Talabalarda intellektual kompetentsiyalarning rivojlantirishning tarkibiy qismlari

International Conference on Developments in Education, Sciences and Humanities 
Hosted for Hamburg, Germany 
https: econferencezone.org 
 
March 15
th
 -16
th
2022 
28 
kompetentsiya o‘z-o‘zini tashkil etish va individual aqliy tajribani aks ettirish natijasidir. Kompetentsiya faqat 
shaxsning qobiliyatlari va ko‘nikmalari bilan uzviy birlikda namoyon bo‘lishi mumkin. 
Yuqorida keltirilgan taxlil natijalari asosida biz intellektual kompetentsiyani tarkibiy tuzilishining 
motivatsion, kognitiv va metakognitiv komponentlarini shakllantirdik (2-jadval). 
2-jadval – Intellektual kompetentsiyaning tarkibiy tuzilishi 
Intellektual kompetentsiyaning tarkibiy tuzilishi 
motivatsion 
kognitiv 
metakognitiv 
1 
2 
3 
- 
rivojlanish 
va 
o‘z-o‘zini 
rivojlantirishga tayyorlik; 
- 
rivojlanish 
va 
o‘z-o‘zini 
rivojlantirish 
strategiyasini 
tuzishga intilish;
-ishlab chiqish uchun o‘rnatish;
-o‘z-o‘zini takomillashtirish va 
kasbiy o‘zini o‘zi anglash uchun 
intilish; 
- 
mazmunli 
faoliyatni 
rag‘batlantirish; 
-amalga oshirilgan tadbirlarda 
muvaffaqiyatga erishish; 
- shaxsning yo‘nalishi;
-o‘z-o‘zini 
bilishga 
bo‘lgan 
ehtiyoj;
- kompetentsiyaga bo‘lgan ehtiyoj; 
- o‘z-o‘zini tarbiyalash qobiliyati 
-alohida fanlar bo‘yicha bilimga 
ega bo‘lish; 
-mavzuni bilish;
-o‘z 
kognitiv 
stereotiplarini 
anglash; 
- axborotni qidirish, qayta ishlash 
va taqdim etishga tayyorlik;
- axborotni kodlashning turli 
uslublarini 
o‘zlashtirish 
va 
qo‘llash; 
- axborotni o‘zlashtirish uchun 
turli 
texnologiyalardan 
foydalanish;
- ilgari olingan bilimlarni ijodiy, 
izlanish, 
kognitiv 
faoliyatga 
o‘tkazish; 
-tadqiqot, loyiha faoliyatida o‘z 
qobiliyatlarini ro‘yobga chiqarish 
- intellektual faoliyatda 
maqsadni belgilash va 
rejalashtirish; 
- 
o‘z 
bilimlarini 
boshqarish; 
-qasddan va ixtiyorsiz 
aqliy nazorat; 
-ochiq 
kognitiv 
pozitsiya;
- 
o‘zaro 
munosabatlarga, 
jamoada 
ishlashga 
tayyorlik; 
- shaxsning ijodkorligi 
va ijodiy yo‘nalishini 
rivojlantirish; 
- aks ettirish qobiliyati 
Motivatsion komponent – mazmunli faoliyatni keltirib chiqaradigan motivlarning mavjudligi 
motivatsion komponent strukturasining zaruriy tarkibiy qismidir. Faoliyatning motivatsion komponentining 
yuqori darajada rivojlanishi bilan talaba asta-sekin ta'lim traektoriyasini quradi. Motivatsion komponent 
quyidagi motivlarni: kognitiv (bilimni o‘zlashtirish zarurati, o‘z faoliyati natijalariga qiziqish), shaxsiy (tan 
olish, shaxsiy maqsadga erishish zarurati), kasbiy (kelajakdagi kasbiy faoliyatga qiziqish, raqobatbardosh 
mutaxassis bo‘lish), o‘z-o‘zini tasdiqlash motivi (shaxsning o‘zini o‘zi qadrlashi, intilishlar darajasi, 
muvaffaqiyatga erishish motivatsiyasi, o‘ziga va boshqalarga o‘zining qobiliyatini isbotlash zarurati), o‘z-
o‘zini rivojlantirish motivlari; o‘quvchilarning kasb-hunarni o‘zlashtirishdagi faoliyatini tartibga soluvchi va 
ularga maqsadli xarakter beradigan, ularni ijodiy o‘zini-o‘zi anglashga yo‘naltiruvchi boshqa motivlarni o‘z 
ichiga oladi. Motivatsion komponentning ahamiyati shundaki, uning shakllanishi boshqa tarkibiy qismlarning 
rivojlanishini ifodalaydi.
Kognitiv komponent - shaxsiy va kasbiy rivojlanish jarayonidagi bilimlar to‘plamidir. Kognitiv 
komponent - kognitiv kompetentsiya yoki intellektual ko‘nikma va birinchi navbatda, axborot bilan ishlash, 
axborotni qidirish, qabul qilish va qayta ishlash qobiliyati; ma'lumotlarni diagrammalar, jadvallar ko‘rinishida 
taqdim etish qobiliyati; ma'lumotni sharhlash qobiliyati; ma'lumotni taqdim etish qobiliyati; uni strukturalash 
usullariga ega bo‘lish, uni taqdim etishning bir shaklidan boshqasiga o‘tkazish, ma'lumotni kodlashning bir 
usulidan ikkinchisiga o‘tkazish, asosiy va ikkilamchi tushunchalarni ajratib ko‘rsatish, tushunchalarning 
muhim xususiyatlarini aniqlash, tushunchalar o‘rtasidagi bog‘liqlik va munosabatlarni ajratib ko‘rsatish, 
kognitiv sxemalarni tuzish. aqliy faoliyat, muammolarni hal qilish algoritmlari, olingan yechimni tushuntirish 
mahorati; ma'ruza, referat yozish qobiliyati; umumlashtirish, xulosalar chiqarish, olingan natijalarni tahlil qila 
olish qobiliyatlaridir. 
Metakognitiv komponent - o‘z-o‘zini tashkil etish va o‘zini o‘zi boshqarish ko‘nikmalari va 
qobiliyatlari bilan ifodalanadi. Maqsad qo‘yish talabaning bilish faoliyatini rag‘batlantiradi. Bunday holda, 
“impuls” to‘g‘ridan-to‘g‘ri motivdan maqsadga o‘tadi, bunda talaba mustaqil ravishda asosiy va oraliq 
maqsadlarni ajratib ko‘rsatadigan o‘z maqsadlari mazmunini o‘rnatadi. Bunda rejalashtirish muhim rol 

---