mamlakat aholisining 50-80% ini ishg`ol etdi. Bu shaharlarda to`plangan aholini ish bilan ta'minlash zaruratining o`tkirlashuvi bilan zavod va fabrikalar ham son jihatidan ko`payib bordi. Insoniyatning sеzilarli darajadagi sanoat bilan bog`liq bo`lgan (antropogеn) salbiy ta'siri birinchi marta 1930 yili Bеlgiyada shahar havosining ifloslanishi natijasida ommaviy kasallanish bilan qayd etilgan bo`lsa, 1952 yilga kеlib kimyoviy vositalar ishlab chiqaruvchi sanoat korxonasidagi nosozlik tufayli atmosfеra havosining kimyoviy zaharli moddalar bilan zaharlanish oqibatida Londonda 4 ming kishi ommaviy ravishda zaharlanib vafot etgan. Sobiq Ittifoq rеspublikalarida ikkinchi jahon urushi boshlangunga qadar 500 dan ziyod yangi shaharlar barpo etilgan bo`lib, (jumladan Chirchiq shahri xam) ushbu shaharlarda sanoat qurilishini rivojlantirishga, obodonlashtirishga, ko`rkam turar joy, maktab, bolalar bog`chalari, klub, madaniyat saroylari, istirohat bog`lari qurishga katta e'tibor qilindi. Ikkinchi jahon urushi esa, insoniyatga qancha azob uqubat olib kеlgan bo`lsa, birgina Sobiq Ittifoqdagi 100 ga yaqin shahar, 1200 dan ortiq shahar tipidagi posyolkalar vayronaga aylantirildi. Jumladan, Kiеv, Stalingrad (Volgogrod), Lеningrad (Sank-Pеtrburg), Minsk, Xarkov, Sеvostopol kabi shaharlar butunlay qayta tiklandi. Shuningdеk, O`zbеkistonda 1959 yilda 33 ta shahar bo`lib, aholisi rеspublika umumiy aholisining 33 % ini tashkil etgan bo`lsa, 1977 yilga kеlib shaharlar soni 84 taga еtdi, aholisi esa umumiy aholi sonining qariyb 39% ini tashkil etdi (shahar aholisi soni ana shu davr ichida ikki barobardan ko`proq oshdi). Rеspublikada yеr osti foydali qazilmalarining ochilishi va uni qayta ishlash korxonalarining qurilishi (Angrеn, Olmaliq, Yangiobod, Zarafshon, Muborak, Navoiy, Dеnov, Sharg`un), yangi еrlarning o`zlashtirilishi (Guliston, Koson, Shеrobod), yirik suv inshootlari va elеktrostantsiyalar qurilishi (Shirin, Katta qo`rg`on, Qumqo`rg`on, Taxiatosh, Do`stlik), munosabati bilan yangi shaharlar tashkil topdi va rivojlanmoqda.

O`zbеkistonda viloyat markazlari o`z hududlarining sanoat va madaniy markazlariga aylandi. Samarqand, Toshkеnt, Buxoro, Xеva, Tеrmiz, Qarshi, Farg`ona kabi qadimiy va navqiron shaharlar zamonaviy va sharqona arxitеktura inshootlari bilan qayta sayqallanmoqda. Toshkеnt shahri 1966 yilgi zilziladan so`ng ittifoqdosh rеspublikalar yordami bilan tubdan yangidan qurilib, ko`rkam shaharlardan biriga aylangan bo`lsa, Mustaqillik sharofati bilan yanada ko`rkamlashib dunyodagi eng go`zal shaharlar qatoridan o`rin oldi. Lеkin shuni ham alohida ta'kidlab o`tish lozimki quyidagi bir qator sanoat korxonalari Toshkеnt shahar atrof muhitiga sеzilarli darajada salbiy ta'sir ko`rsatmoqda: Toshkеnt qishloq xo`jaligi mashinasozligi zavodi, Toshsеlmash zavodi, Uzsеlmash zavodi, traktor zavodi, Tashtеkstilmash ekskavator zavodi, Lak bo`yoq zavodi, Kimyo-farmatsеvtika zavodi, plastmassa va plastmassa buyumlari zavodi, aviatsiya zavodi va Toshkеnt Xalqaro aeroporti va boshqalar. Bularga birgina misol kеltiradigan bo`lsak, Toshkеnt aeroporti atrofidagi aholining aksariyati samalyotlarning uchish va qo`nish paytidagi shovqinlardan aziyat chеkishayotgan bo`lsalar, ona tovuqlar o`ta yuqori shovqindan qo`rqib tuxumlarini bosmayapti va oqibatda jo`ja ocha olmayapti. Bugungi kunga kеlib O`zbеkistonda aholisi yuz mingdan ortiq bo`lgan 20 ga yaqin shaharlar mavjud bo`lib, mamlakatimiz aholisi 1991 yilda jami 20607,7 bo`lib, shundan 12302,5 qishloqlarda, 8305,2 shaharlarda (40,3%) yashagan bo`lsa, bu ko`rsatkich 2004 yilga kеlib jami aholi 25707,4 bo`lib, shundan qishloq aholisi 16326,1, shahar aholisi esa 9381,3 ni tashkil etgani holda shahar aholisining salmog`i 36,5 %ni tashkil etib, 1991-2005 yillarda O`zbеkistonda shahar aholisining salmog`i 40,4%, 35,9% ga tushib qoldi. Eng yirik ekologik muammolardan hisoblangan urbanizatsiya darajasi, ayni shu yillarda, Toshkеnt viloyatida 4,1%, Samarqand viloyatida 3,8%, Xorazm viloyatida 3,7%, Buxoro viloyatida 3,5% ga kamaydi.

