Tar ishlar V-VIII boblar p65
Yüklə 0,83 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
145 V BOB. SINFDAN VA MAKTABDAN TASHQARI TARBIYAVIY ISHLAR 5.1. Sinfdan va maktabdan tashqari tarbiyaviy ishlarning maqsadi va vazifalari O‘zbekiston Respublikasining istiqlolga erishuvi hamda o‘z mustaqil siyosiy, iqtisodiy va ijtimoiy yo‘liga ega bo‘lishi, xalq xo‘jaligining turli sohalarida, jumladan, xalq ta’limi tizimida ham o‘sib kelayotgan yosh avlod ta’lim-tarbiyasi bilan borliq jarayonini qayta ko‘rib chiqishni taqozo etmoqda. Hozirgi paytda fan va madaniyatning eng so‘nggi yutuqlari asosida kelajagimiz bo‘lgan yosh avlodni hayotga tayyorlashning samarali shakl va uslublarini izlash nihoyatda zarurdir. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining „Ma’naviyat va ma’rifat“ jamoatchilik markazi faoliyatini yanada takomillash- tirish va samaradorligini oshirish to‘g‘risida“gi farmonida ko‘rsa- tilganidek, jamiyatda yuksak ma’naviy fazilatlarini kamol topti- rish, milliy mafkurani shakllantirish, yoshlarni boy madaniy merosimiz, tarixiy an’analarimizga, umuminsoniy qadriyatlarga hurmat, Vatanga muhabbat, istiqlol g‘oyalariga sadoqat ruhida tarbiyalash mamlakatimizda amalga oshirilayotgan barcha islo- hotlarning hal qiluvchi omilidir. Sinfdan va maktabdan tashqari tarbiyaviy ishlarning samaradorligini oshirish, avvalo, komil insonni shakllantirishning eng zamonaviy va qulay yo‘nalish- larini topib joriy etishga bog‘liq. Ushbu Konsepsiya ham xuddi shu maqsadda, shaxs kamoloti bosqichlarini belgilab olishga yo‘- naltirilgan. Tarbiyaviy ishlarni davr talabiga javob beradigan holga keltirish uchun tarbiyaning asosi bo‘lgan barcha g‘oyalar qayta- dan ko‘rib chiqilishi, asosiy e’tibor bola shaxsiga qaratilishi, yillar davomida to‘plangan ijobiy tajribadan unumli foydalanish zarurligini taqozo etadi. Tarbiyaviy ishlar huquq-tartibot organ- lari, ijodiy uyushmalar, davlat va nodavlat jamg‘armalar, qo‘- mitalar va tashkilotlar bilan hamkorlikda olib boriladi. Inson shaxsining kamol topishi juda murakkab va uzluksiz jarayon davomida shakllanadi. Uning tarbiyasiga ota-onasi, 146 maktab, mahalla, do‘stlari, jamoat tashkilotlari, atrof-muhit, ommaviy axborot vositalari, san’at, adabiyot, tabiat va hokazo- lar bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Yuqoridagi barcha hayotiy ehtiyojlarni vujudga keltirishda o‘zaro hamkorlikning ta’sir doirasi orqali shaxsni tarbiyalash va tarbiyaning birligini ta’minlagan holda, uni shaxs sifatida shakl- lanishiga salbiy ta’sir ko‘rsatadigan muhitdan himoya qilishdir. Tarbiyaning bosh maqsadi — yosh avlodni ma’naviy-axloqiy tarbiyalashda xalqning boy milliy, ma’naviy-tarixiy an’analariga, urf-odatlari hamda umumbashariy qadriyatlarga asoslangan sa- marali tashkiliy, pedagogik shakl va vositalarni ishlab chiqib, amalda joriy etishdir. Tarbiyaning asosiy vazifasi — shaxsning aqliy, axloqiy, er- kin fikrlovchi va jismoniy rivojlanishi, uning qobiliyatlarini har tomonlama ochish uchun imkoniyat yaratishdir. Buning uchun: — yoshlarni erkin fikrlashga tayyorlash, hayot mazmunini tushunib olishlariga ko‘maklashish, o‘z-o‘zini idora va nazorat qila bilishni shakllantirish, o‘z shaxsiy turmushiga maqsadli yondashuv, ularda reja va amal birligi hissini uyg‘otish; — o‘quvchilarni milliy, umuminsoniy qadriyatlar, Vatani- mizning boy ma’naviy merosi bilan tanishtirish, madaniy ham- da dunyoviy bilimlarni egallashga bo‘lgan talablarini shakllan- tirish, malaka hosil qildirish, tobora o‘stirib-boyitib borish va estetik tushunchalarini shakllantirish; — har bir o‘smirning bilimdonligini va ijodiy imkoniyat- larini aniqlab, ularni rivojlantirish. Inson faoliyatini turli soha- larda joriy qilib ko‘rish. Bolalar ijodkorligi, iqtidorini yuzaga chiqarish va yanada qo‘llab-quvvatlash uchun shart-sharoit ho- zirlash; — insonparvarlik odobi me’yorlarini shakllantirish (bir- birini tushunadigan, mehribonlik, shafqatlilik, irqiy va milliy kamsitishlarga toqatsizlik), muomala odobi kabi tarbiya vositalari (nohaqlikka, yolg‘onchilik, tuhmat, chaqimchilikka toqatsizlik) keng qo‘llanishi lozim; — vatanparvarlik, dunyoviy fikrlash, jamiyatimizda yasha- yotgan odamlar bilan o‘zaro munosabat-muloqotni o‘rganish, 147 o‘z xalqi, davlati, uning himoyasi uchun hamisha shay bo‘lib turish, O‘zbekiston Respublikasi va boshqa davlatlarning ramz- lariga hurmat bilan qarash, yosh avlodni O‘zbekiston Konsti- tutsiyasiga, Bayrog‘iga, Gerbiga, Madhiyasiga, Prezidentiga sa- doqatli qilib tarbiyalash; — qonuniy jamoa axloqi va turmush qoidalariga hurmat bilan qarashni tarbiyalash, shaxsning noyob qirralarini belgilovchi fu- qarolik va ijtimoiy mas’uliyat hislarini rivojlantirish, o‘zi yasha- yotgan mamlakatning ravnaqi, insoniyat taraqqiyotini barqaror saqlab qolish uchun fidoyilik, ekologik ta’lim-tarbiya; — mustaqil davlatimiz — O‘zbekiston Respublikasining ich- ki va tashqi siyosatiga to‘g‘ri va xolisona baho berishga o‘rgatish. Uning tinchliksevarlik, demokratiya va boshqa davlatlarning ichki ishlariga aralashmaslik, oshkora-ochiq tashqi siyosatiga va o‘z xalqining turmush darajasini oshirishga yo‘naltirilgan, fuqaro- larni ijtimoiy himoya qiladigan ichki siyosatini to‘g‘ri tushun- tirmoq kerak; — turmushda eng oliy qadriyat hisoblangan mehnatga ijodiy yondoshish fazilatlarini shakllantirish; — sog‘lom turmush tarziga intilishni tarbiyalash va rivojlan- tirish, munosib oila sohibi bo‘lish istagini shakllantirish; — yoshlarimizni erkin mustaqil fikrlashga o‘rgatish. Tarbiyaning asosiy tizimi quyidagicha bo‘lishi lozim: — tarbiyada tarbiyalanuvchi shaxsini oliy ijtimoiy qadriyat deb tan olish, har bir bola, o‘smir va yosh yigit-qizning be- takror va o‘ziga xosligini hurmatlash, uning ijtimoiy, huquqiy va erkinligini e’tiborga olish; — yoshlarda istak va imkoniyat muvofiqligi tuyg‘usini qaror toptirish; — milliylikning o‘ziga xos an’analari va vositalariga tayanish; — shaxslararo munosabatlarda insonparvarlik, pedagoglar va o‘quvchilar o‘rtasidagi bir-biriga hurmat munosabatlari, bolalar fikriga e’tibor qilish, ularga mehribonlarcha munosabatda bo‘lish. Sinfdan va maktabdan tashqari tarbiyaviy ishlar o‘quvchi- larning qiziqishi, istaklari, xohish va ehtiyojlariga suyangan hol- 148 da ularning darsdan bo‘sh vaqtlarida o‘quv-tarbiya jarayonini to‘ldiradi. U o‘quvchilarning ijodiy qobiliyatlarini, tashabbus- korligini oshirishga imkoniyat yaratadi. Sinfdan tashqari ishlar- ning o‘ziga xosligi shundaki, to‘garak, klub dasturlarining rang- barangligi, ular mazmunidagi yangiliklar o‘smir yigit-qizlarning shaxs sifatida shakllanishlari uchun yangi imkoniyatlar yaratadi. 5.2. Sinfdan va maktabdan tashqari tarbiyaviy ishlarni tashkil qilishning nazariy asoslari Maktabning o‘quvchilar bilan olib boradigan o‘quv mash- g‘ulotlaridan tashqari, xilma-xil ta’lim-tarbiya ishlari sinfdan tashqari ishlar nomini olgan. Sinfdan tashqari ishlar maktab ta’lim-tarbiya jarayonining tarkibiy qismi o‘quvchilarning bo‘sh vaqtlarini yo‘lga qo‘yish shakllaridan biridir. Sinfdan va maktab- dan tashqari ishlar shaxsni har tomonlama kamol toptirish va uni hayotga, aktiv faoliyatga tayyorlash uchun keng imkoni- yatga ega. Bu ishlar bolalarning qiziqishlariga muvofiq tarzda ko‘ngillilik asosida tashkil qilinadi. O‘quvchilar sinfdan va mak- tabdan tashqari ishlarda o‘zlarini qiziqtiradigan mashg‘ulotlarni tanlab olishadi, ularda mustaqil, tashabbuskorona ishtirok eti- shadi. Maktab va maktabdan tashqari muassasalarning tashkiliy ishlarini, mazmuni va maqsadini belgilash bugungi kunimizning barcha qirralarini hisobga olishni talab etmoqda. Sinf va maktab- dan tashqari mazkur tarbiyaviy ishlar shaxs kamoloti bosqich- larini belgilab olishga qaratilganligi bilan tavsiflanadi. Mazkur muammoni ijobiy hal etish uchun sinfdan va maktabdan tash- qari tarbiyaviy ishlar tizimida quyidagilar bo‘lishi lozim: — pedagoglar va o‘quvchilar o‘rtasida o‘zaro hurmat munosa- batlari shakllanganlikning o‘ziga xos an’ana vositalariga tayanish; — ulg‘atgan inson shaxsini tarbiyada oliy ijtimoiy qadriyat deb tan olish, har bir bola, o‘smir va yosh yigitning betakror va o‘ziga xosligini hurmatlash, ijtimoiy huquqini e’tiborda tutish zarur. Sinfdan tashqari ishlarni to‘la qamrab olgan to‘garaklar bir necha xilda bo‘lishi mumkin: 149 a) fan to‘garaklari; b) mohir qo‘llar to‘garaklari; d) duradgorlik to‘garaklari; e) sport to‘garagi; f) badiiy to‘garak. Bu to‘garaklarni o‘rta umumta’lim maktablarida sinf rahbari va tarbiyaviy ishlar tashkilotchisi uyushtiradi. Sinf rahbari to‘- garak rahbarlariga yaqindan yordam beradi. Qiziqishlari, inti- lishlari bir xil bo‘lgan o‘z o‘quvchilarini biror to‘garakka a’zo bo‘lishga chorlaydi. Sinfdan va maktabdan tashqari tashkil qilingan ishlar o‘quv- chilar hayotidagi tarbiyaviy faoliyatni to‘ldiradi. Ularning dun- yoqarashi to‘g‘ri shakllanishiga, axloqiy kamol topishiga ko‘- maklashadi. Nazariy bilimlarni amaliyot, ishlab chiqarish bilan chambarchas bog‘lanishiga zamin yaratadi. Sinfdan va maktabdan tashqari ishlarga rahbarlik qiluvchi tashkilotchilarning vazifalari ham ko‘p qirralidir. Sinfdan va maktabdan tashqari tarbiyaviy ishlar tashkilotchisining vazifala- riga quyidagilar kiradi: — darsdan tashqari tarbiyaviy ishlarni rejalashtirish va amalga oshirishni nazorat qilish; — o‘quvchilarning sinfdan va maktabdan tashqari ko‘p qir- rali ishlarini pedagogik jamoa, o‘quvchilar tashkilotlari, sinf faollari yordamida yo‘lga qo‘yish; — sinfdan va maktabdan tashqari ishlar yo‘nalishiga bevosita rahbarlik qilgan holda, o‘qituvchilar, sinf rahbarlari, ota-ona- lar, o‘quvchilar tashkilotlari, sinf faollariga uslubiy yordam ko‘rsatish; — umummaktab va maktablararo o‘tkaziladigan eng muhim tarbiyaviy tadbirlarda qatnashish; — o‘quvchilarning bo‘sh vaqtlarini tashkil qilishda tarbiya va madaniyat muassasalari hamda jamoatchilik kuchidan keng foydalanish. Bu borada tashkilotchilar faolligining uchta asosiy tomonini ko‘rish mumkin: tashkilotchilik, uslubiy va ma’muriy. 150 Bular, ko‘pincha, o‘zaro uzviy bog‘langan holda namoyon bo‘ladi. Tashkilotchining tashkilotchilik faoliyatiga quyidagi bir qa- tor ishlarni kiritish mumkin: — tarbiyaviy ishlar sohasida erishilgan yutuq va kamchilik- larni tahlil qilish; — tarbiyaviy ishlarning maqsad va vazifalarini aniqlash; — tarbiyaviy, ommaviy-siyosiy ishlarni rejalashtirish va ular- ning mazmuni, shakl va usullarini aniqlash; — sinfdan va maktabdan tashqari tarbiyaviy ishlarni guruh- lashtirish, boshqaruvchi shaxslarni aniqlash. Maktabda tarbiyaviy ishlarni aniq rejalashtirmasdan uning mazmuni, shakl va usullarini aniqlamasdan, ma’lum bir tizimga solmasdan turib ko‘zda tutilgan maqsadga erishish qiyin. Sinfdan tashqari ishlarning tarbiyaviy ta’siri ko‘p darajada o‘quv jarayo- nini tashkil etish saviyasiga hamda o‘quvchilar jamoasining xilma-xil ishlarni qanday yo‘lga qo‘yishiga bog‘liqdir. Sinfdan tashqari faoliyat majburiy dastur bilan chegaralanmaydi, balki yoshlari har xil o‘quvchilarni ixtiyoriy ravishda birlashtiradi. Ularning tashabbusi asosida ishlarni amalga oshiradi, fanga qi- ziqtiradi, ularni xalqning madaniy hayoti muhitiga olib kiradi. Sinfdan tashqari ishlar shaxsdagi ijtimoiy faollik, ijtimoiy ong hamda axloqiy odatlarni tarkib toptirishning eng muhim omilidir. Bu faoliyat ilmiy jamoa, adabiy va maktab teatrlarining ishlari, turli mavzularda o‘tkaziladigan kitobxonlar konferensiyasi va munozaralar, siyosiy, axloqiy, ilmiy-ommabop va mehnat mavzularidagi ma’ruza va suhbatlar, ijtimoiy foydali mehnat, siyosiy axborot, bayram kechlari va ertaliklari, to‘garak mash- g‘ulotlarini o‘z ichiga oladi. O‘quvchilarning sinfdan tashqari ishlari o‘z mazmuniga ko‘ra tafakkur faoliyati va munosabat vo- sitasi hisoblanadi. Chunki sinfdan tashqari ishlarda olingan ax- borot idrok etiladi, qayta ishlanadi va shu asosda yangi bilimlar hosil qilinadi. O‘quvchilar maktabdan tashqari ishlarda qatna- shib, turli kishilar bilan muayyan munosabatga kirishadilar, turli vazifatlarga duch keladilar. Shuning uchun ham o‘quvchi- larning maktabdan tashqari faoliyatlari qanchalik xilma-xil bo‘l- 151 sa, ularning munosabatlari shunchalik boy, munosabat doirasi keng va ma’naviy o‘sishi samarali bo‘ladi. Maktabdan tashqari- dagi tarbiyaviy ishlarda o‘quvchilar jamoada ishlashni o‘rgana- dilar ijtimoiy mehnat quvonchini his qiladilar, ishlab chiqarish mehnatiga qo‘shiladilar, jamoatchilik fikriga bo‘ysunishga, jamoa sharafi uchun kurashishga odatlanadilar. Maktabdan tashqari faoliyat unda qatnashuvchilarning ma’naviy va jismoniy rivojla- nishi hamda yosh xususiyatlariga ko‘ra belgilanadi. Bu jarayonga ular ta’lim olayotgan maktabning sharoiti ham ta’sir etadi. Garchand mamlakatimizdagi barcha maktablarning vazifalari bir bo‘lsa-da, o‘sha maktablarning o‘ziga xos xususiyatlari bor va bu xususiyatlar madaniy va milliy sharoitlarda yaqqol ko‘rinadi. Tar- biyachilar, sinf rahbarlarining sinfdan va maktabdan tashqari olib boradigan tarbiyaviy ishlarida quyidagi ish usullaridan foy- dalanishlari maqsadga muvofiqdir: 1. Og‘zaki ish usullari. Turli axborotlar, majlislar, ertalabki yig‘inlar, ma’ruzalar, kitobxonlar konferensiyalari, munozara- lar, uchrashuvlar, gazetalar, radiojurnallar. 2. Amaliy ish olib borish usullari. Turli joylarga sayohatlar, sport musobaqalari, olimpiada, iztoparlar ish faoliyati, yosh tabiatshunoslar to‘garaklari, shanbaliklar. 3. Ko‘rgazmali ish usullari. Maktab muzeylari, urush va mehnat qahramonlari xonasi, yangi kitoblar ko‘rgazmalari. Tarbiyaviy ish pedagogdan butun qolibiliyatini ishga solish- ni, tinmay izlanishni taqozo etadi. Chunki kelajak avlod tarbiya- langan, uyushgan, ahil, jonajon Vatanimizning haqiqiy fuqa- rolari bo‘lishlari lozim. Fuqarolik faoliyati o‘z davlati oldidagi huquq va burchlarini tan olishni, jamiyat belgilagan yashash va axloq me’yorlariga ongli rioya etishni, mehnat va jamoada faollikni, ma’naviy ye- tuklikni barqaror etadi: — islohotlarning taqdiri va samarasi uchun javobgar, yurti- mizning ertangi kuni va istiqboli uchun fidoyi shaxslarni shakl- lantirish borasida ustuvor davlat siyosati yurituvchi; — siyosiy onglilik va ijtimoiy faollik, ya’ni davlatning ichki va xalqaro siyosatini tushunish va idrok qilish. Vatanparvarlik va 152 baynalmilallikni his etish, ijtimoiy siyosiy hayotda faol qatna- shishga shay turish; — xalq, davlat oldidagi fuqarolik burchi, ya’ni qonunchilik tamoyillarini, o‘zining Vatan, mahalla, oila oldidagi huquq va burchlarini bilishi, ularga qat’iy amal qilishi. Qonunchilikning buzilishiga murosasiz munosabatda bo‘lish. 5.3. Sinfdan tashqari ishlarning shakl va metodlari Jamoat tashkilotlari o‘quvchilar bilan darsdan tashqari vaqtlarda olib boriladigan xilma-xil mashg‘ulotlarni o‘qituvchilar yordamida tashkil qiladilar. Sinfdan tashqari ishlar o‘z mazmu- niga ko‘ra juda xilma-xil: ijtimoiy-siyosiy, ilmiy, ijtimoiy foydali, badantarbiya-sog‘lomlashtirish ishlari bo‘ladi. Sinfdan tashqari ishlar uch xil shaklda: ommaviy, to‘garak va individual shakllar- da tashkil qilinadi. Ommaviy shakllar: ertaliklar, maktab kechalari, bolalar bay- ramlari, ko‘riklar, quvnoqlar va topqirlar to‘garagi, sayr, sinf va maktab muzeylari, bolalar ishlarining ko‘rgazmalari va ho- kazolar. To‘garak shakllari: maktabdagi har bir to‘garak o‘zining doi- miy ish kunlari va soatlariga ega bo‘lishi lozim. To‘garakda qat’iy intizom bo‘lishi: to‘garak a’zolari mashg‘ulotlariga kechikmasdan kelishlari, to‘garak topshiriqlarini batartib bajarishlari, to‘garak- ning moddiy boyliklarini ehtiyot qilishlari kerak. Sinfdan tashqari individual shakllar: har bir o‘quvchi mayl va qobiliyatlarining rivojlanishiga yordam beradi. Bu ishda sinfdan tashqari o‘qish katta ahamiyatga ega. Maktabda har bir sinf uchun sinfdan tashqari o‘qish dasturi bor. O‘quvchining nima o‘qiyotgani va o‘qigan narsalarini qanday idrok qilayotganini o‘qituvchi bilishi juda muhim. Shuning uchun o‘qituvchining sinfdan tashqari o‘qishga rahbarligi eng yaxshi kitoblarni targ‘ib qilish va o‘quvchilarda o‘qilgan darsliklarni to‘g‘ri, chuqur idrok etishni rivojlantirishdan iborat. Individual topshiriqlarning turlari juda ko‘p bo‘lib, o‘sim- liklar o‘stirish, gullar, sabzavotlar yetishtirish ham ana shun- 153 day topshiriqlar jumlasiga kiradi. Individual topshiriqlarda har bir o‘quvchining imkoniyat va qiziqishlari hisobga olinsa, ular bolalarning qobiliyatlari, iste’dodlarini o‘stirishga yordam beradi. O‘qituvchi ta’lim jarayonida bolalarning madaniy ehtiyojlari va kamolot darajalarini aniqlash bilan shug‘ullanadi. Ularga muvofiq tarzda ayrim o‘qituvchilar guruh yoki butun sinf bilan olib boriladigan sinfdan tashqari ishlarni rejalashtirishadi. Maktabdan tashqari ishlar. Maktabdan tashqari ishlar bola- larning yoshi va qiziqishlarini hisobga olgan holda, ixtiyoriy ravishda, faol va mustaqil qatnashishlari sharoitida tashkil qili- nadi. Maktabdan tashqari ishlarda bolalar kutubxonasining ishi diqqatga sazovor. Bolalar kutubxonalari maktablarning 1 — 4- sinflari o‘quvchilariga, shuningdek, maktabgacha tarbiya yoshi- dagi kitob o‘qiy oladigan bolalarga xizmat ko‘rsatadi. Kutubxo- naning butun ishi bolalarga yaxshi tarbiya berishga, fan asosla- rini o‘rganishda o‘quvchilarga yordamlashishga, bolalarda o‘qish madaniyatini tarbiyalashga, mustaqil ravishda bilim olish mala- kalarini hosil qilish va mustahkamlashga qaratilgan. Maktabdan tashqari ishlarda o‘qituvchi muayyan aholi ya- shaydigan joyda qanday muassasalar borligini bilib, ular bilan hamkorlikda qilinadigan ishlarni yo‘lga qo‘yadi, o‘quvchilarning qiziqishlarini hisobga olgan holda, ularni to‘garaklarga jalb qiladi. Sinfdan va maktabdan tashqari ishlar tashkilotchisi maktabda tarbiyaviy ishning umumiy rejasini tuzadi hamda o‘quvchilarga har tomonlama tarbiya berishda maktab o‘qituvchilari, maktab- dan tashqari muassasalar hamda maktabni otaliqqa olgan tash- kilotlarning ishlarini bir-biriga muvofiqlashtiradi. O‘quvchilarni har tomonlama yetuk, barkamol qilib tarbiyalash masalalarini muvaffaqiyatli hal etish, ularda faol hayotiy mavqeni shakllan- tirish, o‘zlashtirish va bilim sifatini oshirish ko‘p jihatdan kuni uzaytirilgan guruhlarning samarali ishlashiga bog‘liqdir. Sinfdan va maktabdan tashqari tashkil qilingan ishlar o‘quvchilar hayo- tidagi tarbiyaviy faoliyatni to‘ldiradi. Ularning dunyoqarashi to‘g‘ri shakllanishiga, axloqiy kamol topishiga ko‘maklashadi. Nazariy bilimlarning amaliyot, ishlab chiqarish bilan bog‘lani- shiga zamin yaratadi. 154 Sinfdan va maktabdan tashqari ishlarga rahbarlik qiluvchi tashkilotchilarning vazifalari ham ko‘p qirralidir. Ularga quyida- gilar kiradi: 1. Darsdan tashqari tarbiyaviy ishlarni rejalashtirish va amal- ga oshirishni nazorat qilish. 2. O‘quvchilarning sinfdan va maktabdan tashqari ko‘p qir- rali ishlarini o‘quvchilar tashkilotlari, sinf faollari yordamida yo‘lga qo‘yish. 3. Sinfdan va maktabdan tashqari ishlar yo‘nalishiga bevosita rahbarlik qilgan holda, o‘qituvchilar, sinf rahbarlari, ota-onala- ri, sinf faollariga uslubiy yordam ko‘rsatish. 4. Umummaktab va maktablararo o‘tkaziladigan eng muhim tarbiyaviy tadbirlarda qatnashish. 5. O‘quvchilarning bo‘sh vaqtlarini tashkil qilishda tarbiya va madaniyat muassasalari hamda jamoatchilik kuchidan keng foy- dalanish. Bu borada tashkilotchilar faolligining uchta asosiy to- monini ko‘rish mumkin: tashkilotchilik, uslubiy va ma’muriy. Bular, ko‘pincha, o‘zaro uzviy bog‘langan holda namoyon bo‘ladi. Ma’naviy-ma’rifiy ishlar bo‘yicha direktor o‘rinbosari- ning tashkilotchilik faoliyatiga quyidagilarni kiritish mumkin: 1. Tarbiyaviy ishlar sohasida erishilgan yutuq va kamchilik- larni tahlil qilish. 2. Tarbiyaviy ishlarning maqsad va vazifalarini aniqlash. 3. Tarbiyaviy, ommaviy, siyosiy ishlarni rejalashtirish va ularning mazmunini, shakl va usullarini aniqlash. 4. Sinfdan, maktabdan tashqari ishlarni rejalashtirish, guruhlashtirish va ularning mazmunini, shakl va usullarini aniqlash, boshqaruvchi shaxslarni aniqlash. Tarbiyaviy ishlarni rejalashtirishda quyidagi pedagogik talab- lar mavjud: Maktabdan tashqari ta’lim muassasalarining to‘garak qat- nashchilari ongida yuksak ma’naviy-axloqiy fazilatlar mujas- samlashgan bo‘lishi kerak. To‘garak qatnashchilarini doimiy ra- vishda fan va madaniyatning so‘nggi yutuqlaridan xabardor qilib turish, ular ongini ijodiy ishlar va tarbiyaviy tadbirlar bilan band qilish muhim o‘rin tutadi. To‘garak qatnashchilarida mus- 155 taqillik tushunchasi shakllangan bo‘lishi, ular davlatimiz ramz- larini, madhiyasini, urf-odatlarimizni yaxshi bilishlari kerak. Maktabdan tashqari ta’lim o‘quvchilarga, xohishlariga asos- langan holda darsdan bo‘sh vaqtlarda o‘quv tarbiya jarayonini to‘ldiradi va quyidagi yo‘nalishlar bo‘yicha to‘garak qatnashchi- lariga talablar qo‘yilishi kerak: 1. Vatanga muhabbat, komil inson tarbiyasi; 2. Estetik ta’lim; 3. Sayyohlik yo‘nalishi bo‘yicha to‘garaklarga qatnashish; 4. Ekologik ta’lim yo‘nalishi bo‘yicha to‘garaklar; 5. O‘quvchilarning ma’naviy-axloqiy yo‘nalishi bo‘yicha; 6. Huquqiy ta’lim yo‘nalishi bo‘yicha; 7. Texnik ijodkorlik yo‘nalishi bo‘yicha; 8. Istiqlol bolalari va iste’dodli yoshlar; 9. Iqtisodiy ta’lim. O‘quvchilarning mustaqilligi turli darajada bo‘lganida musta- qil tayyorgarlik amalga oshirilishi mumkinligini hisobga olish muhim, albatta. Bu esa, ular shaxsining shakllanishiga shubha- siz ta’sir ko‘rsatadi. Ayrim o‘quvchilarning ishdagi faol va mus- taqil holati tarbiyachining aralashuvini talab etmaydi, chunki o‘quvchilarning o‘zlari oldilarida turgan vazifalarini va ularni hal etish yo‘llarini ancha yaxshi tushunadilar. Bolalar tarbiyachi yordamisiz ishlaydilar. Bu yerda tarbiyachining aralashuvi maq- bul emas. Chunki bunday holat bolalarning mehnatsevarligini, bilish ehtiyojlarini shakllantirishda eng katta imkoniyatga egadir. O‘quvchi mustaqil harakat qilib, lekin o‘z ishini tarbiyalashning fikri va bahosiga bog‘liq qilib qo‘ygan paytda tobe mustaqil holat vujudga keladi. Ish qiziqish va ishtiyoq bilan bajarilsa ham mustaqil ishni bajarayotgan harakatlarida ishonchsizlik jihatlari mavjud bo‘ladi. Sinf rahbarining rahbarligi va nazorati ostida ha- rakat qiladigan o‘quvchilar toifasida majburiy ijro etish holati paydo bo‘ladi. Bunda o‘quvchilar ishga unchalik qiziqish bildir- maydilar. Ular, ko‘pincha, sinf rahbarining yordamini so‘rab murojaat qiladilar, kuchli o‘quvchilarning qo‘llab-quvvatlashi- dan foydalanishga intiladilar, agar bunday qo‘llab-quvvatlash bo‘lmasa, ishni davom ettirishga irodalarini ishga solmaydilar. 156 Bunday o‘quvchilarda tashqaridan majbur qilish vaqtida harakat qilish odati mustahkamlanadi. Agar bunday holat barqaror bo‘- lib qolsa, u o‘quvchining faqat aqli emas, shu bilan birga ma’- naviy rivojlanishiga ham to‘sqinlik qilishi mumkin. Maktabdan va sinfdan tashqari ishlarda o‘quvchilarning bir- biriga hurmati, axloqiy sifatlari jamoa orasida shakllanib boradi. Bunda o‘quvchilarning bir-biriga bo‘lgan muomala madaniyati ham shakllanadi. O‘quvchi o‘qituvchiga taqlid asosida yoki do‘st- lari orasida o‘rgangan tarbiyasi muomalasiga ta’sir qilish mum- kin. O‘qituvchi o‘quvchilar orasida muomala madaniyatini shakl- lantirish uchun avvalambor o‘quvchining o‘ziga bo‘lgan muo- malasini, e’tiborini o‘rganishi kerak. O‘quvchi maktab qoidalariga rioya qilish bilan birga, o‘qi- tuvchi talabiga ham javob berishi lozim. O‘qituvchi talablari: 1. Darslarga to‘liq qatnashish. 2. O‘quv qurollari bilan ta’minlanganligi. 3. O‘qituvchini diqqat bilan eshitish. 4. Topshiriqlarni o‘z vaqtida bajarish. 5. Tashkiliy ishlarda faol qatnashish. 6. Sinf intizomiga rioya qilish. 