Tabiiy fanlar fakulteti botanika kafedrasi

SFEROSOMALAR. Bu organoidlarni 1880 yilda Ganshteyn kashf etgan va mikrosoma deb nom bergan. Keyinchalik shakliga qarab, sferosoma deb yuritila boshlandi. SHakli dumalok, yorug‘likni kuchli singdirish qobiliyatli, diametri 0,5-1 mkm. Endoplazmatik to‘rdan hosil bo‘ladi va ajralib chiqadi, asosan ferment lipaza ko‘p bo‘lganligi yog‘larning ko‘prok sintez qilinishi va to‘planishiga sharoit yaratib beradi. Bajaradigan funksiyalari lizosomalarnikiga ham o‘xshab ketadi.

VAKUOLALAR. O‘simlik hujayrasining tirik organoididir. O‘simlik hujayralarining protoplazmasi tarkibida juda ko‘p suv bo‘lishi bilan hayvon hujayrasidan farq qiladi. SHuning uchun ham o‘simlik hujayrasida vakuola tizimi yaxshi taraqqiy etgan. YOsh hujayralarda vakuola o‘rniga endoplazmatik to‘r kanallarida joylashgan pufakchalar bo‘ladi. Hujayraning voyaga etish jarayonida bu pufakchalar bir-biri bilan qo‘shilib yiriklasha boshlaydi va endoplazmatik to‘rdan ajralib, hujayra markazidagi yirik va yagona vakuolaga aylanadi. Uni o‘rab turgan membrana endoplazmatik to‘r tonoplast, vakuolani to‘latib turgan suyuqlik hujayra shirasi deyiladi. Voyaga etgan hujayralarning markazida yagona vakuola hosil bo‘lib, uning hajmi umumiy hujayra hajmining 90 foizigacha etishi mumkin. Hujayra shirasining 96-98 foizi suvdan iborat bo‘lib, uniig tarkibida modda almashinish jarayonida ajralib chiqqan organik kislotalar, oqsillar, aminokislotalar, uglevodlar, alkaloidlar, glikozidlar, oshlovchi moddalar, xar xil tuzlar, efir moylari, pigmentlar va boshqalar bo‘ladi. Vakuolalarning asosiy biologik roli shundaki, ular o‘zlarida to‘plangan konsentratsiyali hujayra shirasi hisobiga osmotik xususiyatlarga ega bo‘ladi. Natijada hujayraning so‘rish kuchi, turgor bosimi va suv rejimi boshqariladi.

PROTOPLAZMA. Protoplazma hujayra ichidagi sitoplazma va organoiddar bilan birgalikda bir butunni tashkil etib, unda metabolitik jarayonning murakkab reaksiyalari sodir bo‘ladi.Sitoplazma protoplazmaning asosiy qismini tashkil etuvchi suyuqlikdir. Boshqa organoidlar asosan sitoplazma ichida joylashadi. Ularning hosil bo‘lishi, rivojlanishi va o‘zlarining funksional vazifalarini bajarishlari uchun faqat sitoplazma ichidagina optimal sharoit bo‘ladi. O‘simlik hujayrasini to‘ldirib turgan sitoplazma uch qavatdan iboratdir. Sirt tomondan hujayra devoriga yopishib turuvchi qavati—plazmolemma ya’ni tashqi membrana deyiladi. Ichki qavati vakuoladan chegaralanib turadi va u tonoplast yoki ichki membrana deyiladi. Sitoplazmaniig o‘rta qavati mezoplazma deyiladi. Hujayraning metabolitik jarayonida ishtirok etuvchi barcha organoidlar sitoplazmaning mezoplazma qavatida joylashgan. Sitoplazma shilimshik, rangsiz, tiniq, yarim suyuq xolatdagi modda. Protoplazmaning kimyoviy tarkibi juda murakkab bo‘lib, organik va anorganik birikmalardan iborat. Ular kolloid va erigan holda bo‘ladi.