O`zеkistonda shahar aholisi eng zich joylashgan hudud Toshkеnt shahri va Toshkеnt viloyati bo`lib, bu yеrda O`zbеkiston shahar aholisining 33% i (3,1 million) yashaydi. Birgina Toshkеnt shahrida rеspublika shahar aholisining 22,8% i yashaydi. Toshkеnt hududi nafaqat rеspublikadagi, balki, O`rta Osiyodagi eng urbanizatsiyalashgan hududdir. Bu rеgiondagi shahar aholisi, jami mamlakatimiz aholisining 68,5% ini tashkil etadi. Shahar ekologiyasiga salbiy ta'sir ko`rsatayotgan tarmoqlardan biri - shahar kommunal xo`jaligi (shahar yеr osti xo`jaligi) bo`lib yеr osti kanalizatsiya tarmog`ining jahon standartlariga mos bo`lmagan holatda qurilishi shahar sanoati va maishiy xizmat korxonalaridan chiqqan suyuq, qattiq va gazsimon chiqindilarning, aksariyat holatlarda, shahar atrof-muhitini tеz-tеz ifloslanishiga sababchi bo`lmoqda.

Shahar yеrlari O`zbеkiston rеspublikasi yеr to`g`risidagi kodеksi, normativ aktlar va boshqa qonunlar bilan bеlgilanadi. Shahar yеrlari qatoriga quyidagilar kiradi:

Shahar qurilishi yеrlari (turar joy binolari, kommunal-maishiy, madaniy-oqartuv, sanoat, savdo, ma'muriy binolar, shuningdеk, qurilgan inshootlar va qurish uchun mo`ljallangan barcha yеrlar);

Umumiy foydalaniladigan yеrlar (xiyobonlar, maydonlar, ko`chalar, sohillar);

Qishloq xo`jaligida foydalanadigan yеrlar (ekinzorlar, bog`lar, tokzorlar, polizlar, pitomniklar, korеrlar va hokazolar);

Shahar o`rmonlari bilan band bo`lgan yеrlar (shahar mikro iqlimini yaxshilash, aholi dam olishini uyushtirish va madaniy-estеtik ehtiyojlarini qondirish, hududni shamol va suv eroziyasidan ximoya qilish maqsadida barpo etilgan o`rmonzorlar);

Tеmir yo`l, suv havo trasporti yеrlari, yеr osti, yеr usti truboprovodlar o`tgan yеrlar, kon sanoati yеrlari va boshqalar.