7. Tozalikka rioya qilish. Sinfdan va maktabdan tashqari ishlarni nazoratsiz ijro etish holati rasmiy ijrochilik, ishtiyoq va havas bilan mehnat qilishni istamasligini yashirishga intilayotgan o‘quvchilarda kuzatiladi. Bunday holatning uzoq vaqt mavjud bo‘lishiga yo‘l qo‘yib bo‘l- maydi, aks holda o‘quvchilarda ishiga nisbatan rasmiy munosabat jihatlari paydo bo‘ladi, bu esa ularning mehnatdagi tashqi faol- ligini yo‘qqa chiqaradi. Sinfdan va maktabdan tashqaridagi ishlarda o‘quvchilarning xatti-harakatlari oldindan juda qattiq tartibga solib qo‘yilganligi xususida e’tirozlar bildirilmoqda. Maktab o‘quvchilarining mus- taqil tayyorgarligiga pedagogik rahbarlik shunday qurilishi ke- rakki, u o‘quvchilarni charchatib qo‘ymasin, doim bir xil tusda bo‘lmasin yoki haddan tashqari oson, aqliy va irodaviy kuch- g‘ayratni sarflashni talab qilmaydigan bo‘lmasin. Sinfdan va maktabdan tashqari ishlarni tashkil etish va o‘tkazishda tarbiya- 157 chining eng muhim vazifasi o‘quvchilarni o‘quv vazifalarini hal etishga o‘rgatishdan, buning uchun harakat usullarini to‘g‘ri tanlashdan, o‘z xatti-harakatlariga rahbarlik faoliyatini nazorat qilishdan, mustaqil ish ko‘nikmalarini boshqa muhim hayotiy vaziyatlarga o‘tkazishni nazarda tutish lozim. Bunda fikrlash fao- liyatining mustaqilligi, intizom, uyushqoqlik va o‘z-o‘zini nazo- rat qilish kabi to‘rtta tarkibiy qismni hisobga olish muhimdir. Mazkur jihatlarni shakllantirish ustidan nazoratni amalga oshi- rish sinfdan tashqari ishlarga rahbarlik qilayotgan o‘qituvchining muhim va murakkab vazifalaridan biridir. Buning uchun o‘quv- chi faoliyati natijalarini hisobga olishni va bu jarayonni tahlil etishni uyushtirish zarur. O‘qituvchi sinf-dars faoliyati uchun xos bo‘lgan shakllarni nazorat qilishning bir necha usullarini qo‘llashi mumkin. Eng kuchli va qobiliyatli o‘quvchilarga xomaki yozuv bilan ishlash huquqi beriladi. Unda qoida ko‘rsatiladi, bu qoidani tasdiqlovchi misollar keltiriladi, o‘quv vazifasi qayd etiladi. Yozuv juda qisqa bo‘ladi, lekin u o‘quvchining fikrlashi qanday ekanligini ko‘rsatadi. Sinfdan va maktabdan tashqari ishlarda o‘quvchilarni ayrim ko‘nikmalarga o‘rgatishni nazorat vositasi deb hisoblash kerak. O‘z-o‘zini tekshirish, o‘zaro tekshirish usullariga o‘rgatish o‘qi- tuvchining o‘quvchilar bilan shunday aloqasini talab etadiki, bunda ularning fikrlash ishi jarayoni ravshan bo‘ladi. O‘quv- chilarning o‘zlari harakatni taklif etadilar va shu bilan pedagogga muayyan ma’lumot beradilar. Sinf rahbari ishida o‘quvchilar jamoasini shakllantirish markaziy vazifa hisoblanadi, chunki jamoada shaxsni tarbiyalash tarbiyaning yetakchi tamoyilidir. Bolalar jamoasini shakllantirish metodikasi yangi pedagogikada to‘la ishlab chiqilgan. Bu metodikaning umumiy asoslari pedago- gika kurslarida bayon etilgan jamoa va jamoada shaxsni tarbiyalash nazariyasiga tayanadi. Jamoa nazariyasi qoidalariga muvofiq uni yaratish meto- dikasi ishlab chiqilgan. Uning umumiy asoslari quyidagilardan iborat: talablar qo‘yish, faollarni tarbiyalash, o‘quv-mehnat, ijtimoiy-siyosiy va ommaviy-madaniy faoliyatdagi istiqbollarni tashkil etish, sog‘lom jamoatchilik fikrini shakllantirish, ijobiy 158 an’analarni yaratish va ko‘paytirish. Ta’riflangan bu qoidalar har qanday jamoani shakllantirish va rivojlantirish uchun qo‘l- lanma hisoblanadi. O‘rta umumta’lim maktablarida sinfdan va maktabdan tashqari ishlarda sinf rahbari va tarbiyaviy ishlar tashkilotchisi uyushtiradi. O‘quvchilar maktabdan tashqari ishlarda qatnashib, turli kishilar bilan muayyan munosabatga kirishadilar. Turli vaziyat- larga duch keladilar. Shuning uchun ham maktabdan tashqari faoliyatlari qanchalik xilma-xil bo‘lsa, ularning munosabatlari shunchalik boy bo‘ladi. Maktab tashqaridagi ishlarda o‘quvchilar jamoadagi ishlarini o‘rganadilar. Sinfdan va maktabdan tashqari tarbiyaviy ishlarni maktab- ning ma’naviy-ma’rifiy ishlari bo‘yicha direktor o‘rinbosari o‘z ishini reja asosida olib boradi va uning bajarilishini ham nazorat qiladi. Ish reja maktab direktori tomonidan tasdiqlanadi. Unda bolalarning yosh xususiyatlari, maktabning joylashgan shart- sharoiti, ijodiy birlashmalari, ilmiy markazlar bilan o‘zaro alo- qasi kabi ishlar inobatga olinadi. Ijodkor rahbar hamda ilg‘or o‘qituvchi, tarbiyachilar o‘z faoliyatlari ijarayonida tarbiyaviy ishlarni tashkil qilishda quyidagi tamoyillarni asos qilib oladilar: — tarbiyaviy tadbirlarni o‘tkazish; — ma’naviyatni yosh avlod ongiga singdirish e’tiqodga ay- lantirishdan iborat ekanligi; — tarbiya jarayonini milliy va umuminsoniy qadriyatlar bi- lan bog‘lab bola qalbiga va ongiga ta’sir ko‘rsatish; — tarbiyaviy ishlarni o‘quvchilar jamoasini jiðslashtiruvchi omillar bilan boyitib, tarbiyaning ta’lim bilan uzviyligini ta’- minlash; — tarbiyaviy jarayonda bolalarni tarbiyalash darajasini aniq- lash va ijobiy tomonlarini o‘stirish; — bola shaxsiga hurmat va talabchanlik; — bolalarning yosh va ruhiy holatini hisobga olish; — tarbiyaviy ishlarni tashkil qilish tomonlari barkamol in- sonni tarbiyalashda keng imkoniyatlarga ega bo‘lib, uni qay da- rajada olib borish sinf rahbari va tarbiyachining pedagogik ma- horatiga bog‘liq. 159 5.4. Sinfdan va maktabdan tashqari ishlarni amalga oshirishda direktor o‘rinbosarining ish metodikasi Maktabning ma’naviy-ma’rifiy ishlari bo‘yicha direktor o‘rin- bosari nizomda belgilangan vazifalar bilan bog‘liq ravishda te- gishli pedagogik xodimlarga ko‘rsatma beradi. Xizmat vazifasi doi- rasidan kelib chiqqan holda sinfdan va maktabdan tashqari ish- larni tashkil etish va yangi to‘garaklarni ochish masalalarini hal qiladi. Shuningdek, u: — sinf rahbarining ta’lim-tarbiya ishlari bo‘yicha erishgan yutuqlarini hisobga olib, uni taqdirlash uchun direktorga taklif kiritish; — sinf rahbarlarining o‘z vazifasiga nisbatan mas’uliyatsizligi yoki uni suiiste’mol qilganligi uchun direktor bilan kelishilgan holda tanbeh berish; — bolani yaxshi tarbiyalagan ota-onalarni, maktabga yor- dam bergan mahalla faollarini taqdirlash uchun direktorga taklif berish huquqiga ega. Direktor o‘rinbosari vazifalari: — sinf rahbarlari ish rejasini direktor bilan hamkorlikda tas- diqlash; — maktabda o‘tkaziladigan sport musobaqalari rejasini di- rektor bilan hamkorlikda tasdiqlash; — turli xildagi to‘garak ishlari rejasini direktor bilan ham- korlikda tasdiqlash. Sinfdan va maktabdan tashqari muassasalarning tashkiliy shakllari, mazmuni va maqsadini belgilash bugungi kunimizning barcha qarorlarini hisobga olishni talab etmoqda. Sinfdan va mak- tabdan tashqari mazkur tarbiyaviy ishlar shaxs kamoloti bos- qichlarini belgilab olishga qaratilganligi bilan tavsiflanadi. Buning uchun sinfdan va maktabdan tashqari tarbiyaviy ishlar tizimida quyidagilar bo‘lishi lozim: — ulg‘ayayotgan inson shaxsini tarbiyada oliy ijtimoiy qadri- yat deb tan olish, har bir bolaning betakror va o‘ziga xosligini hurmatlash, ijtimoiy huquqini e’tiborda tutish; 160 — milliylikning o‘ziga xos an’ana vositalariga tayanish; — pedagoglar va o‘qituvchilar o‘rtasida o‘zaro hurmat mu- nosabatlarini shakllantirish; — maktabning jamoat tashkiloti, otaliq qiluvchi korxonalar bilan aloqasini mustahkamlash; — bolalar nazoratsizligi va qonun buzilishining oldini olish; — yashash joyi bo‘yicha bolalarning bo‘sh vaqtini tashkil etish; — o‘quvchilarning oilalariga borish va bolalarni tarbiyalashda ularga yordam berish; — yosh avlodning Vatanga, jamiyatga va mehnatga, o‘ziga va odamlarga munosabatini anglab olishga qaratilgan axloqiy tuy- g‘ularini tarbiyalash. Tarbiyaviy ishlar bolalarning kundalik hayotidan olingan aniq dalillar va voqealarni, badiiy adabiyot, vaqtli matbuot, ki- nofilmlardan olingan misollarni tahlil etish hamda muhokama qilish asosida o‘tkaziladi. Bu ishlarning xususiyati shundaki, bu bolalarni o‘zining axloqiy xatti-harakatlari haqida mulohaza yuri- tishga va ularga to‘g‘ri baho berishga o‘rgatadi. Sinfdan va mak- tabdan tashqari tarbiyaviy ishlar o‘quvchilarning darsdan bo‘sh vaqtlaridagi o‘quv tarbiya jarayonini to‘ldiradi va kengaytiradi, o‘quvchilarni mustaqil bilim olishlari, ijobiy qobiliyatlarini, ta- shabbuskorligini oshirishga imkoniyat yaratadi. Sinf jamoasi bilan olib boriladigan tarbiyaviy ishlarning haj- mi, asosiy yo‘nalishlari, mazmuni har bir bosqichda o‘quvchi- larning psixik rivojlanishi darajasiga mos kelishi lozim. Tarbiyaviy ish pedagogdan butun qobiliyatini ishga solishni, tinmay izla- nishni taqozo etadi. Chunki kelajak avlod tarbiyalangan, uyush- gan, ahil, jonajon Vatanimizning haqiqiy fuqarolari bo‘lishi ke- rak. Maktabda bashlang‘ich sinflarda tarbiyaviy ishlarni olib borish, uni yo‘lga qo‘yish sinf rahbari yoki tarbiyaviy ishlar tashkilotchilari tomonidan uyushtiriladi. Tarbiyaviy ishning aso- siy yo‘nalishlari: — o‘quvchilarda ilmiy dunyoqarash asoslarini shakllanti- rish, ularni milliy istiqlol ruhida tarbiyalash; 161 — o‘quvchilarda axloq madaniyatini, ularning o‘z huquq va burchlariga nisbatan ongli munosabatni tarbiyalash; — o‘quvchilarning ijtimoiy foydali mehnatini tashkil etish; — o‘quvchilarda o‘z-o‘zini boshqarish malakalarini shakl- lantirishdir. Boshlang‘ich sinf o‘quvchisi va sinf rahbari faoliyatining asosiy vazifalaridan biri o‘quvchilarning ahil tarbiyaviy jamoasi- ni tashkil etishdir. Boshlang‘ich jamoa ishi shunday quriladiki, undan sinfning boshqa jamoalari bilan aloqasi doimiy ravishda amalga oshiriladi, umumiy maktab an’analari saqlanadi. Bosh- lang‘ich jamoa o‘qituvchi-tarbiyachi va sinf rahbari, o‘quvchilar o‘z-o‘zini boshqarish organlari rahbarligida umummaktab ijti- moiy foydali ishlari faoliyatida ishtirok etadi. O‘qituvchi va sinf rahbari sog‘lom, ahil bolalar jamoasini shakllantirish bilan birga doimiy bolalar qiziqishlarini qo‘llab-quvvatlaydilar, ularning ij- timoiy foydali faoliyatini yo‘naltirib boradilar. Kichik yoshli o‘quvchilar juda faol va harakatchan bo‘ladilar. Faollikka intilish bu yoshdagi bolalarning organik ehtiyojidir. Biroq bunda bolalar hali yetarli hayotiy tajribaga ega bo‘lmaydilar va kundalik peda- gogik rahbarlikka ehtiyoj sezadilar. Boshlang‘ich sinf o‘qituvchisi bolaning ilk maktabdagi qa- damidanoq tarbiyaviy ishning chinakam jamoatchilik munosa- batlarini yaratishga zo‘r imkoniyat beradigan, bolalarda bir-bir- lariga g‘amxo‘r munosabatda bo‘lishni tarbiyalaydigan, indivi- dual qobiliyatlarni rivojlantirish uchun qulay imkoniyatlar ya- ratadigan usullarni tanlaydi. O‘qituvchi boshlang‘ich sinflarda bolalarga o‘zlarini qiziqtiruvchi faoliyat turini tanlashga yordam beradi. Biroq, ko‘pincha, kichik yoshdagi o‘quvchilar yosh xu- susiyatlariga ko‘ra, o‘z xususiyatlarini to‘g‘ri baholay olmaydilar. Bolalarning o‘sishi ularda jamoatchilik malaka va ko‘nikma- larining shakllanib borishi bilan o‘qituvchi-tarbiyachining bo- lalar jamoasiga rahbarlik qilishidagi jarayonini o‘zgartirib boradi. O‘qituvchi boshlang‘ich sinflardayoq ahil bolalar jamoasini ya- ratish asosida sog‘lom jamoatchilik fikrini yaratadi. Boshlang‘ich sinf o‘qituvchilarining bolalar tarbiyaviy ja- moasini yaratish sohasidagi ishini yuqori sinflarning sinf rah- 162 barlari davom ettiradilar. Boshlang‘ich sinf o‘qituvchisi o‘quv- chilarni ta’lim va tarbiyaning tabiiy sharoitida, ularning jamoa faoliyati jarayonida o‘rganadilar. Sinfdan tashqari ish o‘quvchi- larga biror maqsadga qaratilgan pedagogik ta’sir vaqtini uzayti- radi, u o‘qituvchining darslarda egallagan bilimlarini kengayti- rish va chuqurlashtirish, bolalarning qobilyatini rivojlantirish, ularning xilma-xil qiziqishlarini qondirish, madaniy dam olish- larini uyushtirish imkonini beradi. Sinfdan tashqari ish bolalar- ni jamiyat hayotiga jalb qilishning katta imkoniyatlariga ega. Har bir jamoa o‘z-o‘zini boshqarish organiga ega va umum- milliy jamoaning uzviy qismi sanaladi. Shuningdek, u maqsad- ning birligi va tashkil qilish xususiyatlari orqali umummilliy jamoa bilan bog‘lanadi. Ijtimoiy jamiyatning ehtiyojini qondi- rishga yo‘naltirilgan birgalikdagi faoliyat jamoaning navbatdagi muhim xususiyatlaridir. Jamoa faoliyatining ijtimoiy-g‘oyaviy yo‘nalishi ham jamoaning faoliyati mazmunida o‘z aksini topishi muhim ahamiyatga ega. Bolalar jamoasi rivojlanishi jarayonini tahlil qilib, uni quyidagi ikki bosqichga bo‘ladilar: a) jamoani dastlabki jiðslashtirish; b) jamoani shakllantirish va uning har bir a’zosini rivoj- lantirish. Jamoani shakllantirish jamoa a’zolari va ularning faoliyat- lariga qo‘yiladigan yagona talablar muhim ahamiyat kasb etadi. Yagona talab o‘quvchilarning dars jarayonidagi, tanaffus, sinfdan tashqari ishlar vaqtidagi jamoat joylari hamda uydagi xulq-atvor qoidalarini o‘z ichiga oladi. Puxta o‘ylab qo‘yilgan talablar tizimining muntazam amalga oshirilishi maktabda muayyan tartibning o‘rnatilishini ta’minlaydi. Pedagoglar tomonidan qo‘yilgan talablar quyidagi sharoit- larda ijobiy natija beradi: 1. O‘quvchi shaxsini hurmat qilish. 2. Muayyan maktab yoki sinfdagi sharoitni hisobga olish. 3. Qo‘yilayotgan talablarning aniq bo‘lishi. 4. O‘quvchilarning tashqi qiyofasi, kiyinishi, yurish-turi- shi hamda muomalasiga qo‘yilayotgan talablar, ularda ma’naviy madaniyatni shakllantirishga xizmat qilishi shart. 163 O‘qituvchi qo‘yilayotgan talablarning hajmi, tizimini bilib- gina qolmasdan, talab qo‘yish metodikasini ham o‘zlashtira ol- gan bo‘lishi kerak. O‘quvchilarga talablar qo‘yish metodikasi bolalarni talablar mazmuni bilan tanishtirib, ularning ahamiya- tini tushuntirish, tajriba orttirish hamda ularning muntazam suratda nazorat qilib borishdan iborat. O‘quvchilarni talablar bilan tanishtirish, ko‘pincha, umumiy majlislarda amalga oshiri- ladi, bunda ta’lim muassasasi direktori yoki o‘quv ishlari bo‘yi- cha direktor o‘rinbosari istiqbolli rejalar va ularni amalga oshi- rish jarayonidagi talablar mazmuni bilan o‘quvchilarni tanish- tiradi. Batafsil tanishtirish ayrim hollarda amalda ko‘rsatish, keyinroq sinflar bo‘yicha sinf majlislarida, maxsus suhbatlar uyushtirish jarayonida amalga oshiriladi. Xulq-atvorni tarkib toptirishga yo‘naltirilgan talablar bilan tanishtirish mazkur ta- lablar ustida mashq qildirish bilan qo‘shib olib borilishi kerak. Xulq-atvorni tarbiyalash ongni tarbiyalashga qaraganda murak- kab. O‘quvchilar talablar mohiyatini yaxshi anglashlari mum- kin, biroq aksariyat hollarda ularga rioya qilmaydilar. Shu bois muntazam ravishda mashq qildirish madaniy xulq-atvorni odatga aylantiradi. Talablarning qo‘yilishi jarayonida ularga o‘quvchilarning amal qilishi ustidan nazorat o‘rnatish lozim. Nazorat qilib bo- rish turli shartlar yordamida amalga oshiriladi, chunonchi, xulq- atvor jurnalini yuritish, sinfdagi navbatchilik uchun stendda baholarni qayd etib borish va boshqalar. Nazorat haqqoniy va muntazam bo‘lish kerak. Uning natijalaridan o‘quvchilarni ogoh etib borish lozim. Jamoani uyushtirish va jinslashtirish. U faollarni tarbiyalash bilan chambarchas bog‘liq. Jamoa faollarini shakllantirish jamoa- ning u yoki bu faoliyatga nisbatan ehtiyoji mazmunidan kelib chiqadi. Jamoa faollarini aniqlash uchun o‘qituvchi o‘quvchilar faoliyatini, ularning jamoa ishlarida ishtiroki, xulq-atvorini ku- zatib borishi, har bir o‘quvchining ijtimoiy faoliyatni tashkil etish layoqatini aniqlashi zarur. Jamoa faollarining tarkibini bolalarning o‘zlari, albatta, pe- dagog ishtirokida va rahbarligida tanlashsa, maqsadga muvofiq 164 bo‘ladi. Bunda pedagog jamoa faollarining har bir a’zosi zim- masiga muayyan vazifa yuklash, ma’lum davrda ana shu vazifalar yuzasidan hisobot berib borishlariga erishish lozim. Maktabning ma’naviy-ma’rifiy ishlar bo‘yicha direktor o‘rin- bosari o‘quvchilarga nisbatan mehr va muhabbat, pedagogik ja- moaga va ota-onalarga nisbatan talabchan bo‘lgan holda ish tu- tishi va muntazam o‘z ustida ishlab, sabr-bardoshli, o‘z fikr- larini puxta bayon qilib, o‘zgalarni o‘ziga jalb qila oladigan xislat- larni o‘ziga mujassamlaydi. Davlat va hukumatimiz tomonidan qabul qilingan barcha hujjatlar mohiyatini, Prezident asarlarini yaxshi bilishi, uni o‘quvchi-yoshlar orasida targ‘ib eta olishi, xalq pedagogikasi an’analarini, o‘zbek xalqi milliy urf-odatlari, qadriyatlari, allomalari o‘gitlarini yaxshi bilishi, shuningdek: — Mamlakatimizning ichki va tashqi siyosatini yaxshi bilishi va doimo uni o‘z faoliyatida hisobga olishi, tarbiyaviy ishlarni tashkil etishning ilmiy asoslari hamda yangicha usul va metodla- rini yaxshi bilishi; — radio, televideniya va ommaviy axborotning boshqa vosita- lari orqali berilgan eng so‘nggi yangiliklardan boxabar bo‘lishi hamda ularning mohiyatini o‘quvchilarga yetkaza olishi; — sinfdan tashqari tadbirlarni tayyorlash va o‘tkaza bilishi; — tuman, shahar, viloyat, respublika miqyosida o‘tkazila- digan tadbirlarda ishtirok etishi; — maktabda o‘quvchilar bilan tarbiyaviy ishlarni olib bora- yotganlarga metodik tavsiyalar berib borishi; — muntazam ravishda o‘z malakasini oshirib turishi, o‘z sohasi bo‘yicha o‘tkaziladigan seminarlarda ishtirok etishi lozim. 5.5. Maktabda o‘quvchilarning o‘z-o‘zini boshqarish metodikasi Ma’naviy-ma’rifiy tarbiya ishlari bo‘yicha direktor o‘rinbo- sari o‘z faoliyatini O‘zbekiston Respublikasi Konstitusiyasi, „Ta’lim to‘g‘risida“gi, „Kadrlar tayyorlash milliy dasturi to‘g‘- risida“gi qonunlar, Prezident farmonlari, hukumat qarorlari, xalq ta’limi vazirligi va boshqa yuqori tashkilotlarning qaror, 165 buyruq va me’yoriy hujjatlari talablari asosida olib boradi. Umu- miy o‘rta ta’lim muassasalarida ma’naviy-ma’rifiy tarbiya ishlari bo‘yicha direktor o‘rinbosari ota-onalar hamda keng jamoatchi- lik bilan hamkorlikda o‘quvchi-yoshlar ma’naviyatini yuksalti- rish, ularning ongiga ona-Vataniga, xalqiga va uning bugungi bunyodkorlik ishiga ehtirom bilan qarash ruhida tarbiyalashga rahbarlik qiladi. Ma’naviy-ma’rifiy tarbiya ishlari bo‘yicha direktor o‘rinbo- sari lavozimiga kamida 5 yil pedagogik ish stajiga ega bo‘lgan qobiliyatli, mahalla, ota-onalar va keng jamoatchilik o‘rtasida hurmat-e’tiborga loyiq bo‘lganlar tuman (shahar) xalq ta’limi bo‘limi tomonidan tayinlanadi va bo‘shatiladi. Jamiyatda yuksak ma’naviy fazilatlarni kamol toptirish, mil- liy mafkurani shakllantirish, yoshlarni boy tarixiy va madaniy merosimiz, milliy an’analarimizga, umuminsoniy qadriyatlarga hurmat, Vatanga muhabbat, istiqlol g‘oyalariga sadoqat ruhida keng fikrli, sog‘lom, jismoniy, aqliy va ma’naviy jihatdan bar- kamol, iqtisodiy islohotlarning mohiyatini tushunadigan hamda ularni yangi ijtimoiy munosabatlar orqali hayotga tatbiq eta oladigan, milliy g‘oya va istiqlol mafkurasi mustahkam bo‘lgan shaxslarni shakllantirish direktor o‘rinbosari faoliyati maqsadi- ning asosini tashkil etadi. O‘quvchi-yoshlar dunyoqarashini shakl- lantirishda milliy va umuminsoniy qadriyatlar, xalqimizning boy tarixiy, madaniy va ma’naviy merosi asosida ularni vatanparvar- lik, mehnatsevarlik, insonparvarlik, iymon-e’tiqod, mehr-shaf- qatlilik kabi insoniy fazilatlar misolida har tomonlama barkamol avlodni tarbiyalaydi. Shuningdek: — „Ta’lim to‘g‘risida“gi Qonun, „Kadrlar tayyorlash mil- liy dasturi“, Respublika Oliy Majlisi sessiyasi materiallari, Pre- zident farmonlari, asarlari, nutqlari, hukumatimiz qarorlari, ta’lim boshqaruvi organlari me’yoriy hujjatlari, talablari asosida o‘z ishini amalga oshiradi; — tarbiyaviy ishlarni rejalashtirishda sinf rahbarlarining qi- ziqishlari, topshiriqlarni qay darajada bajara olishlarini hisobga oladi; 166 — o‘quvchilarda Vatanga muhabbat, O‘zbekiston Respub- likasi Prezidenti, Konstitusiyasi va Davlat ramzlariga sadoqat hislarini tarbiyalaydi; O‘quvchilarning o‘z-o‘zini idora qilish organlari faoliyatida qatnashuvi ularning ijtimoiy faollik sifatlarini shakllantirishning ta’sirchan vositasidir. Bu bolalar va o‘smirlarning demokratiya borasidagi tushunchalarini kengaytiradi. O‘z-o‘zini idora qilish — tashabbuskorlik va mustaqillik maktabidir. O‘quvchilarning o‘z-o‘zini boshqaruvi o‘qituvchilar tomonidan fan va mashg‘ulotlarning to‘liq o‘zlashtirilishiga, biror kasb o‘rganishiga, Vatanga sadoqat ruhida tarbiyalanishi- ga, Vatan himoyachisi bo‘lishiga, maktabdan tashqari tarbiya- viy ishlarda, davlat, jamoat mulkini ko‘z qorachig‘iday asrash- ga, tabiatni muhofaza etishga ko‘maklashadi. O‘z-o‘zini boshqa- rish o‘quvchilarni mustaqil hayotga, turmush va jamiyatga mos qilib tarbiyalash, ta’lim muassasasida ma’naviy muhitni saqlash, qo‘shimcha ta’lim olish uchun o‘quvchilar talabnomasini shakl- lantirishda ko‘maklashadi. O‘quvchilarning o‘z-o‘zini boshqaruvi a’zolari maktab va maktabdan tashqari ta’lim muassasalarida o‘tkazilayotgan barcha tadbirlarda, tanlovlarda, xonalarni jihoz- lashda faol ishtirok etadilar. Mazkur boshqaruv tashkilotchilik ishi ko‘nikmalarini tarbiyalaydi, umumiy g‘oyalari bilan ahil, jiðslashgan o‘quvchilar jamoasini tuzadi. O‘quvchilarning o‘z- o‘zini boshqarish tizimi maktab o‘quvchilari (jamoasi) tomoni- dan o‘zining faoliyatida demokratik faoliyat tarzlarini chuqur o‘zlashtirish uchun qulay sharoitlar yaratadi. Bu to‘g‘ri taqsim- lash, ijro ustidan hisobot va nazoratni yo‘lga qo‘yish, harakat- lar, tashabbuskorlikning uyg‘unligini ta’minlash, musobaqalar uyushtirish, o‘z zimmasiga mas’uliyat olish kabi ko‘nikma- lardan iborat. Tarbiyalanuvchilar davrimiz kishisi uchun zarur bo‘lgan qator axloqiy sifatlarni, chunonchi, jamoat ishiga va unga qo‘- shadigan ulushi uchun shaxsiy mas’uliyat, jamoa manfaatlariga sodiqlik, qat’iylik, talabchanlik, jamoat tashabbusini qo‘llab- quvvatlash kabi sifatlarni egallaydi. Maktabda o‘quvchilarning 167 mustaqil faoliyati barcha pedagogik jamoa bu ishga ma’naviy tayyor bo‘lsagina, o‘qituvchilar va o‘quvchilar o‘rtasida o‘zaro chuqur hurmat, xayrixohlik, ishonch bo‘lgan sharoitdagina tash- kil etilishi mumkin. Hech qanday soxtalik va sun’iylik bo‘lmasligi kerak. Barcha o‘z-o‘zini idora qilish tashkilotlari o‘z faoliyati yuza- sidan vaqt-vaqtida hisobot berib turishi, so‘z va ish birligi saq- lanishi, har kim huquqlari va vazifalarini bajarishda ijtimoiy rag‘batlantirilishi e’tiborda bo‘lishi kerak. 5.6. Sinfdan va maktabdan tashqari tarbiyaviy ishlarni rejalashtirish metodikasi Tarbiya jarayonining mohiyatini chuqur bilib, uni tashkil etishda tashabbus ko‘rsatish, ishbilarmonlik va epchillik, barcha yangi va ilg‘or narsalarni amalda samarali qo‘llay bilish maktab o‘quvchisi shaxsini rivojlantirish jarayoniga rahbarlik qilish prin- siðlaridan biridir. Samarali rahbarlik uslubini maktab hayoti va faoliyatiga tatbiq etishning namunasi bo‘lgan jamoaviy va yakka rahbarlikning birga qo‘shib olib borilishi bolalar taqdiri, ular- ning tarbiyasiga pedagoglar jamoasi javobgarligini va direktorning shaxsiy javobgarligini ta’minlaydi. Rejalilik direktorga tarbiyaning barcha masalalarini aniq amalga oshirish istiqbollarini namoyon qiladi. Mazkur ta’limotga asosan maktabdan tashqari ishlarni reja- lashtirish va uning amalga oshirilishiga rahbarlik hamda nazoratni uyushtirib borish maktab ichki boshqaruv tizimida muhim aha- miyat kasb etadi. Sinfdan va maktabdan tashqari ishlarning umummaktab rejasini ma’naviy va ma’rifiy ishlar bo‘yicha di- rektor o‘rinbosari rahbarligida, sinf rahbarlari, metodik birlash- masi, tajribali o‘qituvchilar, maktab kutubxonasi, o‘quvchi- yoshlar tashkiloti, o‘quvchilar uyushmasi, ota-onalar qo‘mi- tasi hamda to‘garak rahbarlarining faol ishtirokida tuzish hamda uni maktabning yig‘ilishida muhokamadan o‘tkazib tasdiqlash maqsadga muvofiqdir. Direktor o‘qituvchilar, sinf rahbarlari, tarbiyachilar va o‘quvchilarga nisbatan tutgan tizimida birlik 168 bo‘lishiga erishadi, maktabning oila, kattalarning mehnat ja- moalari, jamoat tashkilotchilari bilan uzviy hamkorlik qilishiga intiladi. Maktabning tarbiyaviy jarayoniga rahbarlik qilishda direktor boshlang‘ich va o‘quv sinflar tarbiyaviy ishida izchillikka rioya qilishga alohida e’tibor beradi, bu bilan ta’lim jarayonida ham, Shuningdek, darsdan tashqari vaqtda ham tarbiyaning uzluksiz- lik tamoyillarini amalga oshiradi. Rejalashtirishga qo‘yiladigan talablar: Sinf rahbarining tarbiyaviy ish rejasi — bu majburiy peda- gogik hujjatdir. Ish reja choraklik, yarim yillik va bir yillik tu- zilishi mumkin. Hozirgi sharoitda tajribalarning ko‘rsatishiga binoan yarim yillik rejasidan foydalanish ancha samara bermoqda. Rejalashtirishda quyidagilar nazarda tutilsa, uning samarasi an- cha oshadi: 1. Reja mahalliy sharoitga qarab, maktabning joylashgan o‘rni, albatta, o‘quvchilarninrg saviyasi, yoshiga qarab mumkin qadar mos tuzilishi kerak. 2. Reja muayyan maqsadga qaratilishi va real (aniq) bo‘lishi zarur. 3. Bolalar va o‘smirlar uyushmasi bilan kelishilishi lozim. 4. Rejada o‘quvchilarning kuzgi, qishki, bahorgi va yozgi ta’tillarida qiladigan ishlari aks etishi kerak. 5. O‘tkaziladigan tadbirlarning bajaruvchi shaxslari, mud- dati va bajarilishi, turi aniq ko‘rsatilishi lozim. 6. Reja maktab direktori o‘rinbosarlari tomonidan ko‘rib, direktor tomonidan tasdiqlanishi shart. Rejalashtirishda sinf rah- barining pedagogik tayyorgarligi, tajriba va shaxsiy xususiyatlari juda katta ahamiyat kasb etadi. Sinfga tavsifnoma berish: Sinfda ... o‘quvchi bo‘lib, ...tasi qizlar va ...tasi o‘g‘il bolalar. Shulardan ...tasi „Bolalar va o‘smirlar“ uyushmasi a’zosi. O‘quvchilarning bilim darajalarini nazorat qilishning reyting ti- zimiga ko‘ra a’lochi va o‘zlashtirmovchi o‘quvchilar soni ... . 169 Sinf o‘quvchilari darslarda ongli intizomga erishgan va sinfdan tashqari ishlarning ko‘pgina masalalarini mustaqil hal etadilar. O‘quvchilar faol, mehnatsevar va do‘stona jamoadir. Sinf rahbari o‘quvchilar haqidagi quyidagi ma’lumotlarni shu bo‘limga kiritishi mumkin: 1. Bola qayerda yashaydi? 2. Uning ota-onasi qayerda va kim bo‘lib ishlaydi? 3. Oila tarkibi, oilaning madaniy darajasi. 4. Oiladagi o‘zaro munosabat. 5. Oiladagi bolaga tarbiya berishning o‘ziga xosligi. 6. Bolaning uydagi kun tartibi va maishiy ahvoli. 7. Bolaning uy va jamoat ishlariga ishtirok etishi. 8. Fan to‘garaklariga qatnashishi (maktab va maktabdan tashqaridagi). 9. Bolaning maktabdan tashqaridagi do‘stlari va tanishlari. 10. O‘quvchi yozda qayerda dam oladi? 