Таълими методикаси book · December 022 citations reads 2,437 author
Yüklə 56 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
Muhammad Xorazmiy (780
– 850 yillar) olamga kelgan. Uning to‘liq ismi sharifi Abu Abdulloh Muhammad Ibn Muso al-Xorazmiy. Buyuk alloma yashagan davr Sharq uyg‘onish davrining (IX asrdan boshlanib to XVI asrlargacha davom etgan) birinchi bosqichiga to‘g‘ri keladi. Arab halifaligida IX asrda vujudga kelgan davr tarixchi olimlar tomonidan Sharqda Uyg‘onish davrining boshlanishi hisoblanib, uning markazi Bog‘dod shahri bo‘lgan. Bu shaharda xalifa Xorun al- Rashid (786 – 833) va uning o‘g‘li Ma’mun davrida Sharqda ilk bor “Baytul hikmat” (“Donishmandlar uyi”), hozirgi zamon tili bilan aytganda, akademiyaga asos solingan. Mazkur akademiya barcha ilm sohiblari to‘plangan fan dargohiga aylanadi. Uning qoshida jahon kutubxonasi tashkil etilgan, rasadxona (observatoriya) qurilgan. Beruniyning ta’kidlashicha, ulug‘ zamondoshi va hamdiyori Muhammad Xorazmiy ushbu akademiyani boshqargan. “Baytul hikmat”da matematika, astronomiya, geodeziya, geografiya va boshqa sohalar bo‘yicha ilmiy tadqiqotlar olib borilgan va al-Xorazmiy maktabi 39 yaratilgan. Ushbu akademiyada Ahmad Farg‘oniy, Abdulloh Marvaziy kabi O‘rta Osiyolik olimlar tadqiqotlar olib borganlar. Xorazmiyning qalamiga mansub bo‘lgan 20 dan ortiq asarlardan bizgacha faqat 10 tasi yetib kelgan. Shulardan, “Kitob-u surat al-arz”, “Usturlob haqida risola”, “Quyosh soatlari”. Uning rahbarligida Yer kurrasining kattaligini aniqlash maqsadida Yer meridianining 1 gradusi o‘lchab chiqilgan. Xorazmiy “Kitobu surat al-arz” (“Yer surati”) taxminan 836-847 yillarda yozilgan risolasi bilan IX asrdayoq jahon geografiyasi rivojlanishiga munosib hissa qo‘shgan allomadir. Xorazmiy tomonidan yaratilgan bu kitobning mazmuni quyidagicha: bu kitob bir necha o‘nlab kartalar va izohlardan iborat bo‘lgan. Shularning hammasi “Kitobu surat al-arz” deb atalgan. “Arz” so‘zi – yer, dunyo ma’nosida, “surat” – qiyofa, ko‘rinish ma’nosini anglatsa ham, ko‘pincha “geografiya” so‘zi o‘rnida ishlatilgan, shuning uchun kitobning nomi “Yerning surati” yoki “Geografiya” deb tarjima qilingan. Kitobning ikkinchi nomi “Kitobu rasm ar-rub al-ma’mur” (“Ma’muraning rasmi”, “Aholi yashaydigan chorak rasm”). Bu kitobning yagona qo‘lyozmasi 1878 yilda Qohirada topilgan bo‘lib, uning ayrim betlari yo‘qolgan, atlasdan esa faqat 4 ta karta saqlanib qolgan. Hozirgi paytda bu kitobning nusxasi Fransiyaning Strasburg universiteti kutubxonasida saqlanmoqda. Kitobda berilgan izohnomalar birmuncha to‘liq saqlanib qolgan. Izohlar, asosan, zij tarzida, ya’ni raqamlar jadvali ko‘rinishida yozilgan. Har sahifada ikki qator jadval berilib, unda dunyoning turli hududlari: Afrika, Osiyo va Yevropa qit’alari iqlimlar bo‘yicha joylashtirilgan va koordinatalari ko‘rsatilgan. Jami 537 ta eng muhim joyning nomi, g‘arbdan sharqqa qarab ketma-ket yozilgan. Avvalo, shaharlar birma-bir aytib o‘tilgan, so‘ngra tog‘lar (203 nom), dengizlar va orollarning nomlari, eng oxirida daryolar alohida-alohida yozilgan. U geografiya tarixida birinchi bo‘lib, Amudaryo va Sirdaryoning Orol dengiziga quyilishini aytib o‘tgan. Namuna tariqasida H.Hasanov tomonidan kitobda keltirilgan jadval (“zij”) dan lavhalar keltirildi (bu yerda va boshqa sahifalarda qavs ichiga olingan so‘zlar muallifnki). Yüklə 56 Kb. Dostları ilə paylaş:
|