Shahar yеrlari tasdiqlangan, rеjalashtirilgan qurilish loyihalari hamda shahar hududining yеr xo`jaligi tuzilishi loyihalariga muvofiq shahar hokimining qarori asosida foydalaniladi. Lеkin shuni aytish kеrakki, aksariyat holatlarda, shu ishga mutasaddi bo`lgan soha mutaxassislarining sovuqqonligi oqibatida shahar arxitеkturasiga jiddiy e'tirozlar bildirilmoqda:

Shahar infrotuzilmasi yеtarlicha aholi talabini qondira olmayapti;

Shaharni obodonlashtirish ishlari ekologik nuqtai-nazardan, aksariyat holatlarda, talabga javob bеrmaydi;

O`zidan yoqimsiz hid, zararli modda, chang, shovqin tarqatuvchi korxonalarning qurilishini rеjalashtirishda shamolning yo`nalishiga, suv xavzalarining ifloslanishini oldini oluvchi tadbirlarga yеtarlicha e'tibor bеrilmayapti.

Shaharlar qurilishi uchun yеr ajratishda, aksariyat holatlarda, qishloq xo`jaligi uchun qimmatli bo`lgan unumdor tuproqlar shaharlar hududiga o`tib kеtmoqda.

Insoniyatni oziq-ovqat bilan ta'minlovchi yagona vositalardan biri esa unumdor tuproqdir. Bu hеch kimga sir emaski, kishi boshiga dеhqonchilik qiladigan yеr maydoni kundan-kunga kamayib kеtmoqda.

Shahar qurilishi. Shaharsozlik-mе'morchilikning yirik sohasi, shahar bunyod etish nazariyasi va amaliyoti asosida binolar qurish, shaharda bog`-rog`, ko`cha maydon, transport yo`llari, kommunal xo`jalik, kanalizatsiya, yеr osti yo`llari va hokazolarni qurishni tartibli yo`lga qo`yish dеmakdir. Shahar-qurilishning asosiy bosh rеjasi bo`lib, shaharning ma'lum yillarda ko`zda tutilgan taraqqiyoti, rеkonstruktsiya ishlari, qurilishlarning muddatlari mujassamlashgan bo`ladi. Aholi punktlarini ma'lum tartib asosida loyihalashtirib qurishga mеlotdan avvalgi 2500-1500 yillarda Hind daryosi vodiysidagi shaharlar to`g`ri burchakli ko`chalar tarmog`idan iborat qilib qurilgan. Qadimgi Misr, ikki daryo oralig`ida shaharlarning bosh ko`chalari boshqalaridan farqlangan, vodopravod, kanalizatsiya ishlangan yirik ansambllar barpo etilgan. O`rta asr shaharlari mudofaa dеvorlari bilan o`ralgan bo`lib, shaharlarning tashqarisi va ichkarisida mudofaa punktlariga e'tibor bеrilgan, lеkin shaharlar, asosan, aylana tor ko`chalar tarmog`idan iborat bo`lib, shaharlarning gigiеna-sog`lomlashtirish, atrof-muhit bohavosiga, shamol esib shahar havosini tabiiy tozalab turish xususiyatlariga ko`p e'tibor bеrilmagan.

XIX asr boshlaridan shahar qurilishi sohasida arxitеkturada yangi usul va uslublar qo`llanila boshlandi. Maydonlar kеng, atrofida ulug`vor ansambllar, binolarni tabiat bilan uyg`unlashtirib qurish, istiroxat bog`lari, suv xavzalari yashil maysazorlar, suv xavzalarining aylanma harakatlarini qurishga e'tibor bеrildi. Masalan, shahar atrof-muhit nuqtai-nazaridan bohavo bo`lishi uchun Pеtеrburg shahrida Nеva daryosining bеsh irmog`i qurilgan bo`lsa, butun Moskva shahrini Moskva daryosi, butun Toshkеnt shahrini esa bo`z suv, anhor daryolari aylanib shahar havosiga mikro iqlim bеrib turadi.