11. Bola hayotidagi eng muhim voqea-hodisalar. 12. Gazeta va jurnallarga obuna bo‘lganmi? 13. O‘quvchi salomatligining ahvoli (kasallik varaqasidagi ma’lumotlarga ko‘ra). Tarbiyaviy vazifalar: 1. O‘quvchilarning mehnatda va o‘zbek xalqining mustaqil davlat qurishdagi bunyodkorlik ishlarida ishtirokini ta’minlash. 2. Yoshlarni baynalmilal va boshqa xalqlarning qardoshlarcha do‘stligi ruhida tarbiyalash. 3. O‘quvchilarning o‘zlashtirmaslik sabablarini aniqlash va bartaraf etish choralarini belgilash. 4. O‘quvchilarni umumiy o‘rta ta’limdan keyingi bosqichga tayyorlash. 5. Yuksak ma’naviyat, iymon va e’tiqodli bo‘lish, istiqlol g‘oyalarini singdirish. 6. Sinfdagi barcha o‘quvchilarning bilim darajasini oshirishga erishish. 7. O‘quvchilarning ongli intizomi uchun o‘qishga va meh- natga to‘g‘ri munosabati uchun kurash olib borish. 170 8. O‘quvchilar faoliyatini tashkil etishda ularning musta- qilligi va tashabbuskorligini oshirib borish. 9. „Bolalar va o‘smirlar uyushmasi“ga kirish uchun tay- yorlash. Savol va topshiriqlar 1. Sinf va maktabdan tashqari ishlarning maqsadini ta’riflab bering. 2. Sinfdan va maktabdan tashqari tarbiyaviy ishlarning nazariy asoslari nimalardan iborat? 3. Sinfdan va maktabdan tashqari tarbiyaviy ishlarni rejalashti- rishga qo‘yilgan talablar. 4. Sinfdan tashqari ishlarning mazmunini izohlang. 5. Ma’naviy-ma’rifiy ishlar bo‘yicha direktor o‘rinbosarining va- zifalari nimalardan iborat? 6. O‘z-o‘zini boshqarish ishlariga nimalar kiradi? 7. O‘quvchiga sinf rahbari tomonidan qo‘yiladigan talablar nima- lardan iborat? 8. Sinfga tavsifnoma bering va uni izohlang. 171 VI BOB. TARBIYAVIY ISHLARNI TASHKIL ETISHDA SINF RAHBARINING ISH METODIKASI 6.1. Tarbiyaviy ishlarni tashkil etishda sinf rahbarining o‘rni O‘quvchi hali zimmasidagi mas’uliyatni to‘liq his etmasligi, ilm olishning ahamiyati-yu o‘zining qanday qobiliyatga egaligini bilmasligi mumkin. Shu bois o‘g‘il-qizlarimiz mustaqil hayot yo‘lini tanlaguncha kattalar ko‘magiga, g‘amxo‘rligiga muhtoj. Ularning asosiy vaqti maktabda o‘tishni e’tiborga olsak, bu bo- rada sinf rahbari zimmasidagi vazifalar ko‘lami naqadar kengligi oydinlashadi. Ta’lim-tarbiya jarayonini boshqarish, sinfda ahil jamoani shakllantirish, qobilyatini to‘liq namoyon etishi uchun o‘quvchilarga zarur sharoit yaratishda sinf rahbarining o‘rni katta. Chunki u yoshlar taqdiriga daxldor xalqlar, ota-onalar, fan o‘qituvchilari, maktab psixologi, umuman, har bir mas’ul odamning ta’lim-tarbiya maqsadlarini birlashtiruvchi asosiy vo- sitachidir. Yoshlarda borliqni anglash, fan sirlarini egallash, ke- lajakda yetuk shaxs bo‘lish ishtiyoqi kuchli. Ammo maqsadga qay yo‘l bilan erishish lozimligi xususida yetarli tajribaga ega bo‘l- maganlari bois ularni to‘g‘ri yo‘lga boshlash lozim. Buning uchun, avvalo, sinf rahbari o‘quvchilarga shaxsiy namuna bo‘l- sin. Chunki bola muallimning xatti-harakatlarini doimo kuzatib yuradi, shaxsiy hayotiga qiziqadi. Kiyinish va muomala mada- niyati bilan, mahalla-ko‘yda, oilada o‘quvchilarga o‘rnak bo‘l- gan, shaxsiy fazilatlari bilan ajralib turgan pedagog o‘quvchilar ishonchi va hurmatini qozonadi. Masalan, o‘tmishda saxovatpesha va donishmandlikda mashhur olim bo‘lgan ekan. Kun kelib, olamdan o‘tar chog‘i o‘g‘illarini yoniga chorlab, ularga eng nodir adabiyotlar, bitmas- tuganmas xazina — kutubxona va bir dunyo boylikni meros qoldiribdi. Ota hayotdan ko‘z yumgach, katta o‘g‘il mol-dunyoni tanlab, boyligiga boylik qo‘shish maqsadida savdo karvonlari bilan safarga otlanibdi, kichigi esa umrini ilmga baxshida etibdi. 172 Oradan yillar o‘tib, katta o‘g‘ilning karvonini qaroqchilar tu- nab, o‘zi ularning changalidan bazo‘r qochib qutulibdi. Bilimli, kamolga yetgan kichik o‘g‘il esa, o‘z aql-zakovati ila farovon hayot kechiraveribdi. Chunki ilmni qaroqchi ham, o‘g‘ri ham tortib ololmaydi-da. Boylik sarflangan sari kamayadi, bilim esa, aksincha, ortib boraveradi. Bu kabi rivoyatlar o‘quvchilarning maktabdagi eng muhim vazifasi faqat o‘qib-o‘rganish ekanini tushuntirishda asqotadi. Gohida ayrim yosh pedagoglar bolalarni fanga qiziqtirish uchun sinf rahbari ko‘magiga ehtiyoj sezadi. Bunday paytda sinf rahbari o‘quvchilarini o‘z farzandlaridek yaxshi bilsagina, kim bilan qanday ishlash kerakligini fan o‘qituvchisiga aniq ayta oladi. Boshqaruvchilik qobiliyati bor o‘quvchilarni sinf sardori, obo- donlashtirish ishlari noziri, „Kamalak“ sardori, qatorboshi, o‘g‘il bolalar klubi yetakchisi, orasta qizlar malikasi etib tayin- lash ham yaxshi samara beradi. Obodonlashtirish ishlari noziri sinfning doimo orasta va tartibli saqlanishini ta’minlasa, qatorboshilar bolalarni darslarda faol ishtirok etishga undaydi. Klub yetakchisi va qizlar malikasi esa tengdoshlarining maktab formasida bo‘lishi va xulqini jamo- atchilik asosida nazoratga oladi. Ularning boshqa bolalar bilan munosabati hukmronlikka emas, aksincha, do‘stona muloqotga, hamkorlik, hamjihatlikka asoslanishini ta’minlash sinf rahbari- dan o‘ta hushyorlikni talab etadi. Chunki sinfda sog‘lom raqobat muhitini yaratish juda muhim. Teatr, muzey va tarixiy obidalar bo‘ylab sayohatlar uyush- tirish bolalarning tasavvur doirasini, dunyoqarashini kengay- tiradi, ahil guruhni shakllantirishda qo‘l keladi. Umuman, mo- hir rahbar qanday yo‘l bilan bo‘lmasin, jamoani misoli inoq oilaga aylantiradi. Sog‘lom muhit hukmron sinfda hamma bir- birini qo‘llab-quvvatlaydi. Bola darslarda sustkashlikka yo‘l qo‘ya boshlasa, demak, oilada, o‘rtoqlari orasida biror muammo yu- zaga kelgan yoki sog‘lig‘i yomonlashgan bo‘lishi mumkin. Bun- day vaziyatda sinf rahbari ota-onalar bilan ishlashi zarur. Ota- ona hamda o‘quvchilarning ma’naviy-madaniy, iqtisodiy qizi- qishlari bo‘yicha so‘rovnomalar o‘tkazib, fikrlarini o‘rganish ke- 173 rak. Shunday ekan, sinflarning zimmasidagi mas’uliyatni chu- qur his eta oladigan har jihatdan munosib pedagoglarga birik- tirish ta’lim-tarbiya smadorligini oshiruvchi muhim omillardan desak, mubolag‘a bo‘lmaydi. Sinf rahbari nazoratchi — o‘quv-tarbiyaviy jarayonda o‘quv- chilarning ishtirokini ta’minlaydi (davomatni nazorat qiladi, o‘quvchilar uchun kerakli sharoitni yaratishga ko‘maklashadi, o‘quvchilarning ota-onalarga bo‘lgan munosabatlarini aniqlaydi, o‘quv-tarbiya jarayoniga e’tiborsizlik, mas’uliyatsizlik, sinfdosh- lari va o‘qituvchilarga esa hurmatsizlik, manmanlik qilayotgan o‘quvchilar bilan yakka holda ish olib boradi). Sinf rahbari ilm mamlakatiga boshlovchi — o‘qishga bo‘lgan qiziqish va xohishni tashkillashtiradi (o‘quvchilarga qo‘yilgan talablar bilan ota-onalar va o‘quvchilarni tanishtiradi, tarbi- yaviy tadbirlarni tashkil qiladi, mustaqil ishlashda o‘quvchilarga yordam ko‘rsatadi). Sinf rahbari axloqli, namunali, ma’naviy ustoz — o‘quvchi- lar o‘rtasidagi o‘zaro munosabatda hamda o‘quvchilar va o‘qi- tuvchilar o‘rtasida vujudga keladigan ziddiyatlarni hal etishda, o‘quv-tarbiya jarayonida ichki tartib-qoidalarga rioya qilishlikda, ularni kerakli me’yorda bajarishlariga ko‘maklashadi (o‘zini tuta bilish, muomala qilish madaniyatiga o‘rgatadi, odob-axloq mavzularida suhbatlar, yakka holda ishlar olib boradi, axloqiy normalarni va ichki tartib-qoidalarni buzgan yoki buzayotgan o‘quvchilar bilan ularning haq-huquqlari va vazifalari to‘g‘risida yakka, jamoaviy suhbatlar o‘tkazadi, ularning tartib-intizomiga baho beradi, axloqiy, ijtimoiy, huquqiy mavzularda turli tadbir- lar tashkil etadi va boshqalar). Sinf rahbari madaniyat sohibi — umuminsoniy va madaniy qadriyatlar asosida o‘quv-tarbiyaviy jarayonni tashkil qiladi (eks- kursiya tashkil qiladi, teatr, muzey va ko‘rgazmalarga jamoa bo‘- lib boradi, madaniyat mavzusida kecha va suhbatlar o‘tkazadi, maktabda tarbiyaviy tadbirlar, bahs-munozaralar o‘tkazadi). Sinf rahbari ijtimoiy pedagog — o‘quvchilarning har xil ijti- moiy muammolarini yechishga ko‘maklashadi, (uy va maktabda o‘zaro muloqot uchun sharoit yaratadi, o‘quvchi huquqlarini 174 himoya qiladi, o‘quvchilarda ijtimoiy hayot ko‘nikmasini shakl- lantiradi). Sinf rahbari o‘quvchilarning yaqin do‘sti — o‘quvchilarni turli xil faoliyatlarga kirishishlariga ko‘maklashadi, o‘quvchilarga bo‘lgan g‘amxo‘rlikning bir qismini o‘ziga oladi (guruhda ja- moaviy ijodiy faoliyatni tashkil qilishni shakllantiradi, o‘quv- chilarga o‘zini-o‘zi tushunishida, o‘ziga-o‘zi baho berishida, biror-bir faoliyatga o‘z imkoniyati va e’tiborini qaratishiga yor- damlashadi (suhbat, trening, o‘yinlar o‘tkazib, o‘quvchilar bi- lan yakka ishlaydi). Sinf rahbarining tashkilotchilik qobiliyati. Tashkilotchilik qo- biliyati — bu shaxs individual xususiyatlarining shunday biriku- viki, kishiga u yoki bu ishni tez, ishonchli, o‘ziga ishongan holda tashkil etishga imkon beradi. Tashkilotchining umumiy shaxsiy sifatlariga quyidagilar kiradi: • Chuqur bilimga egalik — talab etilayotgan ishni tashkil etishni bilish; • Faollik — amaliy vazifalarni bajarishda g‘ayrat-shijoat bi- lan harakat qila olish; • Tashabbuskorlik — alohida ijodiy faollik ko‘rsatish, g‘oya va takliflar kiritish; • Kirishimlilik — o‘zgalarga oshkoralik, muloqotga tayyor- lik, kishilar bilan aloqaga kirishish ehtiyoji; • Ziyraklik — hodisalarning mohiyatiga qadar yetish qobili- yati, ularning sabab va oqibatlarini ko‘ra olish, asosiysini belgilash; • Qat’iyat — iroda kuchi, tirishqoqlik ko‘rsatish, ishni oxiri- ga yetkazish mahorati; • O‘zini tuta bilish — murakkab vaziyatlarda o‘z hissiyotini, o‘z xulqini nazorat qila olish qobiliyati; • Ishchanlik — chidamlilik, jiddiy ishlarni bajarish qobili- yati, uzoq muddat charchamaslik; • Ko‘zatuvchanlik — ko‘ra olish mahorati, yo‘l-yo‘lakay diq- qatga sazovor joylarini belgilash, xotirada tafsilotlarni saq- lay olish; 175 • Mustaqillik — mustaqil hal etish, vazifani o‘zi tomonidan bajarish yo‘llarini topish mahorati, javobgarlikni o‘z us- tiga ola bilish; • Hamjihatlik (uyushqoqlik) — o‘zini ishning zarur tartibiga bo‘ysundira olish qobiliyati, o‘z faoliyatini rejalashtirish, izchillik, ixchamlikni namoyon etish. Tashkilotchilikning o‘ziga xos xususiyatlari: Tashkilotchilik — boshqa kishini tushunish qobiliyati, buning uchun go‘yo uning ichki dunyosiga kira olish, uning kayfiyati va ruhiy holatini sezgirlik bilan angay olishi. Faol ruhiy ta’sir etish qobiliyati — boshqa kishilarga istehzoli kulgidan qat’iy buyruqqacha bo‘lgan vositalardan foydalangan holda ta’sir ko‘rsata olish. Tashkilotchilik ishlariga bo‘lgan qobiliyat — bu o‘z ustiga ix- tiyoriy ravishda tashkilotchilik majburiyatlarini yuklash bo‘lib, atrofni o‘rab turganlarning ixtiyoridan qat’i nazar, tashkilotchi- lik ishlariga mustaqil kirisha olish. Tashkilotchi shaxsining yo‘nalganligi — bu tashkilotchining axloqiy qiyofasi, uning fuqarolik yetukligi, g‘oyaviy e’tiqodi. Tashkilotchining individualligi. Tashkilotchilarning (shartli ravishda) „tashkilotchi-san’atkorlar“, „tashkilotchi-mutafak- kirlar“, „tashkilotchi-amaliyotchilar“ tiðlari mavjud. „Tashkilotchi-san’atkorlar“ boshqalarga jo‘shqin nutqi va imo-ishoralar, „qalb harorati“, istiqbol yutuqlarining obrazli suratlari bilan ta’sir ko‘rsatadi. Unda orzular, xayollar, hissiy ko‘tarinkilik nihoyatda ko‘p. „Tashkilotchi-mutafakkirlar“ isbot etish mantiqiga, tafak- kurdagi izchilikka tayangan holda harakat qiladilar, ishdagi qo- nuniyatlarni topishga intiladilar. Hodisaning tashqi tomoni ik- kinchi darajaga surib qo‘yiladi. Muhimi — mazmun, maqsadga muvofiqlik topish, ishning oqilona mohiyatini ko‘ra olish. „Tashkilotchi-amaliyotchilar“ o‘zlarining namunalari bilan ishtiyoq uyg‘otishga, qanday ishlashni isbotlash va gapirishdan ko‘ra, uni amalda ko‘rsatishga intiladilar. Ularni amaliy tirish- qoqlik, asoslilik ko‘proq xarakterlaydi. 176 Sinf rahbarining ish faoliyati: • O‘quv yili boshida: — sinf ro‘yxatini tuzadi va jurnalni rasmiylashtiradi (o‘quv haftasining birinchi yarmida); — o‘quvchilar bilan hamkorlikda guruhning ish rejasini tu- zadi va maktabning ma’naviyat va ma’rifat ishlari bo‘yicha di- rektor o‘rinbosari bilan muvofiqlashtiradi (sentabr oyi ichida). • Har kuni: — sinf jurnalida qatnashmayotgan o‘quvchilarni belgilaydi, ularning darslarga qatnashishlari bilan qiziqadi; — sinf o‘quvchilarini o‘zini-o‘zi boshqarish organlariga pe- dagogik yordam ko‘rsatadi; — o‘quvchilarning tashqi ko‘rinishini nazorat qiladi; — sinfda navbatchilikni joriy etadi va uni nazorat qiladi. • Har haftada: — fan o‘qituvchilari tomonidan sinf jurnalining olib borili- shini nazoratdan o‘tkazadi; — tarbiyaviy soat haqida muloqot o‘tkazadi. • Har oyda: — sinf jamoasining turli tadbirlar va ishlarda ishtirok etishini tashkil etadi; — maktabda sinf jamoasi uchun ajratilgan hududni toza- lashni tashkil etadi. • Yil davomida: — Sinfda uch oyda bir marotaba ota-onalar yig‘ilishini o‘tkazadi; — zaruriyat bo‘lsa, har oyda bir marotaba; — sinfda ota-onalar qo‘mitasi ishini tashkil etadi. • Yil oxirida: — sinfning o‘tgan bir yil davomida o‘quv natijalari va fao- liyatini yakuniy tahlil qiladi; — ma’naviyat va ma’rifat ishlari bo‘yicha direktor o‘rinbo- sariga bajarilgan ishlar haqida hisobot beradi; — sinf faoliyatining yakuniy natijalarini e’lon qilishni tash- kil etadi; — o‘quv xonalarini ta’mirlashni tashkil etadi. 177 6.2. Ma’naviy-axloqiy tarbiyada sinf rahbarining faoliyati Sinf rahbari o‘quvchilarni ma’naviy-axloqiy tarbiyalar ekan, u o‘z faoliyatida quyidagi talablarga rioya qilishi kerak: • sinf rahbari o‘quvchi ota-onasining mansabi, boyligiga qarab bolaga muomala qilmasligi lozim. • sinf rahbari bolalarga axloqiy me’yorlarni o‘rgatishi kerak. • gerdayishi, manmanlik, tamagirlik, nodonlik kabi illatlar o‘qituvchi axloqiga yod sifatlardir. • xalq nazarida olim hisoblanadigan o‘qituvchilar yomon ishlardan, fisq-u fasoddan o‘zlarini tiya bilishlari zarur. Sinf rahbarining ota-onalar bilan to‘g‘ri muomala qila olishi murakkab, nozik ish. Chunki hozirgi ota-onalarning ko‘pchiligi o‘rta yoki oliy ma’lumotli kishilar, ular vaqtli matbuot, tele- videniya, radio orqali ko‘pgina pedagogik axborotlarni bilib ola- dilar. Shunday vaziyatlar ham bo‘ladiki, o‘g‘il yoki qiz bola maktabda o‘zboshimchalik qiladi, lekin oilada xushyor va gapga quloq soladi yoki aksincha, oilada muomalasi qo‘pol, o‘zbo- shimcha, maktabda esa o‘zini xushmuomala, intizomli tutadi. Buning sababi nimada? Bunday holatlarning hammasi uchun bir xil sabab va to‘g‘ri javobni topish qiyin, albatta. Chunki har bir holatda uning sabablari turlicha bo‘lishi mumkin. Demak, sinf rahbari va ota-onalarning maqsadlari bir xil bo‘lsa ham, ularning hamkorligi, bir-birini tushunishi, muomala munosa- batlari qarama-qarshiliklarsiz bo‘lmaydi. Sinf rahbarining fao- liyati kamol topayotgan kishi shaxsini tarkib toptirishga qara- tilgandir. Bu faoliyatning natijalari tarbiyalanuvchining qiyofa- sida, uning shaxsidagi xususiyatlarida, xarakter va xulq-atvorida o‘z aksini topadi. Agar tarbiyachi pedagog nimaga intilayotganini ravshan va aniq tushunmasa, tarbiyalanuvchilar shaxsini tako- millashtirishga astoydil intilish bo‘lmaydi, balki tarbiyada o‘tka- ziladigan ish tasodifiy tusga ega bo‘lib, buning uchun ajratilgan vaqtni to‘ldirish uchungina olib boriladi. Tarbiya faoliyatining maqsadlarini aniq bilmagan va bu maqsadlarni hisobga olmagan holatda to‘la qimmatli tarbiya yo‘q va bo‘lishi ham mumkin emas. 178 Ma’naviy-axloqiy tarbiyaning maqsadi jamiyat talablariga bog‘liq bo‘lib, bu talablar, o‘z navbatida, ishlab chiqaruvchi kuchlarning rivojlanish darajasi va jamiyatda yoshlarni o‘qitish va tarbiyalash ishlarining hammasi yosh avlodda ma’naviy axloq va e’tiqodni shakllantirishga, ularni Vatanga cheksiz sadoqat ruhida tarbiyalashga xizmat qilishi lozim. Yoshlarni ma’naviy- axloqiy tarbiyalash tuzimini takomillashtirishda boshlang‘ich maktab muhim o‘rin egallaydi. Ma’naviy-axloqiy tarbiya ma’na- viy ongni bir maqsadni ko‘zlab tarkib toptirish, axloqiy tuyg‘u- larni rivojlantirish hamda xulq-atvor ko‘nikmalari va odatlarini hosil qilishdan iborat. Sinf rahbari o‘quvchilarni ma’naviy-axloqiy tarbiyalashning quyidagi vazifalarini hal etishi kerak: 1) Tug‘ilib o‘sgan joyiga, O‘zbekiston Respublikasiga yuk- sak muhabbat tuyg‘ularini, uning tabiati va kishilari haqida, Vatanning himoyachilari va mehnat qahramonlari to‘g‘risida, ota-bobolarimiz, ularning dunyo taraqqiyotiga qo‘shgan hissa- lari to‘g‘risida ko‘proq bilishga intilishni tarbiyalash. 2) O‘quvchilarda Vatanimizning boy tarixi, shuningdek, boshqa mamlakatlar to‘g‘risida, tinchlik uchun kurash haqida, chet ellardagi bolalar tashkilotlari haqida dastlabki tasavvurlarni hosil qilish. 3) Bolalarda o‘rtoqlik tuyg‘usini, boshqalarga yordam ko‘r- satish ishtiyoqini, umumiy foyda yo‘lida birgalikda faoliyat ko‘r- satishga intilishni tarkib toptirish. Bolalar o‘rtasida, o‘g‘il va qiz bolalar o‘rtasida do‘stona munosabatlarni rag‘batlantirish, sohta o‘rtoqlik ko‘rinishlariga qarshi kurash olib borish lozim. 4) O‘z so‘zi va va’dasi uchun, o‘qituvchi va jamoa topshiriq- larining bajarilishi uchun mas’uliyat tuyg‘usini tarbiyalash. 5) Bolalarda kishilarga to‘g‘ri munosabatni, keksalar, be- morlar, nogironlarga nisbatan e’tibor va g‘amxo‘rlikni, xushfe’l va botartib, kamtar va haqgo‘y bo‘lishini tarbiyalash. O‘quvchilarni barcha kishilarning yaxshi va yomon xatti- harakatlarini farqlay olishga, o‘z xatti-harakatlariga va o‘rtoqla- rining xatti-harakatiga adolatli baho berishga o‘rgatishi hamda o‘z kuch-g‘ayratini o‘quvchilarda nopoklik, adolatsizlik, kishilarga 179 rahm-shafqatsiz bo‘lishga nisbatan salbiy munosabatni tarkib topshtirishga qaratishi kerak. O‘quvchilarni tarbiyalash o‘qitishga qaraganda ancha qiyin degan fikrni o‘qituvchilar orasida tez-tez eshitish mumkin. Ma’naviy-axloqiy tarbiya ta’lim berish bilan mustahkam aloqada bo‘lgani holda, o‘zining xususiyatlariga ega. Ma’naviy-axloqiy tarbiya o‘sib kelayotgan avlodni tarbiyalashning barcha jarayon- larini bilim berish va o‘rgatish bilan birga qamrab oladi. Bunday ikkita o‘zaro bog‘langan tomon: hayotni bilish va unga bo‘lgan munosabatni tarkib toptirish jarayonlari ajralib turadi. Hayotni bilish ma’lumot olishning asosiy funksiyasi, unga bo‘lgan mu- nosabatni tarkib toptirish tarbiyaning asosi, vazifasini tashkil etadi. Sinf rahbari faqat ta’lim-tarbiyaning birligini emas, balki ularning xususiyatlarini ham ko‘ra bilishi muhimdir. Maktabdagi tarbiya inson shaxsini tarkib toptirish yuzasidan olib boriladigan ulkan ishning bir qismi, xolos, u bolaning ilgarigi tajribalarini hisobga olgan holda tashkil etiladi, undagi barcha yaxshi sifatlarni o‘stirib, noto‘g‘ri tasavvurlar, odatlarni tuzatib borishi va bo‘la- jak sifatga zamin tayyorlashi kerak. Ma’naviy-axloqiy tarbiya o‘quvchi maktabni tamomlagandan keyin ham tugallanmaydi, u butun umr bo‘yi davom etadi. Ma’naviy-axloqiy tarbiya ta’lim berish bilan bog‘liq bo‘lgani holda, o‘z xususiyatlariga, o‘ziga xos vazifalari, uni tashkil etishning shakl va metodlariga ega bo‘lib, maxsus ravishda o‘rganilishi lozim. O‘quvchilarni ma’naviy-axloqiy tarbiyalashning muhim sharti ularning o‘quv va o‘qishdan tashqari xilma-xil faoliyat- larining birligi to‘g‘risidagi tushunchalar bilan bog‘liqdir. O‘quv va ma’naviy-axloqiy tarbiya faoliyati bir-birlarini to‘ldirishi lozim. Sinf rahbari tomonidan tarbiyaviy bosqichga rahbarlik qilingan taqdirdagina tarbiyada biror maqsadga qaratilganlik, ma’lum bir tizim bo‘lishi mumkin. Ma’naviy-axloqiy tarbiyalash, avvalo, tarbiyalanuvchi shaxsining tarkib topish jarayoniga rahbarlik qilishni taqozo etadi. Biror maqsadga qaratilgan tarbiya jarayonida tarbiyalanuvchilarning jismoniy hamda ma’naviy-axloqiy yetuk- ligi o‘sib borishiga qarab ularning mustaqilligi va ijodiy faolligi ortib boradi. O‘quvchilar jamoasining ongliligi ortib borishi bi- 180 lan tarbiyachining vazifalari o‘zgaradi. Tarbiya davomida tarbiya- lanuvchining qarashlari, hayotiy nuqtayi nazari asta-sekin tar- kib topadi. 6.3. Sinf rahbarining o‘quv faoliyati samaradorligini oshirishga qo‘yilgan talablar Sinf rahbarining faoliyati ko‘p qirrali va sermazmundir. U o‘zi rahbarlik qilayotgan sinf o‘quvchilarini tarbiyalash bilan bir qatorda o‘quv yili yoki chorak davomida nimalar qilish kerakli- gi, bolalar hayotini nima bilan band qilish va tanlangan ish turini qanday amalga oshirishni bexato aniqlash kabi ancha mu- rakkab muammoni yechadi. Bu borada sinf rahbariga turli xil manbalar yordam beradi. O‘quvchilarning ayrim xatti-harakat- lariga bu xatti-harakatlar namoyon bo‘lishining tashkil etishi tajribalarini o‘rganish va tahlil qilish asosida o‘quvchilarni o‘rga- nishda amal qilishi lozim bo‘lgan talablarni shunday ifodalamoq mumkin: 1. Bolalarni o‘rganish ularga tarbiya va ta’lim berish sifatini oshirishga bo‘ysindirmog‘i lozim. O‘quvchilarni muntazam tarzda o‘rganish asosida boshlang‘ich jamoaga hamda alohida o‘quv- chilarga tarbiyaviy ta’sir etishning yanada samarali usul va me- todlarini tanlab olishga ijodiy yondashish mumkin bo‘ladi. O‘quvchilarning individual xususiyatlari, mayllari hamda qizi- qishlarini qayd qilib borish bilangina cheklanib qolish noto‘g‘ri. Bu o‘rganish asosida o‘quvchilarning o‘ziga xos xususiyatlarini hisobga olib, ular bilan olib boriladigan tarbiyaviy ishni tashkil etish muhimdir. O‘z o‘quvchilarini yaxshi o‘rganish, demak, tashqi tomoniga emas, balki ularning xulq-atvor sabablarini o‘rganishga e’tibor bermoq darkor. 2. O‘quvchilarni tabiiy hayot va ish faoliyati sharoitida o‘r- ganish. O‘quvchi ta’lim jarayonida ijtimoiy foydali mehnatga va jamoat ishiga o‘rganishi lozim. O‘qituvchilarning o‘qituvchi va o‘quvchilar jamoasi bilan, ota-onalar va tevarak-atrofdagi ki- shilar bilan bo‘ladigan munosabatlarini o‘rganish juda muhim ahamiyat kasb etadi. Bu munosabatlar jarayonida shaxsning qir- 181 ralari yanada to‘la ochiladi. O‘quvchilarni tibbiy ish va kundalik xatti-harakat jarayonida o‘rganish o‘quvchiga haqiqiy baho be- rishga yordam beradi. Sinf rahbari quyidagi vazifalarni bajaradi: 1. O‘ziga yuklatilgan sinfdagi tarbiyaviy ishlarni amalga oshiradi. Bu vazifani bajarayotgan u yolg‘iz emas, shu sinfda dars berayotgan turli fan o‘qituvchilari bilan yaqin hamkorlikda va ularga suyangan holda o‘quvchilarda milliy dunyoqarash asos- larini shakllantiradi, axloqiy tarbiyasini rivojlantiradi. O‘quv- chilarning darsdan tashqari tadbirlarini tashkil etadi va sinf ja- moasini mustahkamlaydi. 2. O‘quvchilarning bilimga bo‘lgan qiziqishi va qobilyatini o‘stirish, har bir o‘quvchining indivudial ruhiy xususiyatlarini hisobga olgan holda kasbga yo‘naltirish va hayotiy maqsadlarini shakllantirish sinf rahbarining alohida vazifasidir. Ayni paytda u har bir o‘quvchining sog‘ligini mustahkamlashga ham katta e’tibor beradi. 3. Sinf rahbarining diqqat markazida o‘quvchilarning darsni yuqori o‘zlashtirishlarini ta’minlash masalasi turadi. Buning uchun u har bir o‘quvchining kundalik o‘zlashtirishidan voqif bo‘lib turadi. Orqada qolayotganlarga o‘z vaqtida, kechiktirmay yordam uyushtiradi. 4. Sinfdagi o‘quvchilarning o‘z-o‘zini boshqarish ishlarini yo‘naltiradi, ular ishtirokida sinf jamoasining ijtimoiy foydali ishlaridagi ishtirokini ta’min etadi, maktab miqyosida uyushti- rilayotgan muhim tadbirlarda o‘z sinfining faol qatnashishini ta’minlaydi. 5. Sinf o‘quvchilarining ota-onalari, o‘quv kuni o‘zlashti- rilgan guruhlarning tarbiyachilari, korxonalar va muassasalar- dagi, turar joylardagi otaliqqa oluvchilar bilan yaqin aloqa o‘r- natadi. 6. Sinf rahbari shu sinfda dars berayotgan barcha fan o‘qituvchilari o‘rtasida o‘quvchilarga nisbatan yagona talablar o‘rnatilishiga erishadi, ota-onalarga pedagogik bilim tarqatib, oila bilan maktab o‘rtasidagi aloqani mustahkamlaydi. 182 Sinf rahbarining axloqiy obro‘si nihoyat darajada yuqori bo‘lishi ham bu o‘rinda muhimdir. Ana shundagina u tarbiyaviy ta’sirga ega bo‘ladi. Tarbiyachining shaxsiy fazilatlari, ma’naviy qiyofasi o‘quvchilar ongining va xulqining shakllanishiga katta ta’sir ko‘rsatadi. Sinf rahbari uchun malaka va ko‘nikmalarga ega bo‘lishining o‘zi yetarli emas. U o‘z tarbiyaviy faoliyatida yuksak darajadagi insonparvarlik fazilatlari, o‘z ishiga sadoqati, inti- zomi, odamiyligi, axloqiy sifatlari bilan ham ta’sir o‘tkazadi. Chunki tarbiyachilik qobiliyati juda ko‘p sifatlarni: chuqur bilim, keng fikrlilik, ishga jon-dildan ko‘ngil qo‘yish, bolalarga bo‘lgan cheksiz muhabbat, muomala, nazokatlilik, qalb yoshli- gi, serzavq, oqil va adolatlilik namunasi, alohida nazokat, siðolik va vazminlik kabi fazilatlarning bo‘lishini taqozo qiladi. Tarbiya- chilik texnikasi sinf rahbarining asosiy qurolidir. Sinf rahbari pedagoglar, ota-onalar va o‘quvchilarni o‘zaro bog‘lovchi shaxs sifatida barcha tomonlarning nuqtayi nazarini hisobga olishi, harakatlarini bir markazga birlashtirishi, o‘zaro aloqalarning to‘g‘ri bo‘lishiga ta’sir o‘tkazishi va ayni vaqtda o‘zining g‘oyasini aniq ifoda eta olishi kerak. Mana shu fazilatlar sinf rahbarining tarbiyaviy ishlari samarasini oshirishga va uning muvaffaqiyatini ta’minlashga yordam bo‘ladi. Sinf rahbari o‘quvchilarga puxta bilim berishga, ularning fikrlash qobilyatini faollashtirishga hamisha g‘amxo‘rlik qilib boradi. Hatto o‘zlashtirishi yuqori bo‘lgan sinflarda ham bolalarda ilmga bo‘lgan qiziqish va muhabbatni o‘stirishga, ta’lim sifatini oshirishga harakat qilish zarur. O‘qish jarayonida bolalarda meh- natsevarlik, diqqatni, matonat kabi sifatlarni tarbiyalash bilimni muvaffaqiyatli o‘zlashtirishga yordam beradi. 