Tafakkur turlari: topshiriq xususiyatiga, fikr yoyiqligiga, fikrning originallik darajasiga qarab bo'linadi

Tafakkur - bizning olamimizni tashkil etuvchi, ongimizni shakllantiruvchi va rivojlantiruvchi, muommolarni hal qilish va samarali yechim topishni ta'minlovchi deganidir.

Tadqiqotchi Kanazova tafakkurni ilmiy, kasbiy va kundalik hayotda duch keladigan muammolar bilan bog'laydi. Lekin umumiy taffakur qilish qobilyati shaxsiy hayot bilan bog'liq muammolarni o'z ichiga olmasligini ta'kidlaydi. Masalan: oila qurish, do'st orttirish,ota-ona bo'lish va boshqalar.

Hayotda murakkab muammolardan tortib topqirlik talab qilinadigan masalalarda ham tafakkur fikrlash faoliyatining o'rni kattadir. Masalan: do'stlashish, masala yechish, manziliga qayta yo'l topish insonda turli tafakkurni talab qiladi. Ijtimoiy muhitda yashayotgan insonlarning ehtiyojlari, qiziqishlari, aqliy qobilyatlari, faoliyatlari ham turli tumandir. Shu boisdan ularning tafakkurlari ham har xil holatlarda va vaziyatlarda turlicha yuzaga keladi.

Tafakkur turlari: topshiriq xususiyatiga, fikr yoyiqligiga, fikrning originallik darajasiga qarab bo'linadi.

qqiyot davomida odamlar o‘z oldilarida turgan masalalarni dastlab amaliy faoliyat nuqtai nazaridan yechganlar; keyinchalik undan nazariy faoliyat ajralib chiqqan. Dastlab yerni qadamlab o‘lchaganlar, keyinchalik uning asosida geometriya fani shakllangan. Bu shuni anglatadiki, sof nazariy faoliyat birlamchi emas, balki amaliy faoliyatning o‘zi birlamchidir.

Bog‘chagacha yosh davrida bolada asosan ko‘rgazmali harakat tafakkuri ustun bo‘ladi. Hamma ish, «o‘ylash», bilish jarayoni harakatlar vositasida amalga oshiriladi.

Ko‘rgazmali – obrazli tafakkur. Ko‘rgazmali-obrazli tafakkur sodda shaklda asosan bog‘cha yoshidagi bolalarda namoyon bo‘ladi. Ularda tafakkurning harakatli shakllari saqlanib qolsa ham, ular to‘g‘ridan-to‘g‘ri yuzaga chiqmaydi. Endi bola narsa va hodisalarning bevosita idrok qilinmayotganligidagi obraziga suyanib fikr yuritadi. Agar shu yoshdagi bolaga ikkita bir xil hajmdagi hamirdan qilingan soqqa ko‘rsatilsa, u ularning tengligini aytadi. Keyin ularning ko‘z o‘ngida sokqalardan biron shakliga keltiriladi. Bolalar yassilantirib, non shakliga keltirilgan soqqani ko‘p, katta deb ko‘rsatadilar (J.Piaje tajribalaridan).

Professor E. G'oziyev fikricha bevosta idrok qilinayotgan predmetlar emas, balki faqat tasavvur qilinayotgan narsa va hodisalar haqida fikrlashdan iborat tafakkur turiko'rgazmali - obrozli tafakkur deb ataladi.