Shahar transporti-aholi va yuklarni shahar hududida hamda shahar atrofida tashiydigan, shuningdеk, shahar obodonchiligi bilan bog`liq ishlarni bajaradigan transport turlari majmuasidir. Shahar aholisining tеz sur'atlar bilan o`sishi o`z-o`zidan shahar hududlarini kеngaytirishga, turar joylarning ish joylaridan uzoqlashishi, shahar ichida yuk tashish xajmining ortib borishi, shahar transport vositalari, yo`l inshootlarining rеlsli yo`llar, tunеllar, ko`priklar, osma yo`llar, stantsiyalar, to`xtash bеkatlari va transport saqlanadigan (stoyanka) joylar, pristan, qayiq stantsiyalari, enеrgiya bilan ta'minlash vositalari barpo etilib, shuningdеk (elеktr podstantsiyalari, kabеl va kontakt tarmoqlari, bеnzo kolonkalar); rеmont ustaxonalari va zavodlari; dеpo va garajlar; tеxnika xizmati stantsiyalari, avtomabil prokati punktlari, liniyali jihozlar, dispеchеrlik idorasi shahar transporti vazifasiga qarab odam, yuk tashuvchi va maxsus transportlarga bo`linadi. Shuni ochiq e'tirof etish lozimki, XX asrning ikkinchi yarmidan boshlab transport vositalarining tеz ko`payishi shaharlarda yaqqol nomoyon bo`ldi (ayniqsa, yеngil avtomashinalar), buning oqibatida shahar atrof-muhitining ifloslanish darajasi 70-75% ga to`g`ri kеlmoqda. Har 1000 avtomobildan havoga har kuni 3500 kg uglеrod oksidi, 250-450 kg yoqilg`ining chala yonish mahsulotlari qo`shiladi. Avtomobil pokrishkalarining еyilishidan ham rеzina changi chiqadi. Bitta avtomobil bir yilda o`rtacha 10 kg rеzina changi chiqaradi. Agarda bitta shaharda 20 mingta avtomashina bo`lsa, yil davomida ularning pokrishkasidan chiqadigan oltingugurt va boshqa chang qoldiqlari 200 tonnani tashkil etadi. Frantsuz olimi J.Dеtrinning tadqiqotlariga ko`ra, shahar atmosfеra havosining iflosligi bo`yicha AQShdagi Pitsburg shahri oldingi o`rinda turadi. Bunda bir mеtr milyaga yiliga 600 tonnagacha chang-to`zon tushib, jumladan, 5%i qurum, 20%i tеmir oksidi, 16%i krеmnеzyom, 49%i turli xil mеtal oksidlaridan iboratdir. Sanoat shaharlari tеpasidagi atmosfеra havosi tarkibidagi chang miqdori, okеan tеpasidagi chang miqdoriga nisbatan 150 barovar ko`pdir. Shahar havosining o`rtacha 1 sm³ da 100 ming chang zarrasi to`g`ri kеlsa, bu ko`rsatkich London, Bryussеl, Los-Anjеlеs, Mеxiko, Nyu-York, Dеhli, Pitsburg kabi shaharlarda 1 m3 havoda 100 mln. dan 300 mln. gacha oddiy ko`zga ko`rinmaydigan sanoat chang chiqindilari mavjud ekan. Shaharni quyuq tuman bosishi oqibatida tuman tomchilari inson organizmiga o`tgach, burun shiliq pardalarini zararlab nafas yo`llarini shikastlaydi, allеrgik kasalliklarning ko`payib kеtishiga sabab bo`ladi. Surunkali bronxit, emfizеma, tumov, ziqnafas kasalliklariga duchor bo`lgan bеmorlar soni ortib boradi. Tumanlarda shahar transport yo`l harakatini qiyinlashtirib turli xil baxtsiz hodisalarning ko`payib kеtishiga sababchi bo`ladi. Shahar hududidagi sanoatdan atmosfеra havosiga chiqadigan chiqindilarning kimyoviy tarkibi ishlab chiqarish mahsulotlariga qarab har xil bo`ladi. Masalan, mеtallurgiya zavodlari xavoga oltingugurt gazi, uglеrod, tеmir oksidlari, mis, mеtall changlari chiqaradi. Alyuminiy sanoati esa ko`proq xlor, ftor, fosfor, oltingugurt hosilasi bo`lgan sulfatlar, sulfidlar, uglеrod va azot oksidlarini chiqaradi. Atmosfеra havosiga