6.4. Maktabdagi tarbiyaviy ishlar tizimida sinf rahbari ishini takomillashtirish Sinfda asosiy ishlarni yo‘lga qo‘yadigan, o‘quvchilarning birinchi tarbiyachisi va murabbiysi sinf rahbaridir. Maktab rah- bari tajribali va obro‘li o‘qituvchilardan sinf rahbari tayinlaydi. Unga bolalar hayotini yo‘lga qo‘yish, jamoani uyushtirish va uni 183 tarbiyalash mas’uliyati, sinfda o‘quv-tarbiya ishlariga javobgarlik yuklanadi. U tarbiyachi sifatida o‘quvchilarni har tomonlama kamol topishi to‘g‘risida, ularni mehnatsevarlik, ruhida tarbiya- lash to‘g‘risida, o‘quvchilar bilimini oshirish va sinfda tartib- intizomni mustahkamlash to‘g‘risida g‘amxo‘rlik qiladi. Sinf rah- bari bu ishlarning hammasini havaskor kishi sifatida emas, balki rasmiy, mas’ul shaxs sifatida bajaradi. U maktab rahbarlari oldi- da, xalq maorifi tashkilotlari oldida o‘ziga topshirilgan sinfda g‘oyaviy-siyosiy ishlarning ahvoli uchun, tarbiyaviy ishlarning mazmuni va yo‘lga qo‘yilishi uchun javobgardir. Sinf rahbarining asosiy vazifasi o‘quvchilarga tarbiya berish va ularni do‘stona bir jamoa qilib jiðslashtirishdan iborat. U o‘z sinfida dars berayotgan o‘qituvchilar olib borayotgan o‘quv tarbiya ishlarining xususi- yatlarini, ularning o‘quvchilarga qo‘yadigan talablari hamda o‘quvchilar bilan o‘zaro aloqalarini o‘rganadi, ayrim o‘quvchi- lar xulq-atvori haqida ularga ta’sir ko‘rsatish metodlari haqida o‘qituvchilar bilan fikrlashib turadi. Sinf rahbari maktab pedagogik jamoasi va pedagogik kenga- shining a’zosidir. Maktabdagi tarbiyaviy ishlar uslubini o‘rgana- digan har bir o‘quvchi, avvalo, quyidagilarni yaxshi o‘rgangan va har jihatdan puxta o‘zlashtirgan bo‘lmog‘i lozim. Ya’ni tarbi- yaviy ishlar uslubida umuminsoniy g‘oyalarni, ma’lum maqsad- ga intiluvchanlikni, tarbiyaning turmush bilan, mustaqilligimiz- ning mohiyati bilan aloqasi, jamoada va jamoa orqali tarbiya- lashni, tarbiyalanuvchining shaxsiga qo‘yiladigan talablar va uni hurmat qilish birligini, tarbiyaviy ta’sirning izchilligini, tizimli- ligi, uzluksizligi, tarbiya o‘quvchilarining yoshiga va individual xususiyatlariga muvofiq bo‘lishini o‘z ichiga oladi. Sinf rahbari qanday sharoitda ishlanmasin, u qanday sinfga rahbarlik qilma- sin, butun e’tiborni o‘quvchi shaxsiga, uni har tomonlama ka- mol toptirishga qaratmog‘i lozim. Sinf rahbari olib boradigan asosiy tarbiyaviy ishlar quyidagi qismlarga bo‘linadi: 1. O‘quvchilarni o‘rganish, sinfga rahbarlik qilish sinfning har qaysi o‘quvchisini o‘rganishdan boshlanadi. Buning natija- 184 sida o‘quvchilarga individual yondoshishni amalga oshirish uchun zarur bo‘lgan sharoit yuzaga keladi. 2. Sinf o‘quvchilar jamoasini tashkil etish va tarbiyalash sinf rahbari ishining asosiy qismlaridan biridir. Sinf rahbari o‘quvchilarni inoq va ma’lum maqsadni ko‘zlagan jamoaga jiðs- lashtirar ekan, o‘quv-tarbiyaviy vazifalarini muvaffaqiyatli hal etish uchun zamin yaratadi. Sinf birdaniga jamoa bo‘lib shakllanib qo‘ya qolmaydi. Sinf rahbari bilan birgalikda faoliyat ko‘rsatish tajribasi to‘plangan taqdirda, faol, ijobiy an’analar barpo etilgan taqdirda, o‘rtoqlik aloqalari rivojlanib mustahkamlangan, umummaktab jamoa bilan to‘g‘ri munosabatlar o‘rnatilgan taqdirdagina sinf jamoa bo‘lib shakllanadi. 3. O‘quvchilar bilim sifatini oshirish hamda ularning tar- tib-intizomini mustahkamlash. Bilimlarning yuksak darajada bo‘- lishi va ongli intizom sinfda ta’lim-tarbiya ishini to‘g‘ri yo‘lga qo‘yishning eng muhim ko‘rsatkichlaridandir. O‘quvchilarni ongli intizomlilik ruhida tarbiyalash, ularni demokratik jamiyat, turmush qoidalarini ixtiyoriy bajarishga o‘rgatish sinf rahbari faoliyatida katta o‘rin tutadi. 4. Darsdan tashqari tarbiyaviy ishlarni tashkil etish va ular- ni o‘tkazish. 5. Bolalar va o‘smirlar uyushmasi tashkilotlariga yordam ko‘rsatish, ular bilan yaqindan aloqada bo‘lish. 6. O‘quvchilar ota-onalari bilan ish olib borish. Maktab tajribasida tarbiyaviy ishlarni tashkil etishning turli usullari tarkib topib, muvaffaqiyatli qo‘llanib kelinmoqda. O‘quvchilar bilan yalpisiga, yakka-yakka va guruhlarga bo‘lib ham ish olib boriladi. Faol o‘quvchilar bilan ish olib borish, o‘z sinfida dars o‘tayotgan o‘qituvchilar bilan, o‘quvchilarning ota-onalari bilan va korxonalar bilan aloqa bog‘lab turish sinf rahbarining tarbiyaviy ish faoliyatida katta o‘rin tutadi. Yuqoridagilardan kelib chiqib, sinf rahbarining olib boradi- gan ishlarini quyidagicha belgilash mumkin: sinf bilan yalpisiga ish olib borish. Uning o‘ziga xos xususiyati — sinfdagi hamma o‘quvchilarni bir vaqtning o‘zida tarbiyaviy tadbirlarga jalb etish- 185 dan iboratdir. Sinf bilan yalpisiga ish olib boriladigan tadbirlar, odatda, oyiga ikki-uch marta, ba’zan esa, har haftada bir marta o‘tkaziladi. Sinf rahbari faoliyatida sinf burchagi. Maktabda o‘quvchi- larning o‘qish va o‘qishdan tashqari ish faoliyatlari o‘tadigan asosiy joy shu sinfga biriktirilgan sinf xonasidir. Bu sinf xonasi- dagi sinf burchagini sinf rahbari sinf faollari bilan birgalikda tuzadi. Unda sinf jamoasining asosiy hujjatlari va ishini aks etti- ruvchi materiallar qo‘yiladi. Sinf burchagi sinfning hayoti va faoliyatini, uning yutuq va kamchiliklarini aks ettiruvchi ko‘z- gudir. Sinf rahbari malakasini oshirish. Endi ish boshlagan sinf rahbarlarigina emas, balki maktabda ko‘p yillardan buyon fao- liyat ko‘rsatib kelayotgan tajribali sinf rahbarlari ham o‘z mala- kalarini oshirishga muhtojdirlar. Sinf rahbari pedagogika va psixo- logiya asoslari nazariyasini yaxshi o‘rganishi va o‘zlashtirishi, hozirgi pedagogik texnolgiyalarni va metodlarni, kompyuter tex- nologiyasini mukammal bilmog‘i zarur. Tarbiya masalalariga oid adabiyotlarni muntazam o‘qib borishi kerak. 6.5. Sinf rahbarining tarbiyaviy faoliyati samaradorligini oshirish usullari Sinf rahbari o‘quv-tarbiyaviy jarayonning tashkilotchisi, pe- dagogik mahoratning yuksak namunalarini o‘rnak qilib ko‘rsa- tuvchi ustoz demakdir. Shunday ekan, sinf rahbarining muhim fazilatlaridan biri uning yaxshi o‘qituvchi bo‘lishidadir. Sinf rah- bari dars olib borishi, o‘quv-tarbiya va xo‘jalik ishlarini yurituv- chi, talabchan bo‘lishi hamda o‘quvchilarning dilkash murab- biysi bo‘lishi kerak. Rahbarlik iste’dod va fazilati hayotning o‘zi- da, maktabdagi ish amaliyotida shakllanib, kishidan keng ko‘- lamdagi bilim va tajribani, muallimlikka xos fidokorlikni, tanlan- gan ishga cheksiz sodiqlikni talab qiladi. Hozirgi sharoitda sinf rahbarining fazilati qanday bo‘lishi kerak? Bizningcha, hozirgi sinf rahbari dadil, tashabbuskor, bilimdon, madaniyatli, halol va va’dasiga vafodor bo‘lishi kerak. 186 Bunday oqil rahbar har qanday vaziyat va sharoitga to‘g‘ri yondosha oladi, voqealarga va turmush hodisalariga dadil, odil baho bera oladi, haqiqiy talab va adolatli ish uslubini vijudga keltira oladi, mehribon inson sifatida katta mavqega ega bo‘ladi. Obro‘-e’tibor inson xususiyatining ichki belgilariga bog‘liq bo‘- ladi. Tashqi vaziyatlar uning rivojlanishiga ko‘maklashishi va uni rag‘batlantirishi mumkin. Agar rahbarning amaliy va siyosiy xu- susiyatlari o‘zi egallab turgan lavozimga mos kelmasa, natijada o‘ziga topshirilgan ish sohasini uzoq vaqt, malakali va samarali idora qila olmaydi. Har bir kishi o‘z obro‘-e’tiborini o‘z mehnati bilan yaratadi. Sinf rahbari esa, o‘z obro‘-e’tiborining birinchi va asosiy ijodkoridir. Sinf rahbari mavqeyini uning egallab turgan lavozimi va boshliqlarning qo‘llab-quvvatlashi emas, balki uning o‘z ishiga munosabati, bo‘ysinuvchilar va mehnatkashlarning unga muno- sabati belgilaydi. Obro‘-e’tiborli rahbar sinfning g‘oyat hurmatli rahbari, ustozi va murabbiysidir. Jamiyatdagi boshqaruv tizimini ma’lum boshqarish vazifalari asosida tashkil qilish muhim aha- miyat kasb etadi. Shunga ko‘ra uni alohida ko‘rsatib o‘tish maqsadga muvofiqdir: • o‘quv jarayonini umumiy tashkil qilish vazifasini bajaradi; • mustaqil davlatimizga munosib o‘quvchilar tayyorlashda asosiy javobgarlardan biri va undagi o‘z o‘rnini aniqlab olishi; • o‘z faoliyati rejalarini aniq, o‘z vaqtida va izchillik bilan bajarishga erishish; • vazifaning o‘ta mas’uliyatli bo‘lishini sezish bilan birga unga mos ilmli, madaniyatli, oqil, adolatli, tadbirkor, ta- shabbuskor bo‘lishga doimo harakatda bo‘lish; • o‘z ishini bilishi, mas’uliyatni va javobgarlikni his qilishi lozim; • yoshlarni milliy-ma’naviy qadriyatlar asosida tarbiyalashga muntazam ravishda e’tibor berish; • o‘zi ishlayotgan sinf va maktab nufuzini oshirishga doimo e’tiborda bo‘lish; 187 • sinf rahbari o‘quvchilar bilan ishlashda o‘ta sinchkov, ud- daburon bo‘lmog‘i va tadbirkorlik bilan ish yuritmog‘i lo- zim va u har bir vazifani bajarishda o‘quvchilar bilan muloqotda bo‘lishi hamda ulardan kelib chiqadigan muno- sabat natijalariga befarq bo‘lmasligi kerak; • sinf rahbari ota-onalar bilan muntazam ravishda aloqada bo‘lib turishi lozim va bu orqali har bir o‘quvchining xulq- atvorini o‘rganish, uning uyidagi va maktabdagi faoliyatini bilishi hamda o‘quvchining o‘qish va xulq-atvoridan ota- onani xabardor qilish, ya’ni ikki tomonlama tarbiyaning bir maqsadga — yetuk mutaxassis va barkamol shaxs bo‘- lib yetishishiga doimo e’tibor berish; • o‘quv jarayoniga mas’ul; • o‘quv jarayonining samarali bo‘lishi o‘z zimmasida ekan- ligini doimo his etish; • jamiyat taraqqiyotiga mos mas’uliyat negizida javobgarlik doirasi kengayib borishini doimo his qilish; • sinf rahbari tashabbuskor bo‘lishi kerak va u ish yuritish- da fidoyi bo‘lmog‘i lozim; • ilmga intiluvchi yoshlarga rahbar va ularni mazkur yo‘na- lish bo‘yicha yetaklovchi ekanligini doimo his qilish; • sinf rahbari o‘quvchi: yosh yigit va qizni o‘z farzandi, o‘sib kelayotgan avlod, g‘uborsiz, sofdil, yangilikka inti- luvchan qalb egasi va nihoyat ota-ona, murabbiylar ko‘r- satgan yo‘lidan borishga astoydil bel bog‘langan farzand ekanligini doimo esda tutishi kerak; • o‘quvchilarning o‘z-o‘zini boshg‘arishiga sharoit yaratish va bunda faol o‘quvchilardan foydalanish; • o‘quvchilarni kasbga tayyorlashda o‘sha sohaning mashhur kishilari bilan uchrashuvlar o‘tkazish sinf rahbarining aso- siy burchlaridan biriga kiradi. O‘qituvchi tarbiya jarayonida rag‘batlantirish va jazolash usullarining psixologik-pedagogik asoslarini bilishi shart. Bunda pedagogik bilim eng muhim usul bo‘lib hisoblanadi. Talab — bu tarbiyalanuvchining turli vazifalarni bajarishi; ijtimoiy xulq-at- 188 vor mezonlarini ifodalashi; u yoki bu faoliyatining bajarilishi zarur bo‘lgan aniq bir vazifa sifatida namoyon bo‘lishi; turli ko‘rsatma sifatida namoyon bo‘lishi; u yoki bu xarakterda rag‘- batlantiruvchi yoki uni to‘xtatuvchi bo‘lishi; oqilona xarakter- larga undovchi bo‘lishi mumkin. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining faoliyatini to‘g‘ri yo‘lga solish va ijtimoiy talablarga moslashtirish maqsadida rag‘batlanti- rish va jazolashning quyidagi usullaridan foydalaniladi (7 — 8- shakllar): 7- shakl. Rag‘batlantirish usullari. Uyalti- rish → Jazolash usuli Hayfsan berish Tanbeh berish Majbur- lash Ogohlan- tirish → → → → → Sovg‘a berish → Rag‘batlantirish usuli Ishonch bildirish Istiqbol ko‘rsatish Qo‘llab- quvvatlash Maqtov yorlig‘i berish → → → → → 8- shakl. Jazolash usullari. Rag‘batlantirish va jazolash usulida o‘quvchi shaxsi emas, balki ayni vaqtda xatti-harakati, qiziqishlari bolaning individual xususiyati, hodisa yuz berayotgan vaziyat, sabab-oqibatlar na- zarda tutiladi. Rag‘batlantirish va jazolash qancha tez qo‘llanilsa, shuncha ta’siri kamayib ketadi. Rag‘batlantirish va jazolash yolg‘iz o‘quvchiga yoki sinfga yoxud maktab jamoasiga qo‘llanishi mumkin. 189 Yuqoridagi usullardan foydalanish xususiyatlariga alohida e’tibor berish lozim. Rag‘batlantirishda yozma, og‘zaki, imo- ishora shakllari qo‘llaniladi. Imo-ishora bilan boshini qimirlatishi, tabassum va yuz-qo‘l harakatlari bilan ma’qullashi yoki yozma ravishda ma’qullashi mumkin. O‘qituvchi maktabda jazo sifatida og‘zaki, tanbeh, sinf o‘quv- chilarining o‘rtasida ogohlantirish choralarini qo‘llashi mumkin. 6.6. O‘quvchilarni pedagogik kuzatish metodikasi O‘quvchilarni pedagogik kuzatish, darsda turli xil ko‘rsat- mali qurollarni kuzatishdan tashqari, o‘quv jarayonida o‘quv- chilarning darsdan tashqari vaqtlarda o‘tkaziladigan mustaqil kuzatishlardan ham foydalaniladi. Bu kuzatishlar qisqa muddatli va uzoq davom etadigan kuzatishlar bo‘lishi mumkin. Ular o‘qi- tuvchi tomonidan tashkil etiladi. O‘qituvchi dars vaqtida o‘quv- chilarga ularning maqsadini tushuntiradi, topshiriqlarni taqsim- laydi va ular bilan birgalikda kuzatish olib borish rejasini bel- gilaydi. Yo‘l-yo‘riq berish vaqtida kuzatish izchilligiga, kundalik yuritish tartibiga, kerakli materiallar to‘plab, ularni ishlash usullariga alohida e’tibor berish kerak. Turli fan o‘qituvchilari mustaqil kuzatishlar uchun topshiriqlar beradilar. Masalan, jamiyatshunoslik bo‘yicha o‘quvchilar mehnat brigadalari a’zolarining mehnati va dam olishi qanday tashkil etilganligini, estetik tarbiya bo‘yicha kinofilmlar, teatr ko‘rishlari, badiiy ko‘rgazmalarga borishlari, texnikaviy fanlar bo‘yicha korxona- dagi ishlab chiqarish jarayonini, korxonada chiqadigan mahsu- lotning, yangi texnikaning xalq xo‘jaligida va turmushda ishla- tilishini kuzatishlari mumkin. O‘quvchilar xilma-xil tajribalarni bajarayotgan vaqtda ham kuzatish ishlari olib boriladi. Kuzatish- larning natijalari mashg‘ulotlarda muhokama qilinadi. O‘qituvchi yangi materialni tushuntirishda ularga tayanadi. Kuzatishlarning borishida o‘quvchilar mustaqil ravishda xulosalar chiqaradilar. O‘quv-tarbiya jarayonini boshqarish va rahbarlik qilishda, uning samaradorligini oshirishda rahbar o‘rinbosarining sinf jurnallari qanday tutilayotganini nazorat qilib borishi katta ahamiyatga ega. 190 Sinf jurnali darsda o‘tkaziladigan va uyga berilgan mustaqil va ijodiy ishlar tizimi va maktab kursidagi barcha fanlar bo‘yicha o‘quvchilarning o‘zlashtirishlari haqida, baholarning to‘plani- shi, darslarda o‘quvchilar so‘ralishining muntazamliligi haqida, darslarda o‘tilgan o‘quv materialining jurnalga yozish sifati va hokazolar haqida tasavvur berishi mumkin. Rahbar va uning o‘rinbosari sinf jurnaliga qarab darslardagi davomat, darsni qol- dirgan o‘quvchilar bilan ishlash haqida, o‘quvchilar tez-tez uy vazifalarini bajarmasliklari haqida fikr yuritishlari mumkin. Sinf jurnallarini har oyda maktab rahbariyati tomonidan kamida ikki marta tekshirish kerak. Tekshiruvdan so‘ng jurnalga uning tekshirilgan vaqti va kim tekshirgani yozib qo‘yiladi. Max- sus ish kundaligi daftarida esa tekshirish natijalari bo‘yicha xulo- salar yozib qo‘yiladi, o‘qituvchilarga, sinf rahbarlariga aniq tak- liflar, tavsiyalar beriladi. Jiddiy kamchiliklar topilganida maktab bo‘yicha alohida buyruq berilishi mumkin. Suhbat yordamida vujudga keladigan masalalarni tez hal etish, ota-onalar bilan ishonchli munosabatlar o‘rnatish, o‘quvchilar, oilaviy tarbiya sharoitlari haqida qo‘shimcha ma’lumotlar olish, ota-onalarga pedagogik bilim berish, bolaning yakka tartibdagi rivojlanishi dasturini va birlikdagi pedagogik harakatlar tizimini ishlab chi- qish ota-onalarning tarbiyaviy qiyin bolalar xulqini tuzatish va o‘quvchilar o‘rtasida munosabatlarda vujudga keladigan kelish- movchiliklarni hal etish kabi keng ko‘lamdagi ta’lim-tarbiya va- zifalari hal qilinadi. Suhbat o‘quvchilarning uyida ham, maktabda majlisdan keyin ham, maktabga o‘z tashabbuslari bilan sinf rah- bari chaqirganligi munosabati bilan kelgan ota-onalar bilan ham o‘tkaziladi. Aslida sinf rahbari o‘z sinfidagi o‘quvchilardan har birining ota-onasi bilan suhbat o‘tkazishga tayyor bo‘lishi kerak. Shunga qaramay, har qanday suhbatning ta’sir etish samara- dorligini oshirish uchun tayyorgarlik ko‘rish va ularni o‘tkazish yuzasidan eng muhim psixologik-pedagogik talablarga rioya etish maqsadga muvofiqdir. Tarbiyaviy ta’sir ko‘rsatish samaradorligi ko‘p jihatdan o‘qituvchilar va ota-onalarning muvofiq harakat- lari bilan belgilanishini nazarda tutib, bolaning o‘ziga xos psixo- logik xususiyatlarini hisobga olish, uning xulq-atvoridagi eng 191 kichik chetga chiqishlarga ham o‘z vaqtida e’tibor berish kerak, bunga sinf rahbari bilan ota-onalarning ishonchli o‘zaro muno- sabatlarini o‘rnatgandagina erishiladi, bunday munosabatlarni o‘rnatish va chuqurlashtirish uchun yakka tartibdagi suhbatlar- dan foydalanish juda muhim. Suhbat ota-onaga ularning o‘g‘li yoki qizining yomon xulq-atvori yuzasidan e’tiroz bildirishdan, bunda umuman bola haqida shaxs sifatida noxush fikrlar aytishga yo‘l qo‘yishdan boshlanganda, ota-onalar uchun bolalari har qachon yaxshi ekanligi unutilganida sinf rahbari mutlaqo bosh- qacha fikr yuritishga duch keladi. 6.7. Sinf jamoasini tashkil etish va uni tarbiyalash Mamlakatimiz mustaqilligi jamiyatimizning barcha jabhala- rida, shu jumladan, oila, uning iqtisodiy, ma’naviy manfaat- larini himoya qilish, sog‘lom avlodni tarbiyalash, oilada sharqona tarbiyani tiklash kabi bir qator muammolarni hal etishga imkon beradi. Mustaqillik o‘zligini yo‘qotgan insonlarni, ya’ni o‘z oilasi va farzandlariga befarq bo‘lgan ota-onalarni ham insof, mehr- shafqat yo‘liga boshladi. Qardosh tojik xalqida shunday maqol bor: „Uy farzand bilan obod, dala odam bilan“. Ha, darhaqiqat, har bir oilaning bog‘boni o‘z mevalari bilan obod. Dala inson- ning oltin qo‘llari bilan kundan-kunga, asrdan-asrga obodonla- shib borsa, uy esa yosh go‘dakning kundan-kunga mehr, ta’lim- tarbiya olishi tufayli go‘zallashib, gurkirab, yashnab boradi. Odam- zod dunyoga bir marotaba kelar ekan, bu dunyodan yolg‘iz o‘tib ketishni xohlamaydi, orqasida farzandlarining ta’lim- tarbiyali, obro‘-e’tiborli bo‘lib qolishini istaydi. Shunday ekan, ota-onaning farzandga bo‘lgan mehr-u muhabbati hamma nar- sadan ham qimmatliroq bo‘lsa kerak. Bola qancha sho‘xlik qilmasin, ota-ona uning erkaliklarini ko‘taradi. Ota-ona hamisha o‘z farzandi uchun hamma narsaga tayyor turadi. Farzandini ko‘z qorachig‘iday asrab, unga gard yuqishga qo‘ymaydi. Shu bilan birga, to‘g‘riso‘z, vijdonli, kamtar, chin do‘st, o‘zgalar- ning mulkiga xiyonat qilmaslikka chorlaydi. 192 Oila bilan maktab hamkorligi barkamol inson tarbiyasidagi muhim omillardan biridir. Maktabdagi o‘quv-tarbiya ishlarining yuqori saviyada bo‘lishi, o‘quvchilarning tarbiyalanganlik daraja- si ota-onalariga bog‘liqdir. Maktab oila bilan ikki shaklda hamkor- likni amalga oshiradi. 1. Ota-onalar jamoasi orqali. 2. Yakka tartibda ota-onalar bilan olib boriladigan ishlar orqali. O‘qituvchining ota-onalar bilan aloqasida o‘zaro bir-birini tushunish, yuksak axloqiy munosabatda pedagogik yondoshuv, xushmuomalalik, shirinso‘zlik, hamma ota-onalarga bir xil muomala va to‘g‘ri talab bo‘lishi lozim. Ota-onalar bilan yakka- ma-yakka ishlash ayrim bola tarbiyasidagi qiyinchiliklarning so- dir bo‘lishi, oilaviy muammolar, o‘quvchilarning o‘zlashtir- masligidagi sabablarni aniqlash maqsadida olib boriladi. O‘qituv- chilik faoliyatining eng murakkab tomonlaridan biri o‘quvchilar ota-onalar bilan umumiy til topa olish, ularning hurmatiga sa- zovor bo‘lish, hamkorlikda bola tarbiyasi bilan shug‘ullanishdir. O‘qituvchi — sinf rahbari, mehribon tarbiyachidir. Sinf rahbari- ning eng muhim xususiyatlaridan biri — ular o‘quvchilar ja- moasi bilan to‘rt yil hamkorlikda ish olib boradilar. Shu sabab- dan boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining ota-onalar jamoasi bilan ham ishlashi o‘ziga xos xususiyatga ega. Shunday ekan ota-ona birinchi sinf o‘quvchisining ilm dargohidan ko‘p bilim va tar- biyaga ega bo‘lishi uchun nimalar qilishi kerak? 1. O‘qituvchi muqaddas siymo, u sizning maslahatchingiz, uni ardoqlab, obro‘-e’tiboriga sadoqatli bo‘lishingiz. 2. Sinf va maktab jamoasining ta’lim-tarbiya tadbirlariga faol qatnashib, taklif va mulohazalaringizni aytishingiz. 3. Bolangizga nima yaxshi, nima yomon ekanligini uqtirib, mardona rasm-rusum, udum-an’analarimizdan xabardor qilib, o‘qituvchiga ko‘makdosh bo‘lishingiz. 4. Bolangizning o‘quv ishlariga yordam berib borishingiz, uyga berilgan topshiriqlarni bajarishda ularga yordam berishingiz. 5. Maktabning yaqin yordamchisi, ko‘makdosh bo‘lishin- giz, o‘z farzandingizning kamoli bilan yashashingiz. 193 6. Bolangizda maktab, sinf, o‘qituvchi va o‘rtoqlariga nisba- tan yaxshi fikr uyg‘otish, chunki 1- sinf o‘quvchisining mak- tab sharoitiga moslashishi ancha murakkab ruhiy holatdir. 7. Farzandingizdan kundalik ish faoliyatdagi munosabatini kuzatib, so‘rab borishingiz. Bunday munosabatda yaxshi, juda yaxshi, marhamat, rahmat, baraka top kabi sehrli so‘zlarni, nojo‘ya harakat sodir bo‘lgan bo‘lsa, „chakki ish bo‘libdi“, „men kutmagan edim“ kabi so‘zlarni qo‘llashingiz. O‘sib kelayotgan yosh avlodga fan asoslaridan chuqur va mustahkam bilim berish, ularni yuqori darajada axloqli qilib tarbiyalash vazifalari ko‘proq sinf rahbarining umumiy mehnati jarayonida hal qilinadi. Lekin bu mehnatning muvaffaqiyati ko‘p jihatdan ularning kuchlari qanday yo‘naltirilganligiga, maqsad- lar birligi va harakatlar muvofiqligi qanday ta’minlanayotgan- ligiga bog‘liqdir. Maqsadlarni tushunish birligini amalda yuzaga chiqarish, so‘ngra bu maqsadlarga erishish jarayonida o‘zaro alo- qalarni taqsimlash va tashkiliy-pedagogik ishlarni o‘z vaqtida to‘g‘ri amalga oshirish sinf rahbarining muhim vazifasidir. Pedagoglar jamoasining g‘oyatda yuksak birligini, butun ku- chining uyg‘unligini, ishlarning muvofiqligini ta’minlash ishga layoqatli qilish shartlaridan biridir. Bu muammoni hal qilish- ning qiyinligi o‘z-o‘zidan ko‘rinib turibdi. Maktab jamoasi fikr yuritishi, hayotiy tajribasi, ish staji, ma’lumoti va malakasi turli xilda bo‘lgan kishilardan iborat. Har bir o‘qituvchi qanchalik kuch-g‘ayrat sarflamasin, ayrim xo- dimlar qanchalik kuchli bo‘lmasin, agar ular ishga yuzaki qa- rasalar, muvaffaqiyatga erishib bo‘lmaydi. Yuqorida bayon etilgan fikrlardan ma’lumki, hozirgi kunda pedagoglar va o‘quvchilar jamoasining har bir a’zosida pedagogik mehnatga nisbatan ongli intizomni tarbiyalash va uni mustahkamlash maktab ichki bosh- qaruvi tizimida asosiy masala bo‘lib hisoblanadi. Modomiki shun- day ekan, umumta’lim maktabining har bir rahbari, undagi jamoatchilik tashkilotlari mazkur masalaga har qachongidan ko‘ra bugungi kunda alohida e’tibor bilan qarashlari lozim. Sinf rahbarlari o‘rtasida vazifalarni to‘g‘ri va aniq taqsimlash to‘g‘ri boshqaruvning muhim shartidir. 194 Sinfga rahbarlik qilishda rahbar bilan direktor o‘rinbosa- rining vazifalari o‘rtasida birmuncha farq bo‘lishi kerak. Direktor o‘rinbosari sinflarda kundalikning yuritilishini, bolalarning bili- mi hamma vaqt to‘g‘ri hisobga olib borilishini, daftarlar tutish va yozuvni yaxshilashni kuzatib boradi, amaliy tadbirlar belgi- laydi. Kuni uzaytirilgan guruhlar ishlariga rahbarlik va nazorat qiladi. Boshlang‘ich sinflarda fan asoslarini bo‘sh o‘zlashtiruv- chilar bilan ishlashga rahbarlik qiladi. O‘quvchilarga beriladigan topshiriqlarning maktab nizomiga muvofiq talab darajasida bo‘lishini, bolalar bilimining to‘g‘ri hisobga olinishini, kundalik daftarlarning to‘g‘ri tutilishini uyushtiradi. Maktabdagi mavjud metodik birlashmalarning samarali ishlashini ta’minlaydi. Dars jadvalini tuzadi. O‘quv-tarbiya ishlariga oid hisobot ishlarini yu- ritadi. Maktabning ichki va tashqi jihozlanishi hamda ichki qism- ning toza, gigiyena talablariga mos, tartibli bo‘lishini ta’min- laydi. 6.8. O‘quvchilar bilim sifatini oshirish va sinfda intizomni mustahkamlash Sinf rahbari o‘quvchilarga puxta bilim berishga, ularning fikrlash qobiliyatini faollashtirishga hamisha g‘amxo‘rlik qilib boradi. Hatto o‘zlashtirishlari yuqori bo‘lgan sinflarda ham bola- larda ilmga bo‘lgan qiziqish va muhabbatni o‘stirishga, ta’lim sifatini oshirishga harakat qilishi zarur. Mustaqil Respublika- mizda xalq ta’limini demokratlashtirish, ta’lim mazmunini tako- millashtirish, ta’lim metodlarini faollashtirish borasida sermaz- mun ishlar qilinmoqda. O‘quvchilarni faol va ijodiy bilim olishga o‘rgatish maktab tajribasida muhim masala bo‘lib, bunda sinf rahbarining shaxsiga katta e’tibor berilmoqda. Shu o‘rinda o‘quv- chilarning bilim sifatini oshirishda sinf rahbarining vazifasi ni- malardan iborat, degan savol tug‘ilishi tabiiydir. Bular: 1. O‘quv mehnatiga ongli munosabatda bo‘lish va unga mas’uliyat bilan yondoshish hissini tarbiyalash. 