Fikr yuritilishi lozim boʻlgan narsa-hodisalarni idrok yoki tasavvur qilish mumkin boʻlsa, bunday tafakkur konkret tafakkur debataladi. U oʻz navbatida yaqqol-predmetli va yaqqol-obrazli tafakkurturlariga ajratiladi. Agar fikr yuritish obyekti bevosita idrok qilinsa,bunday tafakkur yaqqol-predmetli tafakkur deyiladi. Fikr yuriti-layotgan narsa va hodisalar faqat tasavvur qilinsa, bunday tafakkuryaqqol-obrazli tafakkur deb ataladi.Abstrakt tafakkur konkretAbstrakt tafakkur narsalarningmohiyatini aks ettiruvchi vasoʻzlarda ifodalovchi tushun-tafakkurdan gʻoyat keng ma'noanglanishi bilan, borliq, cheksiz-lik, sifat, miqdor, tenglik toʻgʻrisida, goʻzallik yuzasidanmavhum chalarga tayanib fikr yuritish-dir. Algebra, trigonometriya,fizika, chizma geometriya, oliymatematika masalalarini yechishmahalida fikr yuritish, mulohaza bildirish, abstrakt tafakkurga xosmisollardir.abstrakt mulohazayuritish mumkinligi bilan farq qiladi.Hodisalarni izohlashga, faraz qilishga qaratilgan tafakkur nazariy tafakkur deb ataladi. Tushunchalar o'rtasidag bogʻlanishlarni yoritib borish va shu bogʻlanishlarni nazariy jihatdan fikr yuritish yoʻli bilan izohlash kabi jarayonlarni nazariy tafakkur yordamida amalga oshirish mumkin. Izohlash paytida izohlanayotgan narsa va hodisalar, xossa va xususiyatlar, jism va predmetlar, umuman butun voqelik ma'lum turkumdagi tushunchalar qatoriga kiritiladi va ularning farq qiladigan belgi va alomatlari fikran ajratib koʻrsatiladi.Bundan tashqari muayyan obyektlarning mohiyati, mazmuni mavjud boʻlishlik sabablari, kelib chiqishi, taraqqiyoti, oʻzgarishi, shuningdek,ularning ahamiyati va funksiyasi hamda vazifalari izohlab beriladi.Nazariy tafakkurni ayni bir paytda abstrakt tafakkur deb nomlash an'ana tusiga kirib qolgan. Bunday nom bilan atashga asosiy sabab nazariy tafakkurning umumiy hukmlarda ifodalanishidir. Masalan.diqqat barcha psixik jarayon va holatlarni muvaffaqiyatli amalga oshirish garovidir.Nazariy tafakkur tufayli voqelikdagi umumiy va muhim bogʻlanishlarni, xossalarni, qonuniyatlarni anglab olamiz. Shuning uchun quyosh va oy tutilishini, yulduzlar tizimining harakatini, ob-havo ma'lumotlarini, yer qimirlash oʻchoqlarini, voqea sodir boʻlishini ancha ilgari aytib berishimiz mumkin. Shu sababdan nazariy tafakkurni oldindan koʻrish imkoniyatini yaratadiganlarni umumlashgan tafakkur deb ataydilar.

Muayyan fikrni chin yoki yolgʻonligini obyektiv dalillar bilan isbotlash o'miga, inson shaxsining ijobiy yoki salbiy sifatlari bilangina cheklanib qolishdan iborat tafakkur turi avtoritar tafakkur turi deb ataladi.

Psixologiyada bir-birlari bilan uzviy ravishda bogʻlangan mulohaza yuritıshdan iborat tafakkur jarayoni diskursiv tafakkur deb ataladi.
ljodiy tafakkur murakkab bilish faoliyati izchil o'zaro bogʻlangan jarayonlardan tashkil topadi, dastavval savollar tugʻiladi, vazifa aniqlanadi, masalani yechish va savollarga javob qidirish jarayoni vujudga keladi. Inson oldida turgan aniq vazifa yoki masala bu bajarilishi yoki hal qilinishi zarur boʻlgan vazifa koʻpincha ifodalanishi shart boʻlgan maqsadni ham aks ettirib keladi.Maqsad esa insonning izlanayotgan noma’lum voqelikni topishga gumon va hayajon, shubha hislaridan xalos etishga qaratilgan maylidir.

ljodiy tafakkurning navbatdagi tarkibiy qismlari quyidagicha aks ettiriladi: qoʻyiladigan savollarga javob berish, masalani yechishga yordam beradigan yoʻllar, usullar, vositalar, qoidalar va koʻnikmalarni qidirish,ularni tanlash hamda mazkur faoliyatda ularni tatbiq qilish va boshqalar.

Muammolarni hal qilishda biz qanchalik uddaburon va topqir boʻlmaylik, bu jarayonga ikkita kognitiv effekt oldindan paydo boʻlgan fikr va fiksatsiyalar (regidlik) aralashadi.

Muammoni hal qilishdagi asosiy toʻsiq bizning gʻoyalarimiz – oldindan paydo boʻlgan fikr sifatida ma'lum boʻlgan koʻrinishni tasdiqlaydigan ma'lumotni topishga intilish hisoblanadi. Rigidlik – muammoni yangi aspektda koʻrishga layoqatsizlik, masalani yechish yoʻlidagi toʻsiqlarni namoyon etadi.

Fazoviy tafakkur. Narsa va hodisalarning fazoda ratsional joylashish, zamon va makon munosabatlarini, murakkab bog'lanishlarini adekvat aks ettirishdan iborat fikr yuritish jarayoni tushuniladi, tasavvurlar, xotirava hayol tasavvurlaribilan uzviy holda namoyon bo'ladi.