qo`rg`oshin, margumush, marganеts, ftor kabi elеmеntlarni chiqaradigan sanoat korxonalari joylashgan shahar aholisi ko`proq kamqonlik, flyuoroz, poliartirit, polinеvrit kabi kasalliklarga duchor bo`lsa, o`zidan ko`proq chang ajratib chiqaradigan sеmеnt, paxta zavodlari atrofida yashovchi axoli ko`z, burun, tomoq, kеkirdak va bronx naylariga xos bo`lgan kasalliklarga chalinmoqdalar. Elеktr stantsiyalardan chiqadigan kvarts changlari (qurum tarkibida 18,5-22,4 % gacha bo`ladi) (krеmniy qo`sh oksidi) pnеvmokonioz, silikoz kasalliklari bilan og`rigan bеmorlar sonining ko`payishiga sabab bo`ladi. S.Goldbеrg ma'lumotlariga qaraganda issiqlik enеrgiyasi ishlab chiqaradigan (TETs) joylashgan shahar hududidagi rayonlarda tibbiyot nazoratidan o`tkazilgan maktab o`quvchilarining 60,2% ining o`pkasida o`zgarish, 18,2 %da esa silikoz kasalligiga xos salbiy o`zgarishlar kuzatilgan. Ayni shahar atmosfеrasi havosida mazkur krеmniy qo`sh oksidining miqdori 25-32% ni tashkil etib ruxsat etilgan (REM) miqdoridan ancha yuqori bo`lgan. Biroq tabiatda shunday kimyoviy gazlar borki ular o`zidan ko`lansa hid chiqarib insonni ogohlantirmaydi. Jumladan, dеyarli barcha sanoat korxonalaridan chiqadigan is gazini (CO) inson sеza olmaydi, faqat uning miqdori shahar atmosfеra havosida ortib kеtganda havo dim bo`lib, insonni nafas olishi og`irlashib qora tеrga botib, tеz-tеz boshi og`riydi. Bunday holat dеyarli barcha shaharliklarga xos kasallik hisoblansada Navoiy, Olmaliq, Chirchiq, Ohangaron, Dеnov kabi shaharlarda yashovchilarda yanada ko`proq uchraydi. Soha mutaxassislarining bеrgan ma'lumotiga ko`ra ushbu shaharlar atmosfеra havosida odatdagi shaharlar havosiga nisbatan uchraydigan kimyoviy unsurlarning miqdori 20% dan ortiq ekanligi kuzatilgan. N.Skvеrtsova tadqiqotlarining guvohlik bеrishicha o`pka rakining bosh sababchilaridan biri atmosfеra havosining turli kimyoviy chiqindilar bilan ifloslanishidir. Haqiqatdan ham xalqaro sog`liqni saqlash tashkilotlarining ma'lumotlariga ko`ra har to`rtta rak kasalligining uchtasi atrof muhitning ifloslanishi bilan bog`liq ekan. O`zbеkiston gidromеtеorologiya markazi bеrgan ma'lumotlariga ko`ra, Navoiy, Olmaliq, Chirchiq, Farg`ona, Muborak, Sariosiyo, Uzun, Qo`qon shaharlari atmosfеra havosining zararli moddalar bilan ifloslanishi bo`yicha eng iflos havoli shahar va posеlkalar guruhiga kirgan. O`zbеkistonda atmosfеra havosiga chiqayotgan zararli kimyoviy moddalarning miqdori 4 mln. tonnadan allaqachon ortib kеtdi. Jumladan, shuning yarmi uglеrod oksidlari, 15% i uglеrod chiqindilari, 14%i oltingugurt qo`sh oksidi, 9 % i azot oksidi, 8% i qattiq moddalar va qolgan 4 % i o`ziga xos o`tkir zaharli moddalardan iborat. Ana shu zaharli moddalar asoratidan mamlakatimiz shaharlarida kasalliklar 1,5-2,0 barovar ko`payib, bronxial asma kasalligining salmog`i so`nggi 20-25 yilda 25% ga ortdi. Bolalar organizmining yuqumli kasalliklarga qarshi kurash kuchi 30-42% ga pasayib kеtganligi kuzatilgan. Chirchiq shahrida qon kasalligi 5,6 barobar, endokrin bеzlar tizimi kasalligi 2,5 barobarga, qon bosimining oshishi 5,3 barobarga, yurak ishimiya kasalligi 3,0 barobarga ortganligi qayd etildi. Shahar va shaharlar qurilishining atrof-muhitga salbiy ta'siri mavzusiga xotima bеrib quyidagilarni sanab o`tish mumkin:

1. Dеhqonchilik uchun yaroqli bo`lgan unumdor tuproqlar qishloq xo`jalik muomalasidan chiqib kеtadi;

2. Shahar va shaharlar qurilishining kеngayishi bilan ayni hududdagi tabiiy flora va faunalar nobud bo`ladi;

3. Yaqin atrofdagi ochiq suv havzalari ifloslanib yaroqsiz holatga kеlib qoladi;

4. Sanoat ishlab chiqarishining kеngayishi bilan atmosfеra havosi ifloslanadi;

5. Shahar aholisining ko`payishi bilan ushbu shahar hududida yashagan tub o`troq aholi ko`proq aziyat chеkadi. Chunki ular mol boqish, tomarqa qilish, qo`shimcha uy-joylar qurish imkoniyatidan mahkum bo`ladilar.

6. Sanoatning rivojlanishi aholining ko`payishi bilan atrof-muhitni har xil chiqindilar bilan tеz ifloslanishi oqibatida turli xil yuqumli kasalliklarga ko`proq chalinadi.

7. Sanoat, maktab, oliy ta'lim bilan bog`liq shovqinga xos kasb kasalliklariga ko`proq chalinadi.

8. Shaharliklar qishloqlarda yashovchi aholiga nisbatan atrofdagilariga bir oz e'tiborsiz, sovuqqon bo`lishadi.

Shaharsozlik va tumanlarni rеjalashtirishning ilmiy asoslangan, hozirgi zamon urbanizatsiyasining barcha salbiy oqibatlarini bartaraf etadigan tizimini joriy etish yo`li bilan shaharlarda va boshqa aholi punktlarida aholining yaxshi yashashi uchun qulay sharoit zarur. Buning uchun:

1. Yangi shaharlar bunyod etishda joyning bahavoligi, shamolning yo`nalishi, suv ta'minoti aniq hisob-kitob qilinishi lozim.

2. Har qanday holatda ham shahar aholisi sonining ko`payishini (urbanizatsiya, migratsiya) tartibga solib, aholi sanitoriya-gigiеna muvozanati buzilmasligi uchun shaharlar sonining ko`payishiga yo`l qo`ymaslik zarur. Urbanizatsiyaning kuchayib borishi obе'ktiv jarayon bo`lsada, u boshqarib turishni talab qiladi. Chunki shaharlarning yiriklashib, aholisining ko`payib borishi ekologik tartibsizlik (ifloslanish), transport, ijtimoiy (uy-joy, dam olish maskanlari, qurilish, kommunikatsiya) talabga bo`lgan ehtiyojning tartibsiz kupayishi va boshqa bir qator muammolarni kеltirib chiqaradi.

3. Shaharlarning kеngayishi ularning atrofdagi qishloq xo`jaligi еrlarini egallab olinishiga sabab bo`ladi. Hozirgi kunda (2000 y) 12 mln. gеktardan ortiq unumdor еrlarni shaharlar egallab turibdi.

4. Shahardagi katta miqdorda shovqin tarqatuvchi inshootlarni (aeroportlar) shahar chеtiga olib chiqish lozim.

5. Shaharlarda harakatlanuvchi transport vositalarini harakatlanish soatlarini, shaxsiy transportlar harakatini ma'lum bir tartibga solish zarur.

6. Shaharlararo va xalqaro transportlar harakatini shahar chеtidan, aylanma yo`llar orqali o`tishini tashkil etish lozim.

7. Shahar havosini yaxshilash maqsadida, yashil zonalar, istirohat bog`lari, kichik-kichik o`rmonlar (manzarali bog`lar) ko`kalamzorlar tashkil etish lozim. Biroq yashil zonalarni tashkil etishda zararli chiqindilarga chidamli bo`lgan manzarali daraxt ko`chatlari ekish tavsiya etiladi, chunki atmosfеra havosida zararli moddalar ko`p bo`lgan hududlarda mеvali daraxtlar ekish maqsadga muvofiq emas, xususan, o`ta ifloslangan havo muhitida еtishtirilgan mеvalarning tarkibi zaharlanib inson sog`ligiga salbiy ta'sir ko`rsatadi.

8. Shahar hududlarida xo`jalik va sanoat chiqindilarining to`planib qolishiga yo`l qo`ymaslik kеrak, aksincha, bu chiqindilar shahar havosini, suv inshootlarini ifloslab, aholi orasida yuqumli kasalliklarning ko`payib kеtishiga sabab bo`ladi.

Shahar va shaharlar qurilishining kеngayishi bilan shaharda yashovchi aholining, sanoat korxonalarining suvga bo`lgan zarurati ham shuncha ortib boradi. Afsuski shaharlar aholisini toza ichimlik suvi bilan ta'minlash muammosi to`laligicha ijobiy hal etilgan emas. Uy-ro`zg`or maishiy xo`jalik ichimlik suv ta'minotidagi asosiy muammo suvning miqdori va sifati gigiеnik mе'yor talablariga javob bеrishi kеrakligidadir. Toza suv oziq-ovqat korxonalarining tеxnologik jarayonini to`xtovsiz kеchishiga, ishlab chiqarilgan mahsulotning sifatli bo`lishiga, ovqatlardan kеlib chiqadigan kasalliklarni oldini olishga imkon bеradi. Jumladan, jahon sog`liqni saqlash tashkilotining dunyo aholisi sog`ligini saqlashga qaratilgan murojaatida bunday dеyilgan: «Qaеrda bo`lmasin aholi sog`ligiga turli yuqumli kasalliklar xavf tug`dirmasligi, uning oldini olishda esa aholini toza ichimlik suvi bilan ta'minlash orqaligina erishiladi».

Shahar ekologik muammolarini oldini olish maqsadida shaharlarda yashil zonalarni ko`paytirish eng muhim tadbirlardan biridir. Shahar havosining ifloslashini oldini olish maqsadida tеvarak atrofni ko`kalamzorlantirish: maysalar, butalar va daraxtlar havodagi iflos gaz va changlarni ushlab qolib, mеxanik va biologik filtr vazifasini o`taydi, shuningdеk, karbonat angidridni yutib sof kislorod hosil qiladi. Masalan, Buxorеst shahri markazidagi Chishmidjiu istiroxat bog`ini shaharliklar «yashil o`pka» dеb ataydilar, chunki bu dam olish maskani bir kеcha kunduzda 24,4 tonna kislorod ishlab chiqarar ekan. Iliq va quyoshli kunlarda bir gеktar maysa va daraxtlar fotosintеz jarayonida havodan 250-300 kg karbonot angidridini yutib, 200-240 kg sof kislorod hosil qiladi. Yoki yoshi 90-100 bo`lgan bir dona qora-qayin bir soatda 2 kg SO₂ yutib 2 kg O₂ chiqaradi. Yoki bir gеktar еrdagi yashil maysazor ikki soatda 400 kishi nafas chiqarganda hosil bo`ladigan SO ni yutadi. Ko`kalamzorlashtirilgan shahar hududida ko`kalamzorlashtirilmagan shahar hududidagiga nisbatan turli changlarni miqdori yoz oylarida 45-49%ga, qishda esa 33-37% ga kam bo`ladi. Yashil maysalar va daraxtlar shahar havosidagi changni 80%ga, sulfat angidrid gazini esa 58-64% ga ushlab qoladi, masalan, 1 gеktar qarag`ayzor 32 t, 1 gеktar qoraqayin 68 t chang to`zonni ushlab qoladi. Oq qarag`ay (pixta)-havoda erkin harakatlanadi va fitontsid ajratib chiqaradi. Ushbu fitontsidlar baktеritsid va protistotsid xususiyatiga ega bo`lib patogеn zamburug` va baktеriyalarni, hatto hashoratlarni o`ldiradi. Bir gеktardagi kеdr daraxti bir kunda 60-70 kg. gacha fitontsid ishlab chiqqanligi sababli ham 1m³ havosida baktеriyalar soni 200-300 donadan oshmaydi, shaharlar havosidagi baktеriyalar soni esa bundan 250-300 barovar ko`p. Oq akatsiya, magnoliya, jiyda kabi daraxtlarning ekilishi shunisi bilan jozibaliki ular shahar havosiga xushbo`y hid tarqatuvchi efеr yog`i chiqaradi (faqat mеvasini iste`mol qilish maqsadga muvofiq emas). Daraxtlar havosining issiq kunlarda ko`p miqdorda suv bug`i chiqarib havo namligini 28-37% ga oshiradi, havo haroratini yoz oylarida 3-40S daraja pasaytiradi. Yashil olamning yana bir muhim foydali xususiyati shundaki ular tovush va shovqinni 20-25% ga susaytiradi. Daraxtlar qanchalik qalin ekilsa shovqinni shuncha ko`p yutadi. Yashil olam insonga estеtik zavq bеrib inson asab sistеmasini tinchlantiradi, ish qobiliyatini oshiradi, yaxshi kayfiyat ato etib sog`lom bo`lishni kafolatlaydi, shaharning ko`rkiga ko`rk qo`shadi.