2. Har narsani bilishga qiziqish va bilimga muhabbat uy- g‘otish. 195 3. O‘quv mehnati madaniyatini oshirish. 4. O‘quvchilarni o‘quv mehnatida muayyan rejaga amal qi- lishga o‘rgatish. 5. Sinfda o‘qish jarayonida o‘rtoqlariga yordam uyushtirish. 6. Sinf o‘qituvchilari bilan hamkorlik va yaqindan aloqada bo‘lish. O‘quvchilarning o‘quv faoliyati samaradorligini oshirish borasida sinf rahbari olib boradigan ishlar majmuasi quyidagilar- dan iborat: 1. O‘quvchilarning o‘quv mehnati ustidan tizimli nazorat olib borish. Sinf rahbari bolalarning olgan ballarini tartibli ravishda sinf jurnalida va kundaliklarda tekshirib turadi. Xulqi uchun baho qo‘yadi, darsga kechikib kelish va butunlay kelmay qo‘yish sa- bablarini o‘ziga belgilab oladi. Sinf rahbari o‘quvchi bilan suhbat o‘tkazib, olgan yaxshi baholari uchun uni rag‘batlantiradi, kam- chiliklarini ko‘rsatadi, tushuntiradi, tegishli maslahatlar beradi. 2. Maktab o‘quvchilariga o‘quv mehnatining ijtimoiy ahami- yatini tushuntirish. Tarbiyaviy ishlarni amalga oshirish jarayonida o‘qish har kimning shaxsiy ishi emas, balki ijtimoiy ahamiyatga ega bo‘lgan ish ekanligi o‘quvchilarga tushuntirib beriladi. Mus- taqil O‘zbekiston davlati va uning fuqarolari maktab dargohida chuqur bilimli, hayotga har tomonlama tayyorlangan kishilar- ning yetishib chiqishini istaydi. 3. Maktab o‘quvchilarining bilimga qiziqishini oshirish. Bo- lalarning bilimga va o‘quv mehnatiga bo‘lgan qiziqishini oshi- rishning turli shakl va metodlaridan muvaffaqiyatli foydalanish hozirgi kunda maktablarimizda odat tusiga kirib qolgan bir holdir. Chunki o‘quvchilarning bilimga bo‘lgan qiziqishini oshirishda har bir fandan o‘tiladigan dars samarali, qiziqarli, imkoni bo- richa muammoli va qolaversa, sermazmun bo‘lsa, shak-shubha- sizki, bu o‘zining yaxshi natijasini beradi. Bundan tashqari, har bir darsda ko‘rgazmalilik va texnika vositalaridan unumli foydala- nilsa, o‘quv xonalari turli-tuman fanniy ko‘rgazmalar bilan ji- hozlansa, ozoda, pokiza bo‘lsa, ko‘zlangan maqsadga erishiladi. Uy vazifalarining bajarilishini tashkil etishda bolalarga yor- dam ko‘rsatish. Ayrim o‘quvchilarning yomon o‘qishlarining sa- 196 babi uy vazifalarini bajarishni to‘g‘ri tashkil eta olmasliklaridan- dir. Bunday o‘quvchilar uy vazifalarini bajarishda saranjom- sarishtalikka ahamiyat bermaydilar, dangasalik qiladilar, tirish- qoqlik bilan vazifa bajarishga intilmaydilar. Shuning uchun ayrim sinf rahbarilari „O‘qishni o‘rgan“, „To‘g‘ri yoz“, „Bilim — bizning qurolimiz“ kabi ko‘rgazmalar tashkil qiladilar. Bulardan tashqari, sinf rahbarlari tomonidan bolalarga uy vazifalarini to‘g‘ri bajarishda yordam berish maqsadida tuzilgan quyidagi ko‘rsatma maqsadga muvofiqdir: • Har kuni uy vazifani kundalik daftarga batafsil yozib bor. • Uy vazifasini ma’lum bir vaqtda bajarishga o‘rgan. • Vazifani maxsus darsxonangda tayyorla. • Ish joyingni to‘g‘ri tashkil qilishga o‘rgan, stoldan ortiq- cha narsalarni olib qo‘y. • Dars tayyorlashni o‘rta qiyinchilikdagi fandan boshlab, sekin-asta qiyin fanga o‘t, so‘ng oson fan vazifasini bajar. • 40 — 50 daqiqadan keyin 10 — 15 daqiqalik dam olish uchun tanaffus qil. • Dars tayyorlash vaqtida diqqatingni bo‘lma, radio eshit- ma, televizor ko‘rma, atrofdagi gaplarga aralashma. • Yozma ishlarni bajarganingdan keyin uni sinchiklab tek- shirib chiq. • Agar notanish so‘z uchrab qolsa yoki masalaga tushun- masang, o‘qituvchidan, o‘rtoqlaringdan so‘rab ol. • Har kuni ilgari o‘tilgan dars materialini qaytarib bor. • Darsni tayyorlab bo‘lganingdan keyin dam ol, ochiq havoda aylan va uy ishlarida kattalarga yordam ber. Tarbiyaviy ishlarda o‘quvchilarni o‘rganish. O‘quvchilarni o‘rganish o‘qituvchining, ayniqsa, sinf rah- barining asosiy vazifalaridan biridir. O‘quvchilarni faqat darsda- gina emas, balki sinfdan tashqari vaqtda ularga tarbiya berish vaqtida ham, o‘quvchilar uylariga borganda ham, har xil sayo- hatlar va yurishlar vaqtida ham o‘rganadi. O‘quvchilarning o‘ziga xos xususiyatlari, ularning qiziqishlari va mayllarini, ular olgan tarbiya darajasini bilgan holda, ma’lum maqsadga qaratilgan va ta’sirchan reja asosida bo‘ladi. 197 Ma’lumki, o‘quvchi shaxsining tarkib topishi va rivojlanishi bir tekis bormaydi. Sinf rahbarining mazkur o‘quvchi to‘g‘risi- dagi kechagi bilganlari bugunga kelib yetarli bo‘lmay qolishi mumkin. Masalan, o‘quvchi o‘quv yili boshida matematikaga qiziqmas, mazkur fandan uy vazifasini naridan-beri tayyorlab borar yoki mutlaqo tayyorlamas edi, deylik. Sinfga matemati- kadan yangi o‘qituvchi kiradigan bo‘ldi. U hamma o‘quvchilarni o‘z faniga qiziqtira oldi. Mazkur o‘quvchi masala va misollarni qiziqib yechadigan bo‘lib qoldi. Birmuncha vaqtdan keyin u ma- tematika to‘garagiga yozilib, unda faol ishtirok etadigan bo‘ldi. Sinf rahbari bu o‘quvchi to‘g‘risidagi oldingi fikrini o‘zgartir- mog‘i kerak. Bu hol o‘quvchilarni doimiy suratda o‘rganib bo- rish lozimligini ko‘rsatuvchi ko‘plab misollarning biridir. O‘quvchilar o‘z xarakteriga, qiziqishi va mayllariga ko‘ra bir xil emas. Ulardan biri birmuncha chaqqon, boshqa bir xili esa, sustkash, uquvsiz, ba’zi o‘quvchilar jasur va shijoatkor, boshqa birlari esa, uyatchan va tortinchoq bo‘lishadi. Ba’zi bir o‘quv- chilar o‘z tashkilotchiligi va qat’iyatliligi bilan ajralib turishsa, boshqa birlarida esa bu xususiyatlar mavjud emas. Xullas, bir- biriga o‘xshamagan, turli xususiyatdagi bolalardan tashkil top- gan bir guruhdir. Ana shu guruhning tarkibida o‘sha o‘quvchi alohida shaxs sifatida kamol topib boradi. A. S. Makarenko o‘zining „Tarbiyaning maqsadi“ degan maqolasida „Biz uchun inson, umuman olganda, bir xilday tuyulsa-da, aslida u tarbiya vositasi sifatida bag‘oyat xilma-xildir“, deb juda to‘g‘ri ta’kid- laydi. Shunday qilib, o‘quvchilarni o‘rganishga qo‘yiladigan asosiy talablarni quyidagicha belgilash mumkin: 1. Bolalarni o‘rganish, ularga ta’lim-tarbiya berish sifatini oshirish. 2. O‘quvchilarni o‘rganib, ularga tarbiyaviy ta’sir ko‘rsatish. 3. O‘quvchilarni o‘rganishni rejali tarzda va muntazam olib borish. 4. O‘quvchilarni tabiiy hayot va ish-faoliyat sharoitida o‘r- ganish. 5. O‘quvchilarni xilma-xil metodlar bilan o‘rganish. 198 6. O‘quvchilarni o‘rganib, ular hayoti va turmush sharoit- lari bilan tanishish. 7. Shaxsning alohida xususiyatlarini emas, balki butun shaxsni o‘rganish. 6.9. O‘quvchilarda ongli intizomni tarbiyalash Boshlang‘ich sinf o‘qituvchisi o‘quvchilarning ma’naviy- axloqiy tarbiyasida quyidagi vazifalarni amalga oshiradi: a) o‘quvchilarda jamiyatga va Vatanga sadoqatni tarbiyalash; b) mehnatga bo‘lgan axloqiy munosabatni tarbiyalash; d) atrofdagi kishilarga axloqiy munosabatni tarbiyalash; e) shaxsning o‘z-o‘ziga, xulqiga bo‘lgan axloqiy munosa- batni tarbiyalash. Axloqiy tarbiya vazifalaridan biri — ongli intizomdir. Ongli intizom kishining kundalik faoliyatida, xulq-atvorida, kishilar bilan aloqasida, umumiy dunyoqarashida namoyon bo‘ladi. Ongli, intizomli kishining madaniyati, muomalasi kundalik ma- salalarni hal qilish bilan hayotining mazmuni, yaxshilik va yo- monlik, ma’naviy boylik haqidagi tasavvurlari bilan u yoki bu tarzda bog‘langandir. Ongli intizom egasi bo‘lgan kishi o‘z ax- loqiy burchini to‘g‘ri anglaydi, o‘z xatti-harakatlariga baho be- radi, noto‘g‘ri xatti-harakatni qoralaydi. Intizomli kishi o‘z xulq-atvoriga to‘g‘ri baho berish bilan birga biror xatti-harakat uchun shaxsiy mas’uliyatni his etadi. Abdulla Avloniy „Intizom deb qiladurgan ibodatlarimizning, ishlarimizning har birini o‘z vaqtida tartibi ila qilmoqqa aytilur. Agar yer yuzida intizom bo‘lmasa edi, insonlar bir daqiqa ya- sholmas edilar“, deb ta’kidlaydi. Demak, intizom ruhimizga, fikrimizga ta’sir qiladigan xislat, tartib-odob, ma’naviy quvvat- dir. Intizom yaxshi xulqlarning manbayidir. O‘quvchilarda ongli intizomni, odobni tarbiyalashda o‘qituvchilar o‘z xulq-atvorla- ri, muomala madaniyati bilan namuna bo‘lishlari darkor. Chunki ularning yurish-turishi, odobi o‘quvchining ichki e’tiqodiga aylanishi va ma’naviyatiga ta’sir etishi kerak. Shundagina o‘quv- chilar jamiyat va jamoa oldida axloqiy tarbiya talablariga javob 199 beradigan xulq-atvor egalari bo‘la oladilar. Axloq-odob tarbiyasi milliy, ma’naviy, umuminsoniy qadriyatlar asosida amalga oshi- rilgandagina uning mazmuni yanada boyib boradi. Chunki milliy, umuminsoniy va ma’naviy qadriyatlar axloqiy tarbiyaning ham- ma tomonlarini qamrab oladi. Ma’naviy-axloqiy tarbiya — ta’lim berish bilan bog‘liq bo‘lgani holda, o‘z xususiyatlari, o‘ziga xos vazifalari, uni tashkil etishning shakl va metodlariga ega bo‘lib, maxsus ravishda o‘rganilishi lozim. O‘quvchilarni ma’naviy-ax- loqiy tarbiyalashning muhim sharti ularning dars va darsdan tashqari xilma-xil faoliyatlarining birligi to‘g‘risidagi tushuncha- lar bilan bog‘liqdir. Dars jarayoni va ma’naviy-axloqiy tarbiya faoliyati bir-birini to‘ldirishi lozim. Pedagog tomonidan tarbiya- viy bosqichga rahbarlik qilingan taqdirdagina tarbiyada biror maqsadga qaratilganlik, ma’lum bir tizim bo‘lishi mumkin. Ma’- naviy-axloqiy tarbiyalash, avvalo, tarbiyalanuvchi shaxsining tarkib topish jarayoniga rahbarlik qilishni taqozo etadi. Prezidentimiz erkin fuqaro, ozod shaxs, barkamol inson haqida gapirib, quyidagi to‘rt jihatga e’tiborni qaratdi, ya’ni har bir fuqaro: — o‘z haq-huquqini taniydigan bo‘lsin, buning uchun ku- rashsin; — o‘z kuchi va imkoniyatlariga tayanadigan bo‘lsin, imkoni- yatlarini ishga solib, samarasini ko‘rsin; — atrofida sodir bo‘layotgan voqea-hodisalarga mustaqil mu- nosabat bildira olsin; — shaxsiy manfaatini mamlakat va xalq manfaati bilan uy- g‘un holda ko‘rib, faoliyat yuritsin. Bular barkamol inson fazilatlari haqidagi aniq va to‘liq ta’rifdir. Yuksak darajadagi ma’naviyatga ega inson — fidoyilik, jasorat, mardlik, o‘z xalqini sevish, Vatanni qadrlash, ajdod- laridan faxrlanish kabi oliyjanob fazilatlari bilan ajralib turadi. Insonning insonligi, birinchi navbatda, uning ma’naviy-axloqiy jihatdan barkamolligi, pokligi bilan belgilanadi. Ma’naviy-axlo- qiy barkamollikning asosiy qirralariga, yuqorida aytilganlardan kelib chiqib, quyidagilarni kiritish mumkin: ota-onasi, far- zandlari, qarindoshlari, xullas, butun oila a’zolari, qo‘ni-qo‘sh- 200 nilari, mahalla-ko‘y, qishloqdoshlari va butun mamlakat xalq farovonligi haqida qayg‘urishi; tevarak-atrofdagi insonlar unga kerak bo‘lganligi singari, o‘zi ham ularga kerakli bo‘lishga inti- lishi; odob-axloqi, fe’l-atvorini yoqimli qilishni insoniy burch deb hisoblashi; ota-bobolardan, ajdodlardan yodgor bo‘lib qol- gan madaniy merosni qadrlashi; milliy qadriyatlarni e’zozlashi va ularga sodiq bo‘lib qolishi; vatanparvarlik, xalqparvarlik, in- sonparvarlik tuyg‘ularining barqaror bo‘lishi; o‘zaro muomala- munosabatda o‘rnak bo‘lishga moyillik, birovning og‘irini yengil qilishni odat qilishi; umumxalq ma’qullagan va hukumat tomo- nidan qonuniy qabul qilingan Konstitusiyani hurmat qilishi va unga sadoqat namunalarini amalda ko‘rsatishi; Vatanni himoya qilishi, boshqacha aytganda, harbiy-vatanparvarlik tuyg‘ulari bi- lan yashashi; diyonat va adolat, mehr-shafqat va ezgulikni hi- moya qilishi; va’daga vafoli bo‘lishi va hokazolar kiradi. Boshlang‘ich sinf o‘qituvchisi o‘quvchilarni ma’naviy-axloqiy jihatdan tarbiyalashda quyidagilarni hisobga olishi kerak: — tarbiyaning o‘quvchilar ruhiyati va yosh xususiyatiga mos- ligini hisobga olish; — o‘quvchilarning aqliy-ma’naviy munosabatlari ta’sirini o‘rganish; — o‘qituvchi-tarbiyachining savodxonlik darajasi, san’ati va mahorati. O‘quvchilarda intizomlilikni tarbiyalashda darslarning ijodiy, noan’anaviy, suhbat, o‘yin, bahs-munozara, uchrashuv shak- lida bo‘lishi maqsadga muvofiqdir. Xalq pedagogikasi xalqning ijodkorligining mahsuli sifatida milliy va umuminsoniy qadri- yatlarning tarixiy taraqqiyot bosqichini belgilab beruvchi ta- yanch manbadir. U ko‘p qirrali jarayon bo‘lib, tarkibiy vosita- lariga xalq og‘zaki ijodi — afsona, rivoyat, ertak, doston, maqol, matal, qo‘shiq, latifa, lof, xalq dramasi, askiya kabilar kiradi. Xalq pedagogikasining muhim qismi bo‘lgan xalq og‘zaki ijodi ma’naviy qadriyatlarni avloddan-avlodga yetkazishda muhim vosita hisoblanadi. Xalq og‘zaki ijodi namunalari chuqur ilmiy asosga ega bo‘lmasa-da, ma’naviy qadriyatlarning ikkala guruhga mansub bo‘lgan barcha qadriyatlarning devori (insonparvarlik, 201 bilimdonlik, mehnatsevarlik, adolatparvarlik, kattalarga hurmat, rostgo‘ylik, mehmondo‘stlik) va boshqalar o‘z aksini topgan. Xalq donishmandligining ilohiyot bilan bog‘liq janri asotirlarda ezgulik va yovuzlik, adolat va razolat, nur va zulmat, boylik va faqirlik, go‘zallik va badxulqlik haqidagi dastlabki qarashlar ilgari suriladi. Xalq ijodining qadimiy shakllaridan biri — afsonalar real hayot haqiqatidan xabar beruvchi xayoliy uydurmalardir. Arastu ta’riflaganidek, „Afsona haqiqatdan xabar beruvchi yolg‘on haqiqatdir“ 1 . Rivoyatlarda o‘tmishda va kelajak uchun dolzarb bo‘lgan insoniyat moddiy va ma’naviy qadriyatlari taraq- qiyoti masalalari, ezgu orzu-umidlari, armonlar, quvonchlar, tashvishlar, g‘am-qayg‘ular, ehtiroslar o‘z aksini topadi. Umum- insoniy qadriyatlar rivoyatlar negizida tarixiy shaxslar hayoti, faoliyati, ma’naviy xususiyatlari haqida va turar joylarining nomlanishini o‘rganishga intilish bilan bog‘liq joyda namoyon bo‘ladi. Rivoyatlarda pedagogik namuna asosiy vosita hisoblanadi. Ibn Sino, Amir Temur, Saroymulkxonim, Bobur, Jomiy, Hu- sayn Boyqaro, Alisher Navoiy, Nodira va boshqa tarixiy shaxs- lar haqidagi rivoyatlar ularning ijodi va faoliyatini o‘rganishda pedagogik vosita bo‘lib xizmat qiladi va ularga xos muhim fazi- latlar: vatanparvarlik, insonparvarlik, mehnatsevarlik, mehr- oqibat, muruvvat, muhabbat kabilarni bo‘rttirish, mubolag‘a- lashtirish vositasida haqqoniyligiga ishonch hosil qilinadi. Xalq pedagogikasida asosiy tarbiya usuli o‘git, nasihat hi- soblanadi. Bu usulning ifodasi naqllarda yaqqol ko‘rinadi. „Naql- lar — muayyan asarlardagi bayon orasida kelib, u yoki bu axlo- qiy mezon va tushunchalar haqida yuzaga kelgan fikrlarni ko‘ch- ma ma’noda izohlovchi ta’limiy ahamiyat kasb etadigan majoziy hikoya“. Bular bugungi ta’lim-tarbiya bilan mushtarak olib bo- rilsa, yanada chuqurroq tarbiyaviy ahamiyat kasb etadi. Xulosa qilib aytganda, yosh avlodni umuminsoniy va milliy qadriyatlar ruhida tarbiyalash zamon talabi bo‘lib kelmoqda. Ze- ro, Prezidentimiz I. A. Karimov ta’kidlaganlaridek, „Biz qura- digan jamiyat O‘zbekiston xalqining munosib turmushini va 1 Beruniy. Tanlangan asarlar. 2- jild. 25- bet. 202 erkinligini kafolatlashi, milliy qadriyatlarimiz va madaniyatimiz qayta tiklanishini, insonning ma’naviy-axloqiy barkamolligini ta’minlashi kerak“. Buning uchun esa ta’lim tizimining barcha bo‘g‘inlarida, jumladan, umumiy ta’lim maktablarida xalqimiz- ning azaliy an’analariga, udumlariga, tiliga, diniga, ruhiyatiga asoslanib, kelajakka ishonch, mehr-oqibat, insof, sabr-qanoat, adolat, ma’rifat, insonparvarlik, iymon, e’tiqod, mehnatsevar- lik tuyg‘ularini har bir yosh ongiga singdirish talab etiladi. 6.10. Sinf rahbari ishini rejalashtirish O‘quvchilarning milliy istiqlol ruhida tarbiyalashda sinf rah- barining roli g‘oyatda katta. Sinf rahbari o‘z sinfidagi o‘quvchi- larga ta’lim-tarbiya berishda maktab rahbarining yaqin yordam- chisidir: u o‘z sinfida dars oluvchi o‘quvchilarning, kamolot va yetakchi tashkilotlarning, ota-onalarning tarbiya sohasidagi ishlarini, faoliyatlarini birlashtiradi, butun sinf va har bir o‘quv- chi oldiga qo‘yiladigan talablarda va ularga tarbiyaviy ta’sir ko‘r- satishda birlik bo‘lishini, shuningdek, sinfdagi hamma tarbiyaviy ishlarning rejali, tartibli olib borilishini ta’minlaydi. Sinf rahbari darsdan tashqari vaqtda o‘z sinfidagi o‘quvchilar o‘rtasida tarbi- yaviy ish olib boradi. Shuningdek, o‘quvchilar o‘rtasida tashki- lotchi va tarbiyachi sifatida ham ish olib borib, o‘quvchilarning hammasini bahamjihat, bir jamoa qilib uyushtiradi, bu jamoada tarbiya ishlarini olib boradigan bir obyektgina bo‘lib qolmaydi, balki o‘zining har bir a’zosini o‘zi tarbiyalaydi ham. Bu o‘qi- tuvchi shu sinfga bir necha yilgacha rahbarlik qilib boradi. Sinfni bir sinf rahbari ikkinchi bir sinf rahbariga topshirganda har ikkalasi ham butun sinf va har bir o‘quvchi bilan olib borilgan tarbiyaviy ishlarni rejali, tartibli ravishda davom ettirishga ha- rakat qilmog‘i lozim. Sinf rahbari o‘z ishida muvaffaqiyat qozo- nish uchun har bir o‘quvchining nazariy va amaliy bilimlarini chuqur o‘zlashtirib olishga doimo harakat qilishi zarur. O‘quv- chilarning bilim saviyasini kengaytirish choralarini ko‘rmog‘i va ularning darslarni yuksak darajada o‘zlashtirib olishlari uchun kurashmog‘i kerak. Bu ishda sinf rahbari pedagoglar jamoasiga 203 suyanmog‘i lozim. O‘z sinfida o‘qitiladigan hamma fanlardan xabardor bo‘lgan sinf rahbari shu sinfda dars beruvchi o‘quv- chilarning ishlarini bir-biriga bog‘laydi, o‘quvchilarga ta’lim-tar- biya jihatidan ta’sir ko‘rsatishi tadbirlari yo‘llarini sinf o‘quv- chilari bilan birgalikda, ular bilan maslahatlashib ishlab chiqadi va bu tadbirlarni amalga oshirish choralarini ko‘radi. Sinf rahbari o‘quvchilarning yaxshi o‘qishi ularning eng birinchi vazifalari ekanini, maktabda o‘tiladigan fanlarning hammasi ham muhim- ligini, bolalar darslarni rasmiyat uchungina, kitobdagina o‘qib qo‘ya qolmasdan, balki chinakamiga bilib olishlari lozimligini, olgan bilimlarini amalda qo‘llay bilishlari kerakligini, shuning uchun mustaqil bilishlari zarurligini tushunib olishlariga yordam beradi. Sinf rahbari o‘quvchilarning har jihatdan yetuk kishi bo‘lib o‘sishlari, ularning aqliy, axloqiy, jismoniy va estetik tarbiya hamda politexnika ta’limi olishlari yo‘lida jonbozlik ko‘rsatishi, bu sohada o‘quvchilarning o‘z tashabbuslariga suya- nishi, sinfdan tashqari turli ishlarni yo‘lga qo‘yishi va bolalar maktabdan tashqari muassasalari bilan aloqa bog‘lashi kerak. Sinf rahbari sinfdagi barcha o‘quvchilarning, o‘g‘il va qiz bolalarning o‘qishiga va umumiy ishda do‘stona, hamjihat, bir jamoa bo‘lib o‘qishlariga yordam berishi, o‘g‘il va qiz bolalar bir-birlarini hurmat qilishlarini o‘rgatishi lozim. Sinf rahbari o‘quvchilar maktabga kelgan birinchi kundan boshlaboq, ular o‘rtasida tar- biyaviy ishlarni yo‘lga qo‘yib, tarbiyaviy ish shakllarini sinfdagi bolalarning yoshiga qarab murakkablashtirishi, bolalarning har bir yoshda hosil qilgan madaniy xulq malakasini mustahkamlab borishi lozim. Sinf rahbari o‘z rahbarligidagi sinfda dars beruvchi o‘qituv- chilar bilan, o‘quvchilarning ota-onalari bilan, yetakchilar bi- lan, maktab kutibxonachisi bilan, maktab shifokori bilan, kerak hollarda esa, maktabdan tashqari muassasa pedagoglari bilan hamda bolalar uy tarbiyachilari bilan aloqada bo‘lishi lozim. Sinf rahbari ba’zan ayrim o‘qituvchilarning darsiga kirib o‘tiradi (bir o‘qituvchining o‘rniga ikkinchi bir o‘qituvchi tayin bo‘lganda ularning ta’lim-tarbiyaviy ishida birlik bo‘lishini kuzatish uchun ketma-ket 2 — 3 darsga kirish tavsiya qilinadi), to‘garak mash- 204 g‘ulotlari vaqtida qatnashadi. Sinf rahbari ota-onalar bilan mus- tahkam aloqa bog‘lab, zaruriyat tug‘ilganda, ota-onalar bilan birgalikda bolalarga ta’sir qilish va ularning kamchiligini tuzatish choralarini ko‘radi va belgilangan choralarni bolalarning ota-ona- lari bilan birgalikda qattiq turib amalga oshirishga harakat qiladi. Oila bilan aloqa bog‘lash usullaridan biri sinf rahbarining ota-onalarni suhbat uchun maktabga chaqirishidir. Ota-onalarni o‘quvchilar intizomni buzgandan keyin yoki o‘qishda orqada qola boshlagandan keyingina suhbatga chaqirmay, balki oldinroq chaqirishni odat qilish kerak. Shuningdek, intizomni buzgan yoki yaxshi o‘qimagan bolalarning uylariga borish bilangina kifoyalanmay, balki yaxshi tarbiya namunalaridan foydalanish va umuman, bolaning oila hayoti bilan tanishish uchun ham o‘quvchilarining uylariga borishlari lozim. Sinf ota-onalar majlisini yilda to‘rt marta, ya’ni yilning har bir choragida o‘tkazib turish lozim. Bundan tashqari, birinchi va ikkinchi sinflarda o‘quv yili boshlanishi oldidan ham ota- onalar majlisi o‘tkazilishi kerak. Bu majlislarda sinf rahbari ota- onalarni sinfdagi ta’lim-tarbiya ishlarining ahvoli bilan, bola- larning yoshi oshgan sari tarbiya sohasida tug‘iladigan yangi vazifalar bilan tanishtiradi. Sinf rahbari, ba’zan, ayrim o‘quv- chilar yordamida ota-onalarini sinf hayotidan olingan amaliy misollarda pedagogikaning asoslari bilan tanishtiradi. Ba’zi ota- onalarni boshqa kishilar oldida hadeb uyaltiraverishi va kamsita- verishdan saqlanish kerak. Sinf rahbari ota-onalar majlisidan keyin har bir ota yoki ona bilan yakka-yakka suhbat qilmog‘i lozim. Ota-onalarga o‘quvchilarning daftarlarini va boshqa shu kabi ishlarini ham ko‘rsatishi zarur. Ota-onalar yig‘ilishida o‘quvchilar o‘z ishlaridan vaqt-vaqti bilan hisob berib tursalar maqsadga muvofiq bo‘ladi. Lekin bunday hisobot uzoq cho‘zil- masligi, o‘z ishini ko‘pchilik oldida chiqib ko‘rsatishga tayyor- langan bolalarni uzoq kuttirib qo‘ymasligi kerak. Sinf rahbari ota-onalar faolligini aniqlashi va o‘z atrofiga to‘plashi lozim. Bu faol o‘quvchilarning maktab va oilada belgilangan tartib-qoida- larga rioya qilishlarini, darslarni o‘zlashtirishlarini nazorat qilib borishda sinf rahbariga yordam beradi. Darslarini o‘zlashtirmay 205 qolgan o‘quvchilarga ayrim hollarda sinf rahbari yordam beradi. O‘quvchilarning uyiga borib ularning ahvoli bilan tanishadi. O‘quvchilarning darslarini o‘zlashtirmaslik, darsga kelmay qo- lishlik yoki darsga kechikib kelish sabablarini aniqlashida sinf rahbariga yordam beradi, muhtoj o‘quvchilarga moddiy yordam berish choralarini ko‘radi. Sayohatlar o‘tkazishda, sinfdan tash- qari ishlar olib borishda, o‘quvchilarning dam olishlarini to‘g‘ri yo‘lga qo‘yishda yordam beradi. Sinf rahbari olib boradigan tarbiyaviy ishlarning muvaffa- qiyat qozonishi ko‘p jihatdan uning aniq reja bilan ishlashiga va ishlarini yaxshi hisobga olishga bog‘liqdir. Sinf rahbarining umummaktab rejasi asosida tuzgan ish rejasi sinfdagi o‘quv- chilar jamoasining hayotini ma’lum bir yo‘lga solishi va o‘quv- chilar bilan ota-onalarning o‘quvchilarga ko‘rsatadigan tarbiya- viy ta’sirida birlik bo‘lishini ta’minlashi lozim. Sinf rahbarining ish rejasi tarbiyaning umumiy vazifalariga, sinfning xususiyati talab qiladigan aniq vazifalarga va maktab oldida turgan navbat- dagi vazifalarga muvofiqlashtirib tuzilishi kerak. Sinf rahbari o‘quvchilar bilan olib boradigan tarbiyaviy ishlarining choraklik rejasini tuzib, maktab rahbarining tasdig‘iga topshiradi. Sinf rahbariga, ayniqsa, birinchi marta ish boshlagan sinf rahbariga yangi sinf topshirilganda maktab ma’muriyati sinfdagi o‘quv- chilar bilan tanishib chiqishi uchun ma’lum muhlat berishi lozim, busiz tarbiyaviy ishlar rejasini tuzib bo‘lmaydi. Sinf rah- bari o‘quvchilar o‘rtasidagi tarbiyaviy ishlar rejasini tuzib chi- qishi oldidan shu sinf haqidagi hamda ayrim o‘quvchilar haqi- dagi tavsifnomani e’tibor bilan o‘qib chiqadi. Pedagoglar kengashida reja to‘g‘risida berilgan ko‘rsatmalarni ham nazarda tutish lozim. Mana shularning hammasi sinf bilan olib boriladigan barcha ishlarni yaxshi o‘ylab olishga imkon beradi. Sinf rahbari o‘quvchilar bilan olib boradigan individual ishlarini turli vaqtda o‘tkazadi. Sinf rahbarining rejasida sinfdagi hamma o‘quvchilar bilan oyda ikki-uch marta darsdan bo‘sh soatda uchrashuv ko‘zda tutiladi. Darsdan bo‘sh soatlarida o‘quvchilar majlisi o‘tkazish, ekskursiyaga borish va sayr qilish, badiiy havaskorlik to‘garaklarining o‘yin-kulgi ko‘rsatishiga tay- 206 yorgarlik ko‘rish ishlari rejalashtirilishi mumkin. Bunday soat- larda sinf rahbarining o‘zigina so‘zlab, o‘quvchilarning ba’zi na- sihatinigina eshitib o‘tiradigan „suhbatlar“ o‘tkazishga yo‘l qo‘- yish yaramaydi. Sinf rahbarining chorak uchun tuzgan rejasida o‘quvchilar va ota-onalar bilan o‘tkaziladigan majlislarning muhlati ko‘rsatilishi ham kerak. Sinf rahbari sinf hujjatlarining, birinchi navbatda, sinf jur- nalining yaxshi yuritilishini doimo tekshirib boradi. U sinfdagi hamma o‘qituvchilarning o‘quvchilar bilimiga qo‘ygan baholarini sinf jurnaliga o‘z vaqtiga yozib borishlarini, darsda nimalar o‘ti- layotgani va shu dars yuzasidan o‘quvchilarga uyda ishlashga be- riladigan topshiriqlarning yozib borilishini kuzatib boradi. Sinf rahbari har kuni ayrim o‘quvchilarning qancha darsda bo‘lma- ganini yozib boradi va har bir chorak uchun hisobot tuzib chiqadi. Sinf rahbari o‘z sinfidagi o‘quvchilarning shaxsiy pap- kalarini yuritadi va bu papkalarni maktab idorasida saqlaydi. Yu- qorida aytilganidek, o‘quvchining shaxsiy papkasida bolani mak- tabga qabul qilish to‘g‘risida ota-onalarning bergan arizasi, bola- ning yoshi to‘g‘risidagi hujjat, shifokor ko‘rigidan o‘tganligi to‘g‘risidagi ma’lumotnoma, darslarni o‘zlashtirishi to‘g‘risidagi tabeli va har yili berilgan tavsifnomalar saqlanadi. Sinf rahbari sinf to‘g‘risida yillik hisobot yozib, uni maktab ma’muriyatiga topshirishi kerak. Sinf rahbari sinfda tarbiya ishlarining qanday ahvolda ekanligi to‘g‘risida har bir chorak oxirida og‘zaki axborot beradi. Sinf rahbarining ishi murakkab va xilma-xildir. Bu ish uchun ancha ma’lumotli bo‘lish talab qilinadi. Maktabda, rah- barning rahbarligi ostida, sinf rahbarlarining bilimi va pedagoglik malakasini oshirish, amaliy ishlarga doir muhim masalalarni mu- hokama qilish uchun sinf rahbarlari seminar tashkil qilishi zarur. 6.11. Maktabning o‘quv ishlari bo‘yicha direktor o‘rinbosarining vazifalari Maktabning o‘quv ishlari bo‘yicha direktor o‘rinbosari eng yaxshi va tajribali o‘qituvchilardan tayinlanadi. O‘quv ishlari bo‘yicha direktor o‘rinbosari maktabda ta’lim-tarbiya ishlarining 207 barcha sohalarida rahbarning yordamchisidir. Maktabning o‘quv ishlari bo‘yicha direktor o‘rinbosari o‘z ishi uchun bevosita maktab rahbari oldida javobgardir. U barcha ta’lim-tarbiya ish- larining to‘g‘ri olib borilishini, o‘quvchilar bilimining to‘g‘ri hisobga olinishini va o‘qitishning yuqori sifatli bo‘lishini ta’min- laydi. Shuningdek, maktabning umumiy rejasini va maktab rah- bari bilan o‘quv ishlari bo‘yicha direktor o‘rinbosari o‘rtasidagi ish taqsimotini ko‘zda tutib, o‘zining amaliy ish rejasini tuzib chiqishi kerak. Bu rejada aniq tadbirlar ko‘rsatiladi. Rahbar bu rejani tasdiqlaydi va bajarilishini kuzatib boradi. O‘quv ishlari bo‘yicha direktor o‘rinbosari ham rahbar singari „ichki tartib- qoidalar“ga binoan maktabning javobgar xodimi hisoblanadi. O‘quv ishlari bo‘yicha direktor o‘rinbosari o‘z mutaxassis- ligi bo‘yicha dars beradi. Lekin darsi kuniga ikki soatdan osh- masligi kerak. U o‘qituvchilarga berilgan barcha huquq va im- tiyozlardan foydalanadi. O‘quv ishlari bo‘yicha direktor o‘rinbosari maktabning ta’- lim-tarbiya ishlariga rahbarlik qilishda quyidagi vazifalarni ba- jaradi: 1. U davlat dasturlarining o‘z vaqtida va aniq bajarilishini kuzatib boradi. Ammo bu kuzatish faqat faktlarni qayd qilishda, ayrim fanlarning o‘quv materialini yuzaki o‘tish va kechikib bajarish kabi hollarni yozib borishdan iborat bo‘lmasligi kerak. Kamchilik va nuqsonlar aniqlanishi bilan o‘quv ishlari bo‘yicha direktor o‘rinbosari darhol ularning sababini o‘rganishi hamda bu kamchiliklarni tugatish va o‘quv kursining to‘la ravishda o‘tilishi uchun zarur choralar ko‘rishi lozim. 2. O‘quv ishlari bo‘yicha direktor o‘rinbosari o‘qituvchi- larning darsiga kirib, o‘qitish sifatini kuzatib boradi. U dars- larning yuksak g‘oyaviy, siyosiy, nazariy saviyada o‘tkazilishiga erishmog‘i kerak. Bu sohada o‘quv ishlari bo‘yicha direktor o‘rinbosarining roli juda katta. U maktab rahbari singari, har kuni kamida ikkita darsni kirib ko‘rishi zarur. Darslarga kirish ma’lum maqsadga qaratilishi, muayyan vazifalarni ko‘zda tutishi lozim. Masalan, darsni kirib ko‘rishda u ma’lum bir o‘qituvchi- ning ish tizimini o‘rganishni, o‘quvchilarning biror fandan ol- 208 gan bilimlari darajasini yoki ma’lum sinflardagi o‘quvchilarning bilim darajasini aniqlashni maqsad qilib olmog‘i mumkin. O‘quv ishlari bo‘yicha direktor o‘rinbosari kirgan har bir dars yozma tahlil qilinib, alohida daftarga yozib qo‘yilishi ma’qul. Maktab o‘quv ishlari bo‘yicha direktor o‘rinbosari metodika ishlariga quyidagicha rahbarlik qiladi: 1. Shu yilda maktab oldiga qo‘yilgan vazifalarni nazarda tu- tib, maktabdagi metodika ishlari rejasining loyihasini tuzib chiqadi. 2. Metodik hujjatlarning to‘g‘ri yuritilishini kuzatib boradi, pedagoglar yig‘ilishi va metodik kengashlarga ma’ruzalar tayyor- lashda yordam beradi. 3. O‘qituvchilar orasida tajriba almashish, yosh va tajribasi kam o‘qituvchilarga yordam berish ishlarini yo‘lga qo‘yadi. Bu ish o‘z kasbini yaxshi bilgan o‘qituvchilarning yosh, tajribasi kam, ishga yangi kelgan o‘qituvchilarning darsiga kirishi va ularga har xil ko‘rsatmalar berishi, metodika jihatidan yuksak saviyada o‘tkazilgan dars namunalarini ko‘rsatish maqsadida yosh o‘qi- tuvchilarni tajribali o‘qituvchilarning darslariga taklif etish, na- zorat ishlarining mavzusi va mundarijasi masalalarida masla- hatlar berish kabi shakllardan iborat bo‘ladi. Maktab hayoti murakkab va ko‘p qirrali hayot yo‘lidir. Bi- nobarin, maktab rahbarlarining vazifalari ham xilma-xil. O‘quv ishlari bo‘yicha direktor o‘rinbosarining yuqorida ko‘rsatib o‘til- gan hamma ishlarini tizimga solish, aniqlash va rejalashtirish maqsadida ularni o‘quv yilining asosiy davrlariga taqsimlash yaxshi natija beradi. Ma’lumki bunday asosiy davrlar uchtadir: 1. Yangi o‘quv yiliga tayyorgalik ko‘rish. 2. Mashg‘ulotlarning boshlanishi va butun yil davomida ta’lim-tarbiya ishlarining borishi. 3. Imtihonlar va o‘quv yilining tugallanishi. Yangi o‘quv yiliga tayyorgarlik davrida o‘quv ishlari bo‘yicha direktor o‘rinbosari maktabga taalluqli barcha buyruqlar bilan, yangi darsliklar, o‘quv qurollari va ta’lim-tarbiya mavzularida va gazetalarda bosilgan eng muhim maqolalar bilan yaxshi tanishib chiqishi kerak. U o‘qituvchi kadrlarni taqsimlash loyihasini tay- yorlashi, o‘quv dasturlarini o‘tish uchun taqvim-rejalarni qan- 209 day tuzish haqida o‘qituvchilarga yo‘l-yo‘riqlar berishi zarur. O‘quv ishlari bo‘yicha direktor o‘rinbosari maktabning yangi o‘quv yilidagi ta’lim-tarbiya ishlari rejasining asosiy qoidalarini ishlab chiqishi, o‘zining ish rejasini hamda maktabning sinfdan va maktabdan tashqari ishlar rejasini ishlab chiqishi kerak. U kuzgi yakuniylarining yaxshi o‘tkazilishi va 1 — 4- sinfda yozgi topshiriqlarning bajarilish tadbirlarini ko‘radi. O‘quv ishlari bo‘yicha direktor o‘rinbosari bilan birgalikda imtihonlar haqida- gi qonun-qoidalarga to‘la rioya qilishini qattiq va puxta nazorat qilib turishi zarur. U o‘qituvchilarning o‘quvchilar bilimiga oshi- rib baho qo‘yishiga ham qarshi kurashishi kerak. Shuningdek, hamma imtihonlar yakunlanib bo‘lib, natijalar chiqarilgach, maktabning yillik hisobotini tuzishda rahbarga yordam beradi. O‘quv ishlari bo‘yicha direktor o‘rinbosari maktab ishini chuqur va har tomonlama bilgan taqdirdagina o‘qituvchi va o‘quvchilarning ishlariga aniq va amaliy rahbarlik qila oladi. Bu rahbarlik vazifasiga ko‘tarilgan o‘qituvchi bir yoki ikki fanning mutaxassisidir. O‘quv ishlari bo‘yicha direktor o‘rinbosari quyidagilarni bi- lishi zarur: 1. O‘rta maktabda o‘qitiladigan hamma fanlarning dastur- larini va ularning uqtirish xatlarini, xususiy metodikalarini, darsliklarini, ko‘rgazmali qurollarini. 2. Sinfdan va maktabdan tashqari ishlarning metodlarini. 3. O‘quvchilar tashkilotlari bilan ishlash metodlarini. 4. O‘quvchilar bilan olib boriladigan tarbiyaviy ishlar na- zariyasi va amaliyotini. 5. Bolalar adabiyotini. 6. Maktab gigiyenasi va ta’lim-tarbiya psixologiyasi masa- lalarini. 7. Rahbarlik qilish, nazorat qilish, hujjatlar yuritish va hisobga olish metodlarini. Maktab o‘quv ishlari bo‘yicha direktor o‘rinbosari bularni bilmasa, rahbarlik qila olmaydi. Shuning uchun u o‘z malakasini hormay-tolmay, har taraflama oshirib borishi zarur. Unga bu sohada o‘qituvchilar malakasini oshirish instituti, pedagogika 210 xonalari, xalq maorifi bo‘limlari, har turli seminarlar, qisqa muddatli kurslar va tajriba almashish kabilar yordam beradi. Maktabning o‘quv ishlari bo‘yicha direktor o‘rinbosari ham rahbar kabi ta’lim-tarbiya ishlariga to‘g‘ri rahbarlik qilish uchun zarur bo‘lgan mustaqillik nazariyasi bilan qurollangan siyosiy bilimdon kishi bo‘lishi kerak. O‘quv ishlari bo‘yicha direktor o‘rinbosarining o‘qituvchi va o‘quvchilar oldidagi obro‘si uning o‘z ishini qanchalik bilishiga bog‘liq. O‘quvchilar o‘quv ishlari bo‘yicha direktor o‘rinbosariga faqat jadvallarni tuzuvchi va mak- tabning ichki tartib-qoidalarini nazorat qiluvchi kishi debgina qaramasdan, balki ta’lim-tarbiya ishlari sohasidagi bilimdon rahbar, qimmatli va foydali ko‘rsatmalar bera oladigan metodist va nihoyat mohir pedagog deb qarashlari lozim. Savol va topshiriqlar 1. Tarbiyaviy ishlarni tashkil etishda sinf rahbarining ishini izohlang. 2. Tarbiyaviy ishlarni tashkil etish usullarini aniqlang. 3. Sinf rahbarining vazifasi nimalardan iborat? 4. Ma’naviy-axloqiy tarbiyani izohlang. 5. Maktabda o‘quv faoliyati samaradorligini oshirishga qo‘yilgan talablar nimalardan iborat? 6. Maktabdagi tarbiyaviy ishlar tizimida sinf rahbari ishini ta- komillashtirish yo‘llarini ayting. 7. O‘quvchilarni pedagogik kuzatish deganda nimani tushunasiz? 8. Maktabning o‘quv ishlar bo‘yicha direktor o‘rinbosarining vazifalariga nimalar kiradi? 211 VII BOB. MAHALLA, OILA VA MAKTAB HAMKORLIGINING UZVIYLIGINI TA’MINLASH 7.1. Mahalla tarixi Mahallalar qadim-qadimdan ezgulik beshigi, tarbiya o‘cho- g‘i, yashash tarzi, milliy udumlar, urf-odat va an’analar shakl- langan maskan bo‘lib kelgan. Odamlarni bir-biriga mehr-oqibat- li, muruvvatli, saxovatli qilib qo‘yishda, o‘ziga xos jamoani shakllantirishda mahallalar juda muhim ahamiyat kasb etadi. Zotan, bugungi kunda mahallalar davlat boshqaruvining birin- chi bo‘g‘inlari, asosiy ustunlari sifatida e’tirof etilayotgani ham bejiz emas. Mahalla — yurtimizda asr-asrlar mobaynida shakllan- gan tamoman o‘ziga xos, butunlay sharqona o‘zini o‘zi boshqa- rish tizimidir. O‘rta osiyo muhitida jamoa, mahalla bo‘lib, bir-biriga mehr- oqibatli bo‘lib yashaydigan insonlar, davr qanchalik o‘zgar- masin, tarix sinovidan o‘tgan o‘z qadriyatlariga sodiq bo‘lib ya- shashni ma’qul ko‘rar ekan, buni zamonoviy fikrlaydigan, dun- yoga teran nazar tashlaydigan odam to‘g‘ri tushunishi, tan oli- shi va uni hurmat bilan qabul qilishi lozim. Azaldan o‘zbek mahallalari chinakam milliy qadriyatlar maskani bo‘lib kelgan. O‘zaro mehr-oqibat, ahillik va totuvlik, ehtiyojmand, yordamga muhtoj kimsalar holidan xabar olish, yetim-yesirlarning bo- shini silash, to‘y-tomosha, hashar va ma’rakalarni ko‘pchilik bilan bamaslahat o‘tkazish, yaxshi kunda ham, yomon kunda ham birga bo‘lish kabi xalqimizga xos urf-odat va an’analar, avvalambor, mahalla muhitida shakllangan va rivojlangan. Muhtaram Prezidentimiz Islom Karimov „Yuksak ma’na- viyat — yengilmas kuch“ asarlarining birinchi bobidagi „Ma’na- viyatni shakllantiradigan asosiy mezonlar“ deb nomlangan fas- lida mahalla boshqaruvi, uning ma’naviyatimizni shakllantirish- dagi o‘ziga xos o‘rni va mavqeyiga alohida to‘xtalib o‘tadilar. Bu asarda mahallaning azaldan milliy qadriyatlar maskani bo‘lib kelgani aytilib, jumladan, shunday yoziladi: „Xalqimizga xos 212 o‘zini o‘zi boshqarish tizimining bu noyob usuli qadim-qadim- dan odamlarning nafaqat tilida, balki dilida, butun hayotida chuqur joy egallagani bejiz emas. Biz „Mahalla — ham ota, ham ona“ degan hikmatli naqlni ana shu hayotiy haqiqatning ifodasi sifatida qabul qilamiz“. 1 Shuningdek, muallif mustaqillik yillarida mahalla hayoti bilan bog‘liq ko‘plab qadriyatlar, udum va an’analarimiz qayta tiklanib, zamon talablari asosida boyib borayotganini alohida qayd etadilar. „Mahalla“ tushunchasining Konstitutsiyamizga kiritilishi esa, Yurtboshimiz tarafidan siyosatning xalqchilligiga dalolat sifatida tilga olinadi, bunga „Kuchli davlatdan — kuchli jamiyat sari“ degan tamoyilning amaliy ifodasi sifatida qaraladi. Milliy tariximizga xolis baho berishga kirishdik. Bir vaqtlar hukmron mafkura badnom qilgan ne-ne zotlar nomi tiklandi. Bular orasida sohibqiron Amir Temur, buyuk avliyolarimiz — Xoja Abdulxoliq G‘ijduvoniy, Xoja Ahmad Yassaviy, Xoja Baho- uddin Naqshband, Xoja Ahror Valiy va boshqalar, buyuk islom olimlari — Imom Buxoriy, Burhoniddin Marg‘iloniy, Imom Moturidiy, Imom Termiziy va boshqalar, sho‘ro qatag‘oniga uchragan, asarlarni o‘rganish taqiqlab qo‘yilgan Abdurauf Fit- rat, Abdulhamid Cho‘lpon va boshqalar bor. 7.2. Mahalla — demokratiya beshigi Mahalla — noyob ijtimoiy tuzilma. U asrlar osha xalqimiz jamoaviy hayotining ajralmas uzviy bo‘g‘ini sifatida namoyon bo‘lib kelgan. Shu bois Mustaqillik yillarida mahallaga davlat darajasida e’tibor qaratilib, uni yanada rivojlantirish borasida qator ishlar amalga oshirildi. Jumladan, Yurtboshimiz tashab- busi bilan 2004- yil 29- aprelda „Fuqarolar yig‘ini raisi (oqso- qoli) va uning maslahatchilari saylovi to‘g‘risida“gi Qonun qa- bul qilinib, hozirga qadar bo‘lib o‘tgan saylovlar uning talablari asosida amalga oshirildi. Yurtimizda Istiqlol sharofati bilan ro‘y bergan tub o‘zgarishlar sababli hamda mamlakatimizda demo- 1 Islom Karimov. Yuksak ma’naviyat — yengilmas kuch. Toshkent: „Ma’naviyat“ nashriyoti, 2008, 122- bet. 213 kratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini rivojlantirish konsepsiyasida belgilangan vazifalar doirasida ishlab chiqilgan va bir-biri bilan chambarchas bog‘liq bo‘lgan „Fuqa- rolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlari to‘g‘risida“gi va „Fu- qarolar yig‘ini raisi (oqsoqoli) va uning maslahatchilari saylovi to‘g‘risida“gi qonunlar yangi tahrirda qabul qilindi. Shu asnoda „Fuqarolar yig‘ini raisi (oqsoqoli) va uning maslahatchilari say- lovi to‘g‘risida“gi qonunga hamyurtlarimizning ijtimoiy faolli- gini, fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlari rolini yanada oshirishni ta’minlaydigan qoidalar kiritildi. Jumladan, saylov- larni o‘tkazishning asosiy yo‘nalishi sifatida muqobillik prinsiði belgilab qo‘yildi. Bu bo‘lajak fuqarolar yig‘ini raisi (oqsoqoli) va uning maslahatchilari saylovida ushbu lavozimlarga ikki va undan ortiq nomzodlar ko‘rsatilishini ta’minlaydi. Qonunda Oliy Majlis Senati Kengashi tomonidan ushbu saylov arafasida hamda uni o‘tkazish davrida fuqarolar yig‘inlari raislari (oqsoqollari) va ularning maslahatchilari saylovini tash- killashtirish va o‘tkazishga ko‘maklashuvchi komissiya, shuning- dek, Qoraqalpog‘iston Respublikasi, viloyatlar, Toshkent shah- ri, tumanlar va shaharlar hududida tegishlicha komissiyalar tu- zilishi belgilangani, ularning vakolatlari aniq ko‘rsatilgani bu tadbirni tizimli tashkil qilish hamda yuksak saviyada o‘tkazish imkonini yaratadi. Qonunda fuqarolar yig‘ini raisi (oqsoqoli) lavozimi nom- zodlariga qo‘yiladigan talablar yanada kuchaytirildi. Aniqrog‘i, u O‘zbekiston fuqarosi bo‘lishi, qoida tariqasida, oliy ma’lumotli, bevosita saylovga qadar kamida besh yil tegishli hududda doimiy yashayotgan bo‘lishi, tashkilotchilik qobiliyatiga, davlat organ- larida yoki nodavlat, notijorat tashkilotlarda yoxud tadbirkorlik va boshqa xo‘jalik faoliyati sohasida ish tajribasiga, shuningdek, katta hayotiy tajribaga va aholi o‘rtasida obro‘-e’tiborga ega bo‘lishi lozimligi qayd etildi. Bu yuksak ma’naviyatli, boshqaruvchanlik qobiliyatiga ega bo‘lgan, fuqarolar yig‘ini hududida yashaydigan, uning muammolari va aholining talab-ehtiyojlarini teran his eta- digan, o‘zini odamlarning issiq-sovug‘iga mas’ul deb biladigan vijdonli fuqarolarning rais etib saylanishiga imkoniyat yaratadi. 214 Zero, yangi tahrirdagi mazkur qonun hayotimizga yaxshi o‘z- garishlar olib kirishiga, fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish or- ganlarining nufuzi yanada oshishiga, xalqning ularga ishonchi har qachongidan mustahkamlanishiga xizmat qilishiga shak- shubha yo‘q. 7.3. O‘quvchilarni mehnatsevarlikga o‘rgatishda maktab, oila va mahalla hamkorligi Bola shaxsining shakllanishida butun ijtimoiy voqelik, xu- susan, uning o‘zi tug‘ilib o‘sgan oila muhiti hal qiluvchi vazifani bajaradi. Oiladagi turmush madaniyati, mehnat xarakteri, ota- onaning axloqiy saviyasi ijtimoiy masalaga, bolaning komil in- son bo‘lib yetishishiga ta’sir ko‘rsatadi. Mehnat tarbiyasi — ho- zirgi kun tarbiyasining zarur sharti, shaxsdagi professional bar- kamollikning asosidir. Mamlakatimizda umumdavlat ishi bo‘lgan ana shu tarbiya, ya’ni o‘quvchi yoshlarni ijtimoiy ishlab chiqa- rishning turli sohalardagi mehnat faoliyatiga tayyorlash, asosan, maktabning o‘rta va yuqori sinflarida amalga oshiriladi. Lekin bu ishning muvaffaqiyatli bajarilishi boshlang‘ich sinflarda va oilada turli darajada tayyorlanishga bog‘liq. Bolalarga mamlakatimizda har qanday mehnat sharafli ekanini, halol mehnat qilgan kishi yuksak qadrlanishini, mehnatdan qochadigan axloqsiz odamlar- ni hech kim hurmat qilmasligini, boshqalar hisobiga yashash, umuman, aqlli, zukko odamga to‘g‘ri kelmasligini maktabdan, ota-onalarning suhbatlaridan va ularning kuzatishidan iloji boricha ertaroq bilib olishlari lozim. Mehnat tarbiyasini oilada ham muvaffaqiyatli tashkil etishga imkoniyatlar ko‘p. Bolaninng boshlang‘ich mehnat faoliyatida ota-onalarning mehnatga bo‘l- gan munosabatlari, harakatlari namuna sifatida xizmat qiladi. Bolalar artofidagi „mehnat“ni ko‘rib tursa ham mehnatsevarlik fazilati tarkib topaveradi. Bunda ota-onalar o‘ylab, ehtiyotkorlik bilan ish ko‘rishlari lozim. Masalan, bolalarni mustaqillikka o‘r- gatishda ularga kiyinish usullarini tushuntirib, ko‘rsatib berish lozim. Bola eshikdan kirib kelgan ustki kiyimlarini tartibsiz holda yechib tashlamasdan, aksincha, maxsus kiyim ilgichga ilishga 215 odatlanishlari zarur. Oilada bolalarning yosh xususiyatlarini hi- sobga olgan holda, maktab, mahalla bilan hamkorlikda ularning yoshlariga mos topshiriqlar berib borish, kundalik vazifalarni taqsimlab, mehnatsevarlikni tarbiyalash maqsadga muvofiq hi- soblanadi. O‘quvchilarni tarbiyalashda oila, mahalla, maktab hamkor- ligi vazifalari. Bolalarga ta’lim berish jarayonini amalga oshirish borasida kichik Vatan bo‘lmish mahallaning vazifalari: — mahalla faollari tomonidan tarbiya muassasalari bilan birgalikda amalga oshirilishi kerak bo‘lgan masalalarni muhokama qilishda, oqilona yechimlarni topishda faollik ko‘rsatishi; — mahalla o‘z hududidagi ijtimoiy va iqtisodiy yordamga muhtoj oilalarni aniqlab, ularni qo‘llab-quvvatlab va farzandla- rining bilim hamda tarbiya olishlariga bosh-qosh bo‘lishi; — ma’nan nosog‘lom oilalarni mahalla yig‘inlarida muhoka- ma qilish, jamoatchilik choralarini ko‘rishi; — mahalla hududidagi o‘quv-tarbiya muassasalariga iqtisodiy yordam ko‘rsatilishini qo‘llab-quvvatlashi; — ota-onalar orqali bolalarni tashabbuskorlik, mehnatse- varlik, milliy g‘urur, vatanparvarlik, milliy odob, baynalmilallik kabi xislatlarni singdirishni har tomonlama rag‘batlantirishi; — mahallada istiqomat qilayotgan xalq ustalari, san’atkor- lar, ziyolilar va barcha ijod ahlining imkoniyatlaridan foydala- nib, turli to‘garak va „Usta-shogird“ rusumida bilim va kasb berish faoliyatini tashkil qilishi; — mahalla hududidagi ishlab chiqarish korxonalari tomoni- dan mahallada istiqomat qilayotgan va moddiy qiynalgan yoshlar uchun ish joylari tashkil qilishi; — har bir yosh fuqaroda O‘zbekistonga, uning tabiatiga muhabbat, obodonchiligi uchun javobgarlik ruhini shakllantirishi. O‘quvchilarni tarbiyalashda oila, mahalla, maktab hamkor- ligi jarayonida maktabning vazifalari: Bolalarga ta’lim-tarbiya berishda maktab va pedagoglarning asosiy vazifalari O‘zbekiston Respublikasining Oliy Majlis to- 216 monidan qabul qilingan „Ta’lim to‘g‘risida“gi Qonunining, „Kadrlar tayyorlash milliy dasturi“ va respublika rahbariyatining dasturiy fikrlari mazmunidan kelib chiqqan bo‘lishi kerak, ya’ni: — maktabda bolaga biror-bir kasb-korni egallashi uchun mustahkam poydevor yaratish; — o‘quvchi-yoshlarning sport turlari bilan shug‘ullanish- lariga yordam berish, ularning bo‘sh vaqtlarini tashkil qilish; — bolalarga ta’lim berishni ilg‘or pedagogik texnologiyalar, zamonaviy o‘quv-uslubiy dasturlar asosida tashkil etish, o‘quv- tarbiya jarayonlarini jahon andazalariga mos ravishda ta’minlash: — o‘quvchilarning imkoniyatlari va qiziqishlari tahlilidan, iqtisodiy va ijtimoiy muhitdan kelib chiqib, ularni turli soha bo‘yicha kasb asoslariga yo‘naltirish va ta’limda tabaqalashtirilgan yondashuvni joriy etish; — Yoshlarni (16 yosh va undan yuqori) dunyo andazalariga mos bilim olishlari, kasb tanlashlari, mustaqil hayotga tayyor- garliklarini ta’minlash. Ularning imkoniyatlari darajasida ta’lim olishlariga, tanlagan kasblari bo‘yicha ish bilan ta’minlashlariga, iqtisodiy mustaqil bo‘lishlariga shart-sharoit yaratish. Vatan, dav- lat va jamiyat oldidagi fuqarolik burchlarini ado etishga javobgar- lik hissini to‘la shakllantirish, mustaqil oila ko‘rishga tayyorlash. O‘quvchilarni tarbiyalashda oila, mahalla, maktab hamkor- ligini amalga oshirish mexanizmi: „Kadrlar tayyorlash milliy dasturi“ning 4- bo‘lim 6- bandi- da „Muassis tashkilotlarning, mahalliy hokimiyat organlarining, savdo-sanoat doiralarining, jamoat tashkilotlarining, fondlarning va homiylarning vakillarini o‘z ichiga oluvchi vasiylik va kuzatuv jamoat boshqaruvi tizimi joriy etiladi“, deb belgilab berilgan. O‘zaro hamkorlik ishlarini boshqarish uchun joylarda o‘z tarkibiga mahallalar faollari, obro‘li ota-onalardan, o‘quv-tarbi- ya muassasalarining tajribali xodimlaridan, mahalla hududida joylashgan turli tashkilotlarning xodimlaridan iborat muvofiq- lashtiruvchi jamoatchilik kengashlari tuzilishi kerak. Jamoatchilik kengashi o‘z zimmasiga olgan vazifalardan kelib chiqib o‘z tar- kibida turli yo‘nalishlarda faoliyat ko‘rsatadigan kichik tashab- buskor guruhlarni tuzishi mumkin. Jamoatchilik kengashi ma’- 217 lum bir muddatga mo‘ljallangan ish dasturini tuzish va uni mahalla yig‘inida tasdiqlab olib, amalga oshirishi zarur bo‘ladi. Qayd etilgan tadbirlar davra suhbatlaridan, biror-bir mav- zuga yoki muammoga qaratilgan kengash va majlislardan, mahalla ahlini birlashtiruvchi, ularni sog‘lom turmush tarziga yetaklov- chi ko‘rik-tanlovlar, musobaqa, bellashuv, uchrashuvlar va turli sanalarga bag‘ishlangan anjumanlardan iborat bo‘lishi mumkin. Joriy qilingan jamoatchilik kengashi o‘z faoliyati to‘g‘risida mahalla ahliga har chorakda bir marotaba hisobot beradi. Zarurat tug‘ilganda o‘quv-tarbiya muassasalari, mahalla faollari, mahalla hududida joylashgan tashkilot, korxona va idoralarning ta’lim- tarbiya yuzasidan olib borilayotgan ishlari to‘g‘risida hisobotlarni tinglab, ularga amaliy va nazariy yordam berishi ish samarasiga va uning izchilligiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Kengash mahalla hududida istiqomat qilayotgan, o‘z far- zandlari tarbiyasiga befarq ota-onalarga nisbatan davlat bosh- qarav idoralari, huquqni himoya qilish tashkilotlari bilan ham- korlikda turli ma’muriy choralarni qo‘llashi mumkin. Kengash tashabbusi bilan biror-bir dolzarb mavzuda favqu- lodda mahalla yig‘inlari, o‘quv-tarbiya muassasalarining pedago- gik kengashlari yoki boshqa zarur tadbirlar tashkil qilib o‘tkazi- lishi mumkin. Kengash mahalla hududida o‘zbek milliy tarbiya an’anlarini tiklash, turli madaniy tadbirlar o‘tkazish, bolalar va kattalarning bo‘sh vaqtlarini tashkil etish borasida maktablar, o‘yingohlar, madaniyat muassasalari, sport inshootlari, o‘smir- lar klublari, maktabgacha va maktabdan tashqari muassasalar ishini muvofiqlashtiradi. Kengash o‘tkazilgan tadbirlarni tahlil qiladi, bu borada uslubiy maslahatlar tayyorlaydi va bu tadbir- larni ommaviy axborot vositalarida yoritadi. Kengash yosh av- lodni tarbiyalashda mahalla, maktab va oila hamkorligi tasarrufiga kirgan masala va muammolarni mahalla hududidagi o‘quv-tarbiya muassasalari, tashkilot va idoralari ishi rejalashtirilishi va amali- yot dasturlariga kiritilishida ularning bahamjihatligini ta’minlaydi. Yuqorida aytilganidek, ota-onalarning mehnatga bo‘lgan muno- sabati bolaga kuchli tarbiyaviy ta’sir ko‘rsatadi. Oiladagi va o‘zi- dan katta sinfdoshlari, mahalladagi faollarning mehnatsevarligi 218 kichiklarga mehnat namunasiga aylanadi. Ota-onalar, maktab bolaning qiziqishi va maylini o‘z vaqtida payqab, ulardan iste’- dodni rivojlantirish uchun barcha shart-sharoitlarni yaratib be- rishlari lozim. Bu esa bolalarda kattalar mehnat yutuqlaridan faxrlanish hissini tarbiyalab, ularga ergashishga undaydi. Oilada olib borilgan yaxshi mehnat tarbiyasi bolalarning muvaffaqiyatli o‘qishiga yaxshi zamin bo‘lib xizmat qiladi. Ota- onalar shuni unutmasliklari kerakki, maktabda ham bolalar bilan mehnat tarbiyasi olib boriladi, mehnat va ijtimoiy foydali mehnat darslari o‘tiladi. Mehnat ko‘nikmasiga ega bo‘lmagan bolalar bu darslarda bir qancha qiyinchiliklarga duch kelishadi. O‘g‘il-qizlarni barcha mehnat turlariga tayyorlashda maktab, oila, mahalla hamkorligida bolalarni yangi hayotga tayyorlash faqat ijobiy natija beradi. Vaqtning qadriga yetish, daqiqalarni e’zozlash, uning barcha imkoniyatlaridan oqilona foydalanish hozirgi kunning muhim shioriga aylangan bir paytda ota-ona- larning, kattalarning ibrati bolalar uchun o‘rnak bo‘lishi kerak. „Kadrlar tayyorlash milliy dasturi“da uzluksiz ta’limga alohida e’tibor berilgan. Uzluksiz ta’limning boshlang‘ich nuqtasi oila hisoblanadi. O‘zbekiston Respublikasining „Ta’lim to‘g‘risi“dagi Qonunining 5- bob 30- moddasida ota-onalar yoki qonuniy va- killarning vazifalari quyidagicha ko‘rsatib o‘tilgan: „Voyaga yet- magan bolalarning ota-onalari yoki qonuniy vakillari bolalar- ning qonuniy huquqlari va manfaatlarini himoya qilishlari shart hamda ularning tarbiyasi, maktabgacha, umumiy o‘rta, max- sus, kasb-hunar ta’limini olishlari uchun javobgardir“. Ana shulardan kelib chiqib, har bir ota-ona, maktab, ma- halla farzandlar oldidagi fuqarolik burchlarini his etishlari lozim. Jamiyatimiz uchun yuqori malakali, raqobatga qodir mutaxas- sislarni tayyorlash uchun maktab, ota-onalar va mahalla ham- korlikda olib boriladigan kasbga yo‘naltirish ishlarini takomil- lashtirish, yangi shakl va usullarni izlab topish va bunga keng jamoatchilikni ham jalb etish kerak. O‘quvchi maktabda ta’lim tarbiya olish bilan birgalikda shaxs sifatida shakllana boradi. O‘zi- ning jamiyatdagi o‘rnini sinfdoshlari, qolaversa, murabbiy, ma- halladagi ilg‘or hunarmandlar bilan taqqoslay boshlaydi. O‘zi- 219 dagi yaxshi jihozlarni namoyon etishga intiladi va o‘zgalar ichida ajralib turishga harakat qiladi. Xuddi shu paytdan boshlab umu- miy o‘rta ta’lim maktablarida faoliyat ko‘rsatuvchi o‘qituvchilar, sinf rahbarlari, mehnat ta’limi o‘qituvchilari kasb-hunarga yo‘l- lash sohasidagi dastlabki ma’lumotlarni bera boshlashlari lozim. O‘quvchilarning o‘zlari uchun munosib kasblar tanlashlarida ota-onalarning roli alohida o‘rin tutadi. Sinf rahbari, maktab ruhshunosi kasb-hunarga yo‘naltiruvchi mutaxassis va maktab shifokori bilan hamkorlikda ish olib borib, o‘quvchining psixo- logik-pedagogik xaritasidan yozilgan tashxis natijalariga asos- lanib, kasbiy maslahat berishlari lozim. Buning uchun, avvalo, ota-onalarning o‘z farzandlari haqida fikrlarini bilish kerak. Pedagogik faoliyatimiz va tajriba-sinov ishlarimiz natijasida umumta’lim maktablarida xalqimizning milliy, tarixiy an’ana- laridan, qadriyatlaridan foydalanish darajasini va saviyasini aniqlashimiz uchun mahalla bilan hamkorlikda ish olib borish faqat ijobiy natija beradi. Ma’lumki, mahallalarda hunarmand- chilik texnika rivoji bilan birgalikda takomillasha bordi va turli ixtisosliklar: kulolchilik, duradgorlik, temirchilik, miskarlik, binokorlik, sartaroshlik, o‘ymakorlik, zargarlik, zardo‘zlik, bo‘yoqchilik, tunikasozlik kabilar ajraldi. Mahallalarda ochilgan bunday hunarmandchilik shoxobchalariga bolalarni qiziqtirish, maktab, oila, mahalla hamkorlikda, hunarmandchilikka oid ko‘rgazmalar tashkil etish, ushbu tanlovda ishtirok etgan o‘quv- chilar mehnatiga ijobiy baho berish o‘quvchilarning o‘sha kasb- ni egallashlari uchun aniq manba bo‘lib xizmat qiladi. Qadimgi manbalarda aks ettirilgandek, Surxondaryo, Qashqadaryo, Sa- marqand, Xiva va Qo‘qon shaharlarida me’morchilik, quruvchilik inshootlari keng rivojlangan. Shu bois hunar va kasb haqida mahalla oqsoqollari, momolar ham o‘zlarining hayotlarini faro- von o‘tkazishlarida o‘rgangan hunarlari foyda berganini ta’kid- lashadi. Maktab, oila, mahalla hamkorlikda mehnat ta’limi av- lodni mehnat qilishga tayyorlashni shakllantirish, kelajagi buyuk davlat qurishda amaliy ishtirok etishga intilish ko‘nikmasini tar- kib toptiradi. Barchamizga ma’lumki, yosh o‘quvchilar qaysi ustoz shirinso‘z, yaxshi muomalada bo‘lsa, bola qalbiga yo‘l topa 220 olsa, unga bog‘langan holda o‘sha kasbga bo‘lgan qiziqishi ortadi. O‘z kasbiga fidoyi bo‘lgan har bir o‘qituvchi o‘zining tarbiyala- yotgan o‘quvchisining kelajagiga bafarq bo‘la olmaydi. 7.4. Tarbiyaviy ishlarni amalga oshirishda pedagogik mahorat va uning asosiy tamoyillari Sinfdan va maktabdan tashqari tarbiyaviy ishlar konsepsi- yasida tarbiyaviy tadbirlarni takomillashtirish zaruriyati alohida ta’kidlangan: siyosiy tuzumning o‘zgarganligi, yangicha iqtisodiy munosabatlarning shakllanib borishi, tarbiyaviy ishni yaxshi- lashda davr talabiga javob beradigan yangicha tamoyillar, g‘o- yalar, ish uslubiyatlarini ishlab chiqish hamda o‘qituvchining ijodkorlik faoliyatini qaytadan qurmoq lozimdir. Tarbiyaviy ishlarga yangicha munosabat mustaqillik ma’na- viyati negizi asosida hukumat qarorlarida, xalq ta’lim tizimida, islohotlarda, olimlar va ijodkor o‘qituvchilarning izlanishlarida o‘z aksini topmoqda. Prezidenimiz I. A. Karimov o‘zlarining „O‘zbekistonning siyosiy-ijtimoiy va iqtisodiy istiqbolining asosiy tamoyillari“ risolasida shunday deb yozgan edi: „Xalqimizning kelajagi uchun suvday, havoday zarur bo‘lgan bunday sohalarga birin- chi va eng katta homiy — davlatning o‘zi. Ma’naviyat juda nozik tarbiyaviy soha, buni o‘zbilarmonlikka tashlab qo‘yib bo‘lmay- di“. „Maqsadimizga erishishimiz, yangi jamiyat qurishimiz, siyosatda ham, iqtisodda ham, ma’naviyat sohasida ham barcha islohotlarning taqdiri o‘sib kelayotgan yosh avlodga bog‘liq“. „Yurtiga, Vataniga muhabbat, insonparvarlik tuyg‘ulari xalqi- mizning qon-qoniga singib ketgan azaliy xususiyatdir. Ana shu noyob insoniy fazilatlarni asrab, avaylash va yanada takomil- lashtirish, farzandlarimizni ozod va demokratik O‘zbekistonning munosib o‘g‘il-qizlari etib tarbiyalash masalasi ma’naviyat yuza- sidagi ishlarimizning asosiy yo‘nalishini tashkil etmog‘i lozim“. O‘zbekistonning uzluksiz ta’lim tizimidagi barcha o‘quv muassasalari yosh avlodga milliy istiqlol mafkurasini shakllan- tirishda, ma’naviyatni milliy merosimiz bilan birgalikda, yosh 221 vatanparvarlarni tarbiyalashda yangacha ish uslublari asosida ijodiy yondashmoqdalar. Ijodkor ilg‘or o‘qituvchi-tarbiyachilar o‘z faoliyatlari jarayonida tarbiyaviy ishlarni tashkil qilishda qu- yidagi mahorat tamoyillarini asos qilib oladilar: — tarbiyaviy tadbirlar o‘tkazishdan maqsad milliy ma’navi- yatni yosh avlod ongiga singdirishdan iborat ekanligi; — tarbiya jarayonining milliy va umuminsoniy qadriyatlar bilan bog‘lab, bola qalbiga va ongiga ta’sir ko‘rsatish; — tarbiyaviy ishlarni o‘quvchilar jamoasini jiðslashtiruvchi omillar bilan boyitib, tarbiyaning ta’lim bilan uzviyligini ta’- minlash; — tarbiya jarayonida bolalarning tarbiyalanganlik darajasini aniqlash va ijobiy tomonlarini o‘stirish; — bola shaxsiga hurmat va talabchanlik. Tarbiyaviy ishlarni tashkil qilish tamoyillari barkamol in- sonni tarbiyalashda keng imkoniyatga ega bo‘lib, uni qay darajada olib borish tarbiyachining pedagogik mahoratiga bog‘liqdir. Tarbiyachining pedagogik mahorati ko‘p qirrali bo‘lib, u: — mehribon bolalar hamkorligida; — o‘quv-tarbiya jarayonidagi hamkorlikda; — bolalarning qayg‘u-xasrati, g‘ami va omadsizligiga ham- dard bo‘lishda; — muomala madaniyatida; — chuqur bilim egasi bo‘lishida; — o‘qituvchining ruhiy holatida (samimiyligi, xayrixohligi, oliyjanobligi); — jamoa bilan ishlashda vaziyatni ijobiy tomonga san’at- korona yo‘naltirishda namoyon bo‘ladi. Kishilik jamiyati taraqqiyotida har bir hunar, u yoki bu ijtimoiy siyosiy masalalarni hal qilishda insondan mahorat talab etishini xalq og‘zaki ijodiyotida, yozma yodgorliklarda, afsona, doston, ertak, qissa, hikoyat, rivoyatlarda hamda ma’rifatparvar mutafakkirlarimizning asarlarida turlicha talqin etilgan. Muomala mahorati. Har bir tarbiyachining dunyoqarashi, tarbiyalanganligi, odobliligi uning muomalasida namoyon bo‘ladi. Muomalaning asosiy vositasi — til. Xalqimizda shunday naql bor: 222 „Bola — shirin so‘zning gadosi“, bas, shunday ekan, tarbiya- chi muomalasida tilga juda ehtiyotkor bo‘lishi kerak. Tili shirin, xushmuomala o‘qituvchi eng obro‘lidir. Husayn Voiz Koshifiy shunday degan edilar: „Yaxshi so‘z- din bo‘lakni aytmangizlar va ko‘p so‘zlamoq ko‘ngilni qaro qilur“ yoki „Mumkin ersa yaxshi so‘z qil oshkor, yaxshi so‘z- din xo‘b yo‘qdur yodgor“; „Nasihatin shirin so‘z-u muloyimlik birla ibtido qilg‘il“. Alisher Navoiy muomala qiluvchi shaxsning mahoratida, eng avvalo, til shirinligi: „Shirin so‘z ko‘ngillar uchun bamisli asaldir“, degan edi. Kaykovus o‘zining „Qobusnoma“ asarida „Suxandonlik bila baland martabali bo‘lmoq“ zikrida shunday hikoyatni keltiradi: „Xorun-ar Rashid bir tush ko‘rdiki, og‘zidan barcha tishlari to‘kilmish. Erta tong turib, bul tushning ta’birini aytuvchini chaqirib so‘radikim, „Bu tushning ta’biri nedur?“ Ta’birchi javob berdi: „Andog‘kim, sendan o‘zga hech kim qolmaguv- sidir“. Bu so‘zni eshitibon Xorun ar-Rashid „Mening yuzimga bundoq dardlig‘ va andug‘lig‘ so‘zni aytding. Mening barcha qarindoshlarim o‘lsalar, so‘ngra men qandog‘ ishga yararman va na yanglig‘ ro‘zg‘or so‘rarman?“ dedi va ta’birchiga yuz tayoq urmoqni buyurdi. So‘ngra yana bir ta’birchini chaqirib so‘radi. Ta’birchi dedi: „Ey amir al-mo‘minin, sening umring barcha aqrabotlaring umridan uzoq bo‘lur“. Xorun ar-Rashid dedi: „Barcha aqlning yo‘li birdur va ikkovingning ta’biringning negizi bir yerga borur, ammo bu iborat bila ul iboratning orasida farq bag‘oyat ko‘pdur“. Buyurdi: so‘nggi ta’birchiga yuz tillo berdilar“. Bir donishmand jamoaga qarab: „Bir gapim bor, uni ming so‘mga sotaman, istovchilar bo‘lsa marhamat!“ dedi. Suhbat ishtirokchilari hayron qolishib: „Qanday gap ekan“, deb so‘- rabdilar. Shunda donishmand: „Bu „O‘ylab ish qil!“ degani“, debdi, donishmandning bu g‘oyasidan shuni anglamoq lozimki, o‘ylab ish qilgan odamning muomalasida qiyofasi bo‘lishi (bosh, yuz va xatti-harakatlarini odob yuzasidan boshqarishi) kerak ekan. Qo‘pol, odobsiz gaplar, bola shaxsiyatiga tegadigan qo‘pol muomala qilish o‘qituvchining izzati va obro‘siga putur yetkazadi. 223 Tarbiyachining adolat bilan ish tutish mahorati. Adolat — iymon-e’tiqodga, pok niyatga eltuvchi haqni nohaqdan ajra- tuvchi bir o‘lchov. Adolat insonlar xulqini baholovchi muhim mezondir. O‘tmish ajdodlarimiz adolat va adolatsizlikka alohida e’tibor berib, bu tushunchani siyosiy, falsafiy, huquqiy, axlo- qiy nuqtayi nazardan turlicha talqin etib, komil insonning tar- biyasida u katta vosita ekanligini asarlarida bayon etganlar. Amir Temur saltanatni boshqarishning bosh mezoni adolat deb hi- soblagan edi. U o‘zining pand-nasihatlarida ham yosh avlodni adolatli bo‘lishga chorlaydi: „Har mamlakatda adolat eshigini ochdim, zulm-u sitam yo‘lini to‘sdim. ...Qaysi mamlakatni zabt etgan bo‘lsam, o‘sha viloyatning ulug‘larini og‘a-inilarimdek, yoshlari va bolalarini esa, o‘z farzandimdek ko‘rdim“, degan edi. Husayn Voiz Koshifiy „Axloqi Muhsiniy“ asarida shunday yo- zadi: „Adolat — insonlarning bir-biriga yaxshilik ko‘rsatishidir“. Adolat va adolatsizlikning asriy ko‘rinishlari insonning qil- mishi, harakati, tili, muomalasi, madaniyati, tashqi qiyofasida o‘z aksini topadi. Pedagogik ta’sir ko‘rsatish mahorati. Tarbiya jarayonida pe- dagogik ta’sir ko‘rsatish mahorati o‘quvchiga u yoki bu yuksak axloqiy sifatlarning mohiyatini anglatish jarayonida qo‘llanadi- gan o‘qituvchi-tarbiyachining ish usullaridan biridir. Masalan, O‘qituvchi boshlang‘ich sinfda „Ertak ketidan ertak“ mavzusi- dagi suhbatida o‘quvchilarga dastlab ertak mazmunini bayon etadi: „Ota o‘zi va 10 yashar o‘g‘li bilan daladan qaytayotib kelayotganda yo‘l ustida tushib yotgan bir taqani ko‘radi va o‘g‘- liga deydi: „Taqani ol!“ O‘g‘li: „Eski taqa uchun egilib o‘ti- ramanmi?“ deb gap qaytaradi. Otasi indamasdan o‘zi egilib, taqani oladi-da, yo‘lida davom etadi. Kun issiq edi. Bola chanqay boshlaydi. Biroz yo‘l yurganidan keyin olcha sotib o‘tirgan baq- qol ko‘rinadi. Otasi boyagi taqani olchaga almashtirib, belbog‘iga tugib oladi. O‘g‘liga ko‘z-ko‘z qilib, bir dona olchani og‘ziga tashlaydi-da, bir donasini yerga tashlaydi. O‘g‘li darrov egilib olchani oladi va chanqog‘ini bostirmoqchi bo‘lib og‘ziga soladi. Otasi olchani ketma-ket tashlaydi. O‘g‘li o‘n-o‘n besh marta egilib, olchalarni terib olib yeganidan so‘ng nihoyat otasi to‘x- 224 taydi va belbog‘ida qolgan olchalarni o‘g‘liga uzata turib deydi: „Ko‘rdingmi, o‘g‘lim, sen taqani ko‘tarib olish uchun bir marta egilishga eringan eding, olchalarni terib olish uchun o‘n-o‘n besh marta egilding. Endi esingda bo‘lsin, agar yengil mehnatni og‘ir deb hisoblasang, undan battar og‘iriga duch kelasan“. Bu ertakdagi pedagogik ta’sirning salbiy va ijobiy ko‘rinish- larini bolalarga izohlashda o‘qituvchi quyidagi savollar orqali tarbiyaviy mahorat bilan aniqladi: — Otaning talabi to‘g‘rimi yoki yo‘qmi? Sababini ayting. — Otaning bolaga mehnatdan bosh tortmaslik uchun tutgan ish usuli to‘g‘rimi? (Bolaga dastlab o‘z harakati bilan o‘rnak bo‘lib, so‘ng xatosini tushuntiradi.) — Bu borada sizlarning fikr va munosabatlaringiz qanday? O‘quv-tarbiya jarayonida o‘qituvchi-tarbiyachi o‘z maqsadiga erishish uchun doimo o‘quvchilarga o‘z talablari bilan yonda- shadi. Ularni rag‘batlantiradi, ogohlantiradi, tanbeh beradi. Bu talablarning qanchalik ta’sir etishi tarbiyachining pedagogik ma- horatiga bog‘liqdir. Talablarning qo‘yilish shakllari: — tarbiyachi tomonidan talabni to‘ppa-to‘g‘ri qo‘yilishi. Bunday talab bolalar jamoasi bilan ishlashning dastlabki bos- qichidir. Ijodkor-pedagog A. S. Makarenko „... Samimiy, oshko- ra, ishonarli, qizg‘in va qat’iy talab bo‘lmasa, jamoani tarbiya- lashni boshlab bo‘lmaydi“, degan edi; — talab ijobiy va bolaning xatti-harakatlariga to‘sqinlik qil- masligi; — talab aniq va tushunarli bo‘lishi; — qo‘yilgan talab natijasini bilish; — talab ochiq chehra, samimiy bir ohangda berilishi: ilti- mos, maslahat, yaxshi niyatda chorlash; — talab bolalarning yoshi, bilim saviyasiga mos bo‘lishi; — talablarda kesatish, luqma, minnat bo‘lmasligi va b. Tarbiyachining pedagogik ta’sir ko‘rsatishining yana bir shakli o‘quvchi va o‘quvchilar jamoasini istiqlol yo‘liga boshla- shidir. Bunda jamoada tarbiyachi va tarbiyalanuvchilar o‘rtasida oshkoralik va ishonch bo‘lishi, o‘z-o‘zini boshqarish, an’ana va qonunlarga amal qilinishi muhimdir. 225 Tarbiyachining o‘quvchilar jamoasini jiðslashtirishdagi ma- horati. Kishilik jamoasi paydo bo‘lgan davrdan boshlab inson hech qachon yolg‘iz yashay olmagan. Jamoani tashkil qilish va uning tarbiyaviy ta’sirining nazariy va amaliy asoslari mutafak- kir va olimlar tomonidan o‘rganilib, ilmiy-tadqiqot ishlari olib borilgan. Tarbiyachining navbatdagi vazifasi bolalar jamoasini tashkil qilish, tarbiyalash va jiðslashtirish borasidagi nazariy bilimlarni o‘zlashtirib, ilg‘or tajribalarga suyanib, o‘quvchilarni tarbiyaviy jarayonda o‘rtoqlik-do‘stlik, o‘zaro hamkorlik, ham- jihatlik, o‘z-o‘zini tarbiyalash va boshqarish kabi jamoatchilik sifatlarini tarbiyalash mahoratini o‘zlashtirishdan iborat. Ular: — sinf boshlang‘ich jamoasini tarbiyalash va ularda o‘zaro munosabat aloqalarini yaratish; — o‘quvchilar kundalik faoliyatlarining hamma qirralarida jamoaga jiðslashtirish; — shaxsiy manfaatdan jamoa manfaatini yuqori qo‘yishga o‘rgatish; — jamoada bir-biriga mehr-oqibat, muruvvat va saxiylik, do‘stona hamkorlik mavjud bo‘lsa, u katta tarbiyaviy kuchga aylanadi. Kichik yoshdagi maktab o‘quvchilari jamoasini tashkil qi- lishda o‘qituvchidan turli-tuman usul va vositalardan mahorat bilan foydalanish talab qilinadi: 1. O‘qituvchidan jamoa a’zolarining yangi sharoitga (mak- tabning 1- sinfidan boshlab) moslashuvi davrida ularga ishonch, hurmat, xushmuomalalik, talablarni to‘g‘ri qo‘ya bilish, shu bilan birga, o‘quvchini tushunish va eshita bilish mahoratiga ega bo‘lish talab etiladi; 2. O‘quvchilar jamoasidagi yetaklovchi kuch tayanch o‘za- gini tanlash; 3. Jamoa a’zolarining har birining kuchiga, qobiliyatiga qarab topshiriqlar berish; 4. Jamoada yangi an’ana, qonun-qoidalarning dastlabki kur- tagini yaratish va unga amal qilish; 5. Jamoa istiqbolini davr talabi bilan moslashgan holda belgilash. 226 7.5. Oila, maktab, mahalla hamkorligining shaxs ma’naviyatini shakllantirishdagi o‘rni Inson atalmish zotning tug‘ilib, kamolga yetishi uchun oz- muncha vaqt yetmaganidek, uning shaxs sifatida kamol topi- shida, shu yurt, qolaversa, oilasiga sodiq farzand bo‘lib voyaga yetishiga ko‘pchilikning mehnati „singadi“. Jumladan, inson ma’lum bir oilada tug‘ilib, tarbiyalana boshlaydi. Uning kamol topishida keyingi muhim vazifa maktabning zimmasiga tushadi. Shuningdek, jamoatchilik ham bu vazifadan chetda qolmaydi. Uzoq va boy tarixga ega bo‘lgan xalqimiz o‘zining ta’lim-tarbiyaga oid ulkan merosiga ega. Bu meros bugungi avlodni insonpar- varlik, mehr-muhabbat, oqibat, mehnatsevarlik, yuksak axloq ruhida tarbiyalashga xizmat qiladi. Har bir inson dunyoga kelar ekan, uning insoniyligi, axloq-odobi, xulq-atvori dastlab o‘z oilasida shakllanadi. Shundan kelib chiqib aytish mumkinki, yosh avlod qalbida vatanparvarlik, o‘z oilasiga mehr-muhabbat tuyg‘usini shakllantirish har bir ota-onaning, tarbiyachi-mu- rabbiylarning Vatan oldidagi burchidir. Barkamol shaxsni voyaga yetkazish uchun, eng avvalo, oila, mahalla, maktab, jamiyat va davlat hamkorligini yuqori pog‘onada ko‘rish lozim. Oila jamiyatning asosi, mahalla — milliy qadriyatlar beshigi. „Ahil xonadonda, ma’rifatli mahallada, insonparvar jamiyatda, — deb ta’kidlagan edi Islom Karimov, — zukko yigitlar, oqila qizlar, umr bo‘yi elim deb, yurtim deb yonib yashaydigan komil far- zandlar ulg‘ayadi“. Oila muhiti farzand tarbiyasida eng muhim va dastlabki bo‘- g‘in hisoblansa-da, u shaxsni to‘liq tarkib toptira olmaydi. Ana shunda maktab va mahallaga ehtiyoj seziladi. Bola maktabga kelgunga qadar ham, maktabda o‘qish davrida ham, asosan, oilada tarbiyalanadi. Oila davlatning asosiy kurtagi sifatida bola- larning dunyoqarashi, xulqi, didiga ta’sir ko‘rsatadi. Oila a’zo- larining ma’naviy birligi yoshlarni har tomonlama kamol topti- rishning dastlabki va asosiy omillaridan biridir. Oilada kundan- kun kamolga yetib borayotgan farzand atalmish ne’mat, eng avvalo, shu oilaning azaliy qadriyatlariga, urf-odat va an’ana- 227 lariga to‘la amal qilmog‘i, qolaversa, ota-onaning o‘zi farzandiga ibrat bo‘la olishi lozim. Bolalarni barkamol inson qilib tarbiya- lashda maktabni oila bilan mustahkam bog‘lamay turib tarbiya sohasidagi butun ishlarni muvaffaqiyatli amalga oshirib bo‘lmay- di. Estetik, axloqiy va tarbiyaviy sifatlar kundalik hayot ehtiyojiga aylanib, ular oilaviy ijtomoiy tarbiya orqali tarkib toptiriladi. O‘z o‘quvchilar jamoasini uyushtira olgan, jamoatchilikni bolalar tarbiyasiga yo‘naltira olgan, ularning ota-onalarini yaxshi bilgan maktab ma’muriyatigina tarbiyaviy yutuqlarni qo‘lga kirita oladi. O‘qituvchi ota-onalarning faol yordamisiz bolalarning bar- kamolligini ta’minlay olmaydi. Bu o‘rinda tarbiyachining o‘zini- o‘zi tarbiyalashi lozimligini ham esdan chiqarmaslik kerak. O‘ziga nisbatan talabchan muallim ota-onalar bilan hamkorlikda o‘quvchilarda mustaqil fikrlash, yangilikni sezish, tashabbus- korlik hamda ijodkorlik qobiliyatini shakllantirish maqsadida ularga qat’iy talablar qo‘yish uchun ma’naviy huquqqa ega bo‘- ladi. Maktabni oila bilan bog‘lovchi vosita — bu o‘qituvchidir. O‘quvchilar bilan ishlash, ularning ilmiy dunyoqarashini shakl- lantirish, ijtimoiy faolliklarini ta’minlash orqali ota-onalarga ta’sir ko‘rsatish usullarini ishlab chiqish maqsadga muvofiqdir. Bu borada maktab va oila aloqasini ta’minlovchi ota-onalar majlislari, bolalar tarbiyasiga aloqador muammolarni jamoa bo‘lib hal etish kabilarning rolini inkor etib bo‘lmaydi. Jumla- dan, „Bolangizning qanday o‘qishini bilasizmi?“ „Bolangizning odobi haqida suhbatlashaylik“, „Mustaqil hayot bo‘sag‘asida“ kabi mavzularda olib boriladigan suhbatlar ota-onalarning o‘z bolalari haqida, ularning kelajagi haqida qayg‘urishlariga sabab bo‘ladi. Maktabda o‘qitiladigan darslar, ularning mazmuni va eng asosiysi, shu ma’lumotni o‘quvchiga yetkazib beruvchi o‘qituv- chining xulq-atvori, kiyinishi, hattoki har bir xatti-harakati ham bola dunyoqarashi shakllanishiga ta’sir etuvchi omildir. Bola insoniy xislatlarni, ezgulikni, odamiylikni, yaxshilik va yomon- likni, eng avvalo, oiladagi kattalarning, ustozlarining xatti-ha- rakatidan o‘rganadi. Ota-onalar bilan bir qatorda tarbiyachi- o‘qituvchilar o‘z xulq-atvori bilan bolalar hurmatiga sazovor bo‘lishlari, ularning hayot yo‘lida o‘rnak ko‘rsatishlari kerak. 228 Shunday muhitda tarbiyalangan bolagina ota-onani, qolaversa, o‘z ustozlarini hurmat qiladigan, mahalla-ko‘yda o‘zidan ki- chikni izzatlash, kattalarni hurmatlashni o‘z o‘rniga qo‘yadigan, xalqparvar bo‘lib voyaga yetadi. Xalq ta’limi vazirligining 2004-yil 26-fevralda „Oila, mahal- la, maktab“ to‘g‘risidagi Konsepsiyasi qabul qilindi. Bu Konsep- siyada belgilab berilgan vazifalarni hal qilish uchun Respublika- mizdagi har bir davlat va nodavlat tashkilotlari bilan hamkorlik- da „Jamoatchilik maslahat kengashi“ tuzilib, joylarda tarbiyasi og‘ir bolalar bilan ishlash, ularning ta’lim-tarbiyasiga va „Oila, mahalla, maktab“ Konsepsiyasini amalda joriy etishga e’tibor qaratildi. Kengash o‘z oldiga: • mahallalarda bolalarning dam olishlari, qiziqarli ish bilan shug‘ullanishlariga imkoniyat yaratish; • mahallalarda tarbiyaning ta’sirchanligini oshirish; • homiy tashkilotlar yordamida mahallalarda sport sog‘lom- lashtirish maydonchalarini tashkil etish; • mahallalarda qizlar hayosi, ularni turmushga tayyorlash haqida bahs-munozaralar o‘tkazish; • yoshlarda milliy urf-odatlar, azaliy udumlar, tarixiy an’a- nalarni o‘rganish; • maktab, jamoatchilik, mahalla ahli hamkorligida tadbir o‘t- kazish; • Joylardagi hokimiyatlar, mahallalarda „Kamolot“ yoshlar ijtimoiy harakati va boshqa tashkilotlar bilan hamkorlikda yordam berishni maqsad qilib qo‘ygan. Oilada bolani to‘g‘ri tarbiyalashning asosiy shartlaridan bi- ri — tarbiyadagi birlikdir. Bunday ulkan mas’uliyatni, sharafli ishni oila, maktab, mahalla, keng jamoatchilik bilan hamkorlik- da olib borish muhim o‘rin egallaydi. Umumta’lim maktablarida o‘quvchilarning bo‘sh vaqtini mazmunli tashkil qilishda quyidagilarga e’tibor qaratish lozim: • O‘quvchilar o‘rtasida kitobxonlik darajasini ko‘tarish; • Kino, teatr, konsert va ko‘rgazmalarga borish; • Sayohatlar, sayillar, sport musoboqalari tashkil etish; • Tanlovlar, tarbiyaviy tadbirlar, bayramlarda ishtirok etish; 229 • Milliy xalq hunarmandchiligi to‘garaklari tarmoqlarini ken- gaytirish, xalq ustalarini to‘garak ishiga jalb qilish, ushbu to‘garaklarni ko‘proq maktablar, mahallalar, ijodiy usta- xonalar qoshida tashkil etish ishlariga alohida e’tibor berish; • Novvoychilik, kashtachilik, naqqoshlik, duradgorlik hamda boshqa hunarlarga bolalarni qiziqtirish; • O‘quvchilarning qiziqishlarini o‘rganib, ijodiy imkoniyat- larini rivojlantirishga mo‘ljallangan turli to‘garaklar, klub yoki seksiyalar tashkil etish; • Yoshlar o‘rtasida jismoniy tarbiya, sportni rivojlantirishga alohida e’tibor qaratish; • Ta’lim muassasalaridagi kutubxonalarni badiiy adabiyotlar bilan boyitish; • Yozgi dam olish oromgohlariga ko‘proq o‘quvchilarni jalb etishni yo‘lga qo‘yish; • Barcha o‘quv fanlari asosida to‘garaklar tashkil etish va unga tarbiyasi og‘ir bolalarni jalb qilish; • O‘quvchilar iqtidorini yanada takomillashtirish maqsadida turli ommaviy tadbirlar, musobaqalar va ko‘rik tanlovlar o‘rkazish yo‘li bilan boy madaniy merosimizga hurmat, ona-Vatanga sadoqat ruhida tarbiyalash. Sinf rahbarlari, ma’naviy-ma’rifiy, tarbiyaviy ishlar bo‘yi- cha direktor o‘rinbosarlari, maktab direktorlari, bolalar yetak- chilari maktab mikrorayonida ijtimoiy-pedagogik, tarbiyaviy ish- larni olib borishda o‘tkaziladigan tadbirlarning tashkilotchilari- dirlar. Ota-onalar bilan hamkorlikda amalga oshiriladigan ishlarni tahlil qilib, ular bilan bog‘liq bo‘lgan shakl va usul asosida rejali va izchil ishlarni olib borish maqsadga muvofiqdir. 1. Ota-onalar, oilalar bilan yakkama-yakka ishlash. Tarbiya jarayonida bu tur katta ahamiyat kasb etib, yaxshi natijani qo‘lga kiritish imkonini beradi. Bunda tarbiyachi oila va bolalarning shaxsiy xususiyatlarini o‘rganib, tarbiyaviy jarayonda inobatga oladi. Buning natijasida tarbiyachi va ota-ona o‘rtasida o‘zaro ishonch, hurmat va do‘stlik munosabatlari shakllanadi. 2. Ota-onalar bilan jamoa tarzida tashkil qilinadigan ishlar. Bularga ota-onalar majlisi, anjumanlar, tadbirlar kiradi. 230 3. Tarbiya ishlarini atrof-muhit va mahalla bilan hamkor- likda olib borish. Bunda „Bir bolaga yetti mahalla ota-ona“, deganidek, mahallalar bilan hamkorlikda olib boriladigan ishlar yaxshi samara beradi. Biz oila ma’naviyati haqida fikr yuritar ekanmiz, uning ehtiyoj, manfaat va mafkuraviy jarayonlar bi- lan bog‘liq yana bir jihatini, ya’ni tarbiya jarayonida yoshlar va o‘smirlarning ruhiy ehtiyojlarini inobatga olishni ham unutmas- ligimiz kerak. Ayni mana shu ehtiyojlarning shakllanishiga ma- halla muhiti bevosita ta’sir qilsa, jamoatchilik bu ehtiyojlarni tartibga soladi. Mahalla-ko‘y, qo‘ni-qo‘shnilar hamkorligi, hamdardligini ko‘rsatuvchi mahallalarimizdagi to‘y, katta yi- g‘inlar, marosimlarda xalqimizning jamoatchilik fikri ta’sirida shakllangan qadriyatlari namoyon bo‘ladi. Aynan shu qadriyat- lar ta’sirida yoshlarimiz o‘zi yashab turgan mahalladaga, inson- larga nisbatan mehr-muhabbatli, oilasiga sadoqatli bo‘lib tar- biyalanadilar. Umumiy o‘rta ta’lim maktablarida: bu yoshdagi o‘smirlar- ning yildan-yilga atrof-muhitga, voqealarga qiziqishi ortib boradi. Ular ko‘proq o‘zlari qiziqqan ishni kattalardan yashirincha ba- jarishga harakat qilishadi. Yolg‘on so‘zlash, qilgan aybini yashi- rish va kattalar oldida o‘zini aqli raso qilib ko‘rsatishga urinishadi. Bu yoshdagi bolalarning barkamollik darajasini oshirib borish uchun barcha o‘qituvchi-murabbiylar, ota-onalar, mahalla-ko‘y, nazorat inspeksiyasi hamkorligida tarbiyaviy ishlar yo‘lga qo‘yib borilmog‘i lozim. Bu yoshdagi bolalarning uyda va ko‘chadagi bo‘sh vaqtlarini qanday o‘tkazayotganligi doimo kattalar nazo- ratida bo‘lmog‘i shart. Bolalarni teatr, muzeylarga olib borish, asosan, maktabning zimmasida. Ammo shunga yarasha ota-ona- lar „Bugun teatrga boribsan, nimani ko‘rding, nimani tushun- ding?“ deya ular bilan suhbatlashish ota-onalarning vazifasidir. O‘rta maxsus kasb-hunar ta’limi muassasalarida: bu ta’lim dargohiga o‘qish uchun kelgan o‘quvchilar asta-sekin maktab- dan, oiladan va ko‘cha-ko‘ydan o‘rgangan tarbiyalarini namo- yish eta boshlaydilar. Agar o‘qituvchi-marabbiylarimiz bu mas- kanda o‘ta kuzatuvchanlik bilan muntazam shug‘ullanmasalar, bu yoshdagi o‘smirlarning barkamollik darajasini rivojlantirib 231 borish ancha mushkul kechadi. Chunki ta’limning bu bosqichida o‘qituvchi-murabbiylar ilmiy savodxonlikni kuchaytirish, kas- biy savodxonlikka erishish uchun o‘quvchilar bilan tinimsiz muloqot qiladilar. Sergak tarbiyachi o‘smirlarning yosh xususi- yatlaridan kelib chiqib, ularga to‘g‘ri ta’sir eta bilishi lozim. Umuman, ta’limning qaysi bosqichida bo‘lmasin, tarbiya- chi-o‘qituvchi yuksak pedagogik, psixologik va metodik tayyor- garlik darajaga ega bo‘lgan holda, ularning yosh xuxsusiyatlarini inobatga olib, ta’lim-tarbiya jarayonini to‘g‘ri tashkil etishi lozim. Ertangi kun, porloq kelajakka ishontirish, yomon illatlardan xoli bo‘lishga o‘rgatib borish barcha oila, mahalla va maktab ahlining vazifasidir. Tobora rivojlanib borayotgan jamiyatimizga sog‘lom fikrlovchi avlodni tarbiyalash uchun ota-onalar va o‘qi- tuvchilar hamkorligi muhimdir. Yuqorida ta’kidlaganimizdek, har qanday ezgu maqsadimiz- ni yoshlar orqali amalga oshiramiz. Ularning yetuk inson bo‘lib voyaga yetishlarida esa, oila, mahalla-ko‘y, maktab va davlatning o‘zaro hamkorlikdagi faoliyati juda muhim hisoblanadi. Savol va topshiriqlar 1. Hamkorlik ishlari deganda nimani tushunasiz? 2. Maktab, oila va mahalla hamkorligining uzviyligini izohlang. 3. O‘quvchilarni mehnatsevarlikka o‘rgatishda maktab va oilaning hamkorligini izohlang. 4. Tarbiyaviy ishlarni amalga oshirishda pedagogik mahorat va uning asosiy tamoyillari nimalardan iborat? 5. Shaxs ma’naviyatini shakllantirishda oilaning o‘rni nimalardan iborat? 6. Tarbiyaviy tadbirlarni tashkil etish usullarini izohlang. 7. Bayram tadbiri ssenariysini tuzing. 8. O‘quv faoliyatida hamkorlik ishlarini kim boshqaradi? 232 VIII BOB. OILA — MILLAT VA JAMIYAT TAYANCHI 8.1. Oila va jamiyatning inson hayotidagi o‘rni Oila — jamiyatning tayanchi, ustuni. Oila tinch — jamiyat tinch. Oiladagi baxt-saodat jamiyat osoyishtaligini belgilaydi. Ma’lumki, har qanday inson oilada o‘sib-ulg‘ayadi, tarbiya to- padi. Uning kelajakda komil yoki noqobil inson bo‘lib voyaga yetishi esa, hech shubhasiz, oilada berilgan tarbiyaga bog‘liq. Insoniyat tarixida, davlat va jamiyat boshqaruvida adolatli fuqarolik jamiyatini shakllantirish muhim ahamiyat kasb etadi. Zero, millat tayanchi hisoblangan oila fuqarolik jamiyati insti- tutini rivojlantirish, ijtimoiy adolat, qonun ustuvorligi hamda inson erkinligini ta’minlashning kafolati va asosidir. Bu esa, o‘z navbatida, jamiyatda oila instituti va ma’naviyatini shakllantirish bilan bog‘liq jarayondir. Davlat va jamiyat hayoti, barkamol avlod tarbiyasida oilaning o‘rni beqiyos. Shu bois oila hamma vaqt va har qachon dolzarb mavzulardan biri bo‘lib kelgan. Oila har bir xalq, millatning davomiyligini saqlovchi, milliy qadriyatlarning rivojini ta’min- lovchi, ma’naviy va jismoniy barkamol avlodni dunyoga keltirib tarbiyalovchi muqaddas maskandir. U jamiyat deb atalmish bu- yuk bir olamning poydevorini tashkil etadi. Jamiyat va davlatning farovonligi, gullab-yashnashi bevosita ana shu poydevorning qay darajada mustahkamligiga bog‘liq. Shu bois mamlakatimizda oila manfaatlarini huquqiy, ijtimoiy-iqtisodiy va ma’naviy jihatdan himoya qilinishini ta’minlash masalalariga alohida e’tibor qara- tilmoqda. Milliy oila deganda darrov bola-chaqali, pir-u badav- lat, keksa buva-buvilari bor xonadon ko‘z oldimizga keladi. Oila — azal-azaldan insonning his-tuyg‘ulari, aql-idroki, ma’naviyati, qo‘yingki, butun borlig‘i kamol topadigan tarbiya maskani bo‘lib kelgan. Insonni shaxs sifatida kamolga yetkazishda jamiyatdagi ijtimoiy muassasalarning birortasi oila kabi beqiyos o‘ringa ega emas. Ota-bobolarimizning qadimdan oilani millat tayanchi va ma’naviyat qo‘rg‘oni, deb atab kelganliklari ham bejiz emas. 233 Prezidentimiz Islom Karimov oilaga shunday ta’rif bergan- lar: „Oila haqida gapirar ekanmiz, avvalambor, hayotning aba- diyligini, avlodlarning davomiyligini ta’minlaydigan, muqaddas urf-odatlarimizni saqlaydigan, shu bilan birgalikda, kelajak nasllar qanday inson bo‘lib yetishishiga bevosita ta’sir ko‘rsata- digan tarbiya o‘chog‘i ekanini tan olishimiz darkor“. Oila insonlarni faqat manfaatlar vositasida emas, balki qon- qardoshlik, haqiqiy insoniy tamoyillar asosida bog‘lab turgani uchun ham bebahodir. Jamiyatda insonlarni o‘zaro biriktiruvchi, do‘st, ahil-inoq bo‘lib, umrguzaronlik qilishlariga o‘rgatuvchi ijtimoiy muassasa va institutlar juda ko‘p. Jamiyat taraqqiyotida ularning har birining o‘z o‘rni bor. Biroq oila, eng avvalo, tarbiya maskanidir. Masalan, mahallani olaylik. U, asosan, bir ko‘cha yoki guzarda yashaydigan odamlarni birlashtiradi. U o‘zida ana shu odamlarning hayotiy orzu-umid va armonlarini uyg‘un- lashtiradi. Ularning hayotiy maqsadlari ham juda o‘xshash: to‘y, ma’raka, hashar, yolg‘iz va kam ta’minlangan kishilarga yordam ko‘rsatish, turli bayram hamda tantanalarni birgalikda nishon- lash... Mahalla odamlarda, ayniqsa, jamoaviylik tuyg‘usini kamol toptirishda muhim o‘rin tutadi. Lekin mahalladagi o‘zaro muno- sabatlarga, eng avvalo, oila ijobiy yoki salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Jamoaviylik (ishxona yoki mehnat jamoasi)da ko‘proq odam- larning ishlab chiqarish manfaatlari ustuvor bo‘ladi. Odamlar tili, millati va e’tiqodidan qat’i nazar o‘zaro ana shu asosda ahil va birodar bo‘lib ketishadi. Oilada esa bulardan farqli o‘laroq, hayot yoki ishlab chiqarish manfaatlari emas, aksincha, qon- qardoshlik munosabatlari, insonning tabiiy yaqinlik tuyg‘ulariga asoslanib yashash tamoyili ustuvorlik qiladi. Barchamiz ish-yu- mushlarimizdan bo‘shagach, oila bag‘riga shoshilamiz. Shuni alohida ta’kidlash lozimki, o‘zbek oilasi o‘zining barkamolligi, axloqiy-ma’naviy asoslari, umuminsoniy va milliy qadriyatlari bilan butun dunyoga namuna maktabi bo‘la oladigan darajadagi mustahkam poydevorga ega. Poydevori mustahkam bino asrlar o‘tsa ham hayot to‘fonlariga bardosh berib, salobat bilan qad rostlab turaveradi. O‘zbeklarda o‘z shaxsiy manfaatidan ko‘ra oila sha’nini baland tutish, qon-qarindosh, yaqin odamlari 234 va qo‘ni-qo‘shnilariga g‘amxo‘rlik qilish oliy darajadagi qadriyat bo‘lib, millat qalbidagi bunday „gavhar“lar oilaviy muhitni samimiyatga to‘ldirishga, oilani tashqi muhit bilan bog‘lash va mustahkamligini ta’minlashga xizmat qiladi. Oilada mustahkam intizom shakllangan bo‘lsa, o‘sha oila vakili davlat va jamiyat ishida ham ana shunday tartibda xizmat qiladi, har bir ishni o‘z joyi va vaqtida, belgilangan tartib asosida bajaradi. Bunday intizom va tartib butun xalq va millatning fazilati va sharafiga aylanadi. Nemis va yaponlarga xos tartib-intizomning jahon miqyosida e’tirof etilish sabablari ham ana shunda. Abdurauf Fitrat o‘zining „Oila va oilani boshqarish tartib- lari“ asarida shunday yozadi: „Har bir millatning saodati va izzati, albatta, shu xalqning ichki intizomi va totuvligiga bog‘liq. Tinchlik va totuvlik esa shu millat oilalarining intizomiga tayanadi. Qayerda oila munosabati kuchli intizomga tayansa, mamlakat va millat ham shuncha kuchli va muntazam bo‘ladi“. Dunyo miqyosida yuz beradigan har qanday o‘zgarish, u xoh iqtisodiyot, xoh ma’naviy-siyosiy sohada bo‘lsin, o‘z ta’- sirini dastavval oila muhitida namoyon etadi. Mamlakatimizda boshqa ijtimoiy institutlar bilan bir qatorda oila omiliga katta e’tibor qaratilayotganligining yana bir sababi ana shundadir. Xal- qimizda qadim-qadimdan oila — muqaddas dargoh sanalgan. Zero, oilaga sadoqat, ota-onaga oqibat, aka-ukalarga mehrlilik Vatan tuyg‘usining debochalaridir. Oilaga sadoqat bo‘lmagan joyda ota-onaga nisbatan ham hurmat yo‘qoladi. Bunday holatda na qarindosh, na mahalla va na Vatanga nisbatan muhabbat uyg‘onmaydi. Prezidentimiz Islom Karimovning „Oilaga e’tibori- mizni tubdan o‘zgartirish, oilalarni, avvalo, ijtimoiy jihatdan himoyalash, e’zozlash, qo‘llab-quvvatlash — bugungi kunimiz uchun va ertangi istiqbolimiz uchun naqadar muhim va dolzarb ekanligini yaxshi tushunishimiz va anglashimiz darkor“, deb alohida qayd etganliklari bejiz emas. Oilani tom ma’noda millat tayanchi, ma’naviyat qo‘rg‘oni, ma’naviy immunitet tizimidagi muhim halqa, deyish mumkin. Oilaning bu boradagi ulkan va- zifasi mafkuraviy kurashlar, globallashuv, madaniyatlar va turli manfaatlar o‘zaro to‘qnash kelayotgan bugungi murakkab ax- 235 borot asrida juda ham muhimdir. Prezidentimizning „Milliy istiqlol g‘oyasi: asosiy tushuncha va tamoyillar“ risolasida ham oilaning bu boradagi o‘rni va ahamiyatiga alohida e’tibor berilgan. Shuning uchun oila va uning an’analari, milliy urf-odatlar, qad- riyatlar hamda mezonlariga ehtirom ko‘rsatish, ko‘z qorachig‘i- day asrab-avaylash har birimizning muqaddas vazifa va burchi- mizga aylanmog‘i lozim. Prezidentimiz I. A. Karimov tomonidan ilgari surilgan „Oila sog‘lom ekan — jamiyat mustahkam, jamiyat mustahkam ekan — mamlakat barqaror“ g‘oyasiga asosan har bir oila mohiyatan kichik bir mamlakatga o‘xshaydi: o‘ziga tegishli moddiy va ma’- naviy sarhadi, o‘ziga mansub tartib-qoidalari bor. Ammo ularni muhim bir rishta — umummilliy qadriyatlar tizimi birlashtirib turadi. Bu — kechagi kunidan xulosa, bugunidan ma’no va erta- sidan umid topib yashayotgan insonlar tanlovi. Prezidentimiz qarori bilan tasdiqlangan „Mustahkam oila yili“ Davlat dasturida jamiyatimizning ma’naviy negizlarini rivojlantirish va mustah- kamlashda oilaning roli va ta’sirini yanada kuchaytirishga doir keng qamrovli chora-tadbirlar belgilangan. Mustahkam oila — buguni va ertasiga ishongan inson mehnati va mehridan yaralgan poydevor, baquvvat qo‘rg‘ondir. Bunday ma’naviyat qo‘rg‘oni- da, avvalo, o‘zi oldida javob berishga qodir farzandlar tarbiya- lanadi, voyaga yetadi. O‘z vijdoni oldida javob bera olgan inson- ning Vatan, millat, insoniyat va tarix oldida ham javob bera olishiga ishonish mumkin. Prezidentimiz I. A. Karimov aytgan- laridek: „Xalqimiz qadim-qadimdan oilani muqaddas deb bilgan. Oila ahil va totuv bo‘lsa, jamiyatda tinchlik va hamjihatlikka eri- shiladi, davlatda osoyishtalik va barqarorlik hukm suradi. Oila farovonligi — milliy farovonlik asosi bo‘lib hisoblanadi“. Yosh avlod hayotining ko‘p qismi oilada o‘tadi. Shuning uchun bola- lar turmushning murakkab muammolari bilan oilada tanisha- dilar. Oiladagi mavjud an’analar, urf-odatlar, rasm-rusumlar va marosimlarning ijobiy ta’sirlarida yigit-qizlar asta-sekin kamol topib boradilar. An’ana va marosimlar tarbiyaning qudratli quro- liga aylanadi. Oila tarbiyasi — murakkab jarayon, chunki har bir oila o‘ziga xos bir olamdir. U tarbiya ishida ham o‘ziga xos xu- 236 susiyatlarni namoyon qiladi. Oila tarbiyasining muvaffaqiyatli bo‘lishi ota-onalarga pedagogik bilimlar berish, oilaviy tarbiya bo‘yicha tajribalar almashish va ota-onalarni tarbiyaviy ishlarga qizg‘in jalb qilishga bog‘liqdir. Oila tarbiyasining muvaffaqiyatli bo‘lishi uchun ota-onalar o‘z farzandlarini tarbiyalash borasi- dagi burch va mas’uliyatlarini chuqur anglashlari lozim. Bundan tashqari, normal oilaviy muhit, ota-onaning obro‘si, to‘g‘ri kundalik rejim, bolani kitob o‘qishga, mehnat qilishga o‘rgatish kabilarga bog‘liq. Oila inson uchun muqqaddas va ulug‘ dargohdir. Inson ana shu dargohda tug‘iladi, o‘sadi, voyaga yetadi. Xalqimizda „Oilang tinch — olam tinch“ degan hikmat bor. Darhaqiqat, shunday. Oilada tarbiyaviy muhit oqilona yo‘lga qo‘yilgan bo‘lsa, jamiyatda tinchlik va komillik bo‘ladi. Shu jihatdan, oilaning mustahkamligi mamlakat rivojiga bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Mamlakatimizda oilaning jamiyat taraqqiyotidagi rolini oshirish maqsadida ko‘p- lab ishlar qilindi. Birinchi galda huquqiy asoslar takomillash- tirildi, oila salomatligini saqlash, uning farovon bo‘lishiga shart- sharoit yaratish uchun chuqur islohotlar amalga oshirildi. Konstitutsiyamizning alohida bobi oilaga bag‘ishlanib, unda oila jamiyatning asosiy bo‘g‘ini hamda jamiyat va davlat muhofazasida bo‘lish huquqiga ega, deb belgilab qo‘yilgan. Oila bilan bog‘liq konstitutsiyaviy qoidalarni hayotga tatbiq etish maqsadida 50 ga yaqin qonun, Prezidentning 20 ga yaqin farmon va qarorlari, 70 dan ortiq hukumat qarorlari, O‘zbekiston Respublikasi Oila kodeksi qabul qilindi. Oila to‘g‘risidagi qonun hujjatlarida oilani mustahkamlash, oilaviy munosabatlarni o‘zaro hurmat, hamji- hatlik va ishonch ruhida qurish, oila oldida uning barcha a’zolari mas’ulligi, biror-bir shaxsning oilaga o‘zboshimchalik bilan aralashishga yo‘l qo‘yilmasligi, oila a’zolari o‘z huquqlarini to‘s- qinliksiz amalga oshirishi hamda bu huquqlarning himoya qili- nishini ta’minlovchi qoidalar qat’iy belgilab qo‘yildi. Ayni vaqtda kam ta’minlangan oilalarni ijtimoiy muhofaza qilish, oilaviy tad- birkorlikni rag‘batlantirish, oilaga tibbiy-ijtimoiy yordam ko‘r- satish dasturini amalga oshirish, bolalarni oila sharoitida tarbi- yalashda samarali psixologik-pedagogik tadbirlar joriy etish iz- 237 chil yo‘lga qo‘yildi. 1998- yil mamlakatimizda „Oila yili“ deb e’lon qilindi va shu yili respublika „Oila“ ilmiy-amaliy markazi tashkil etildi. Shuningdek, 2002- yil 5- iyulda Vazirlar Mahka- masi „Oilada tibbiy madaniyatni oshirish, ayollarning sog‘lig‘ini mustahkamlash, sog‘lom avlod tug‘ilishi va uni tarbiyalashning ustuvor yo‘nalishlarini amalga oshirish chora-tadbirlari to‘g‘ri- sida“ Qaror qabul qildi. Unga ko‘ra, Vazirlar Mahkamasining „Ayollar va o‘sib kelayotgan avlod sog‘lig‘ini mustahkamlashga doir qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida“ 2002- yil 25- yan- vardagi qarorini bajarish yuzasidan dastur ishlab chiqildi. Unda aholining tibbiy madaniyatini yanada oshirish, ayollar salomat- ligini mustahkamlash, bolalar tug‘ilishi va ularni tarbiyalash uchun shart-sharoit yaratish, oilada sog‘lom muhitni shakllanti- rishga urg‘u berilgan. Mazkur dasturda yoshlarning reproduktiv salomatlik bo‘yicha bilimi va tibbiy madaniyatini oshirish, erta va qarindoshlar o‘rtasidagi nikohlarning oldini olish, tug‘ishlar o‘rtasidagi maqbul oraliqqa rioya qilishning dolzarbligi masala- larini aholining keng qatlamlariga yetkazish ishlarini tizimli tashkil etishga alohida e’tibor qaratildi. Aholining reproduktiv salomatligini mustahkamlash, sog‘lom bola tug‘ilishi va uni tar- biyalash uchun zarur shart-sharoitlar yaratish maqsadida Pre- zidentimizning 2009- yil 13- apreldagi „Ona va bola salomatligini muhofaza qilish, sog‘lom avlodni shakllantirishga doir qo‘shim- cha chora-tadbirlar to‘g‘risida“gi, 2009- yil 1- iyulda „2009 — 2013- yillarda aholining reproduktiv salomatligini mustah- kamlash, sog‘lom bola tug‘ilishi, jismoniy va ma’naviy barkamol avlodni voyaga yetkazish borasidagi ishlarni yanada kuchaytirish va samaradorligini oshirish chora-tadbirlari dasturi to‘g‘risida“gi qarorlari qabul qilindi. Oilada tarbiyaning kaliti — ayolning qo‘lida. Ayniqsa, bugun milliy tabiatimizga mutlaqo zid bo‘lgan buzg‘unchi g‘oyalarning zararli ta’siridan yoshlarni asrashda, sog‘lom va ma’naviy olami boy yigit-qizlarni tarbiyalashda onaning tabiat ato etgan salohi- yatidan unumli foydalanish zarur. Yangilanayotgan jamiyati- mizda fuqarolarning huquqiy savodxonlik darajasi qanchalik muhim o‘rin tutsa, xalqimizning yaratuvchanlik salohiyatini 238 yuksaltirish, ya’ni iqtisodiy bilim hamda ma’naviy kamolot ma- salalari ham shu qadar zarur. Bu esa o‘z-o‘zidan oilada sog‘lom muhit qaror topishiga bog‘liq. Shu o‘rinda Yurtboshimiz I. A. Karimov o‘z ma’ruzalarida, „O‘zbeklarning aksariyati o‘zi- ning shaxsiy farovonligi to‘g‘risida emas, balki oilasining, qarin- dosh-urug‘lari va yaqin odamlarining, qo‘shnilarining omon- esonligi to‘g‘risida g‘amxo‘rlik qilishni birinchi o‘ringa qo‘yadi. Bu esa eng oliy darajada ma’naviy qadriyat, inson qalbining gavharidir“. Darhaqiqat, oila jamiyatning ajralmas bir bo‘lagidir. Chunki jamiyat oilalardan tashkil topadi, oila esa shaxslardan. Shu jihatdan olib qarasak, jamiyat, oila va shaxs uzluksiz silsila bo‘lib, ularning har biri boshqasidan ayri holda mukammal bo‘la olmaydi. Oila qanchalik mustahkam bo‘lsa, jamiyat ravnaqiga shu darajada mustahkam poydevor bo‘ladi. Mustaqillik yillarida oilani mustahkamlash, onalik va bola- likni muhofaza qilish borasida ko‘plab tadbirlar amalga oshirildi. Respublikamiz Konstitutsiyasining 63-moddasida „Oila jamiyat- ning asosiy bo‘g‘inidir hamda jamiyat va davlat muhofazasida bo‘lish huquqiga ega“, degan qoida mustahkamlab qo‘yilgan. Oilalar tinch-totuv yashasa, jamiyatning yutuqlari ham ko‘pa- yadi, farzandlar yaxshi tarbiya oladi. Oilaga g‘amxo‘rlik qilish va unga har taraflama moddiy va ma’naviy yordam berish inson- parvar demokratik davlatning muhim vazifalaridan biri hisob- lanadi. Oila va nikoh munosabatlari huquqiy asoslarining yara- tilishi, ya’ni 1998- yil 30- aprelda O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi tomonidan O‘zbekiston Respublikasining Oila kodeksining qabul qilinishi jamiyatimiz rivoji uchun oila mus- tahkamligi yo‘lidagi muhim qadamlardan biri bo‘ldi. Hozirgi za- mon olimlarining fikricha, insoniy hayot kechirishning birdan- bir to‘g‘ri yo‘li oilaviy hayotdir. Oila inson uchun mehnat qobi- liyatini tiklash va dam olish joyi hisoblanadi. Shuningdek, oila muhim tarbiyachi hamdir. Oilada bolalar tarbiyasi uchun ota- bobolar va momolardan qolgan, ming yillar mobaynida hayot sinovlaridan o‘tgan yaxshi udum, odatlar mavjud bo‘lib, ularni asrab-avaylash, yosh avlodga yetkazib berish oldimizda turgan muhim vazifalaridan hisoblanadi. 239 8.2. Oila tarbiyasida ota-onaning o‘rni Ota-ona farzandlari nigohiga eng buyuk kishilardir. Shuning uchun ular farzandlari oldida eng yaxshi sifatlari bilan obro‘ qozonishlari mumkin. Insoniy fazilatlar sohibi bo‘lgan ota-ona o‘z farzandlari tomonidan bir umr e’zozlanadi. Oilada farzandlarimiz ota-onalarining bir-birlariga bo‘lgan munosabatlariga qarab izzat-hurmatni, muomalani o‘rganib bo- radilar. Ota-onalarimiz bir-birlariga mehribon bo‘lsalar, shirin muomala qilsalar, bolalar ham shunga ko‘nikma hosil qilib, shunday muomalaga o‘rganadilar. Oilada ayol turmush o‘rtog‘ini hurmat qilsa, oiladagi o‘g‘il-qiz farzandlarimiz ham onaning bu harakatini ko‘rib, otasiga hurmati oshadi. Ota-onani hurmat qi- lish kerakligini tushunib boradi. Afsuski, hamma oilalarda ham shunday o‘zaro hurmat va mehr-oqibat mavjud emas. Ba’zi oila- larda erni hurmat qilish o‘rniga ularga hukmron bo‘lish, ularni „o‘z izmiga solish“ga bo‘lgan intilish harakatlari ham uchraydi. Ba’zi ayollarimiz borki, ular eridan ozgina ko‘proq topsalar minnat qiladilar. Ba’zi holatlarda erkak ichkilik ichib, mast holatda uyga kelib, ayolini farzandlari oldida haqoratlab, be- hurmat qiladi. Bu holatni ko‘rgan bolalar ota-onalarini hurmat qilmaydi. Bolalar haddan tashqari taqlidchan bo‘ladilar. Ota- onalardan ko‘rganlarini takrorlaydilar. „Qush uyasida ko‘rganini qiladi“ deganlaridek, farzandlar ham ota-ona bag‘rida o‘sib-ul- g‘ayar ekanlar, ularning yurish-turishlaridan, xatti-harakatla- ridan ibrat olib, tajriba orttirib boradilar. Oila davlatning, jamiyatning asosiy tayanchi ekan, uning mustahkamligi, tinch-totuvligi, farovonligi va barqarorligidan jamiyat manfaatdordir. Oilada ma’naviy va jismoniy yetuk avlodni tarbiyalash, yoshlarni oilaviy hayot qurishga tayyorlash, zamo- naviy kasb-hunar sirlari bilan qurollantirish lozim. Shuni unut- maslik lozimki, farzandlarimizning har tomonlama kamol topi- shi uchun qulay sharoitlar yaratilsagina oila tarbiyasi muvaffa- qiyatli bo‘lishi mumkin. Yosh avlod hayotining ko‘p qismi oila- da o‘tadi. Shu boisdan turmushning murakkab muammolari bi- lan oilada tanishadilar. Oiladagi mavjud an’analar, urf-odatlar, 240 rasm-rusumlar va marosimlarning ijobiy ta’sirida yigit-qizlar asta-sekin kamol torib boradilar. An’ana va marosimlar tarbiya- ning qudratli quroliga aylanadi. Oilaviy tarbiyaning murakkabligi shundaki, har bir oila o‘ziga xos bir olam, u tarbiya ishida ham o‘ziga xos xususiyatlarni namoyon qiladi. Oilaviy tarbiya ijtimoiy tarbiya bilan uzviy aloqada bo‘lsagina o‘sib kelayotgan yosh avlod farovonligini ta’minlashi mumkin. Oilada ota yoki onaning yo‘qligi yoki ketib qolishi tarbiyaga juda katta zarar ko‘rsatadi. Ularning bolaga beradigan tarbiyaviy ta’siri yo‘qoladi. Oila tarbiyasidagi muvozanat buziladi. Bunday sharoitda bolaning qalbi qattiq jarohatlanadi. U tajang, serjahl, qo‘pol bo‘lib qoladi, kattalarga ishonmay qo‘yadi. O‘qishi ham pasayib ketadi. Oila tarbiyasidagi muammolardan yana biri yolg‘iz farzandni tarbiyalashdir. Bunday sharoitda bola faqat kattalar davrasida bo‘ladi. O‘ziga yaqin yoshdagi bolalar bilan muomala qilish imkoniyati bo‘lmaydi. Oilada ko‘p bola bo‘lsa, ular bir- birini tarbiyalaydi. Bundan tashqari, oiladagi kelishmovchiliklar, ota-onalar bilan bolalar o‘rtasidagi tengsizlikka asoslangan mu- nosabatlar, ayrim ota-onalarning madaniyat va ma’lumotining nisbatan past saviyada ekanligi tarbiyaga xalaqit beradi, oilaviy muhitda o‘zaro kelishmovchiliklarni vujudga keltiradi. Oila tarbiyasida quyidagi omillarga diqqatni qaratmoq lozim. Jumladan, oilada ruhiy xotirjamlik, samimiylik munosabatlari shakllangan bo‘lishi, ota-ona obro‘si yuqori bo‘lishi, bolalarga talab qo‘yishda oiladagi kattalar o‘rtasidagi birlikning saqlanishi, bola shaxsini mehnatda tarbiyalashga alohida e’tibor berish, bolani sevish va izzatini joyiga qo‘yish, oilada qat’iy rejim va kun tartibini o‘rnatish, bolaning yosh va shaxsiy xususiyatlarini hi- sobga olish, boladagi o‘zgarishlarni kuzatib borish, boladagi mustaqillikka intilishni va tashabbuskorlik sifatlarini qo‘llab- quvvatlash va hokazo. Oila tarbiyasida ota-ona obro‘si muhim tarbiyaviy ahamiyatga ega. Bu obro‘ni esa ibratli xulqi, odobi, intizomi, kamtarligi, ishbilarmonligi bilan qo‘lga kiritadilar. Obro‘ orttirishda, eng avvalo, ibrat-namuna muhim rol o‘ynay- di. Ota-onalarning odilona, me’yorli talabchanligi obro‘ ortti- rishning muhim yo‘llaridan biridir. Tarbiya jarayoni zerikarli, 241 quruq haqiqatgo‘ylikdan iborat bo‘lib qolmasligi lozim. O‘zbek oilasi tarbiyasida, ayniqsa, otaning obro‘si katta ahamiyatga ega. Ayoli, bolalari oldida obro‘ga ega bo‘lgan ota jamoat orasida ham obro‘ topadi. Oilada obro‘si yo‘q otadan tarbiya olgan bola, ko‘pincha, o‘g‘ri, muttaham, yolg‘onchi bo‘lib yetishishi mum- kin. Ota-ona farzandlari nigohida eng buyuk kishilardir. Shuning uchun eng yaxshi sifatlari bilangina obro‘ qozonishlari kerak. Insoniy fazilatlar sohibi bo‘lgan ota-ona o‘z farzandlari tomo- nidan bir umr e’zozlanadi. Bolalarni barkamol inson qilib yetishtirishda maktabni oila bilan bog‘lamasdan muvaffaqiyatga erishib bo‘lmaydi. Shuning uchun maktab va ota-onalar o‘rtasidagi ta’lim-tarbiyaga oid ishlarni kengaytirish lozim. O‘qituvchilarning ota-onalar bilan bo‘lgan uchrashuvlarida aytgan fikrlari, ayniqsa, ota-onalar uchun qimmatlidir. Chunki ular o‘z farzandlari to‘g‘risida ko‘p- roq ma’lumotlarni bilib oladilar. Shunday ekan, bola tarbiya- sining tub mohiyatini tushungan har bir ota-ona oila bilan maktab o‘rtasidagi hamkorlikni mustahkamlashga intiladi. Bola maktabga kirib, to uni tamomlab chiqqunga qadar ota-ona mak- tab bilan yaqin aloqa o‘rnatib, farzandining o‘zlashtirishi, xulq- atvoridan hamisha xabardor bo‘lishi, tarbiya masalalari bo‘yicha o‘qituvchi, sinf rahbari bilan maslahatlashib, uni darsdan so‘ng nima bilan mashg‘ulligidan xabardor qilishi lozim. O‘z navba- tida, o‘qituvchi ham bolaning o‘qishi, odobi, xulqi, maktabda o‘zini tuta bilishi haqidagi ma’lumotlarni ota-onaga yetkazishi, zarurat tug‘ilganda hosil bo‘lgan muammolarni birgalikda hal qilishi zarur. Bolasi maktabga borgan ota-ona maktab jamoa- sining a’zosiga aylanadi. Shu sababli ota-onalar maktabning ijti- moiy hayotida faol qatnashishlari shart. Ota-onalarning mahalla faollari, mehnat faxriylari bilan tarbiya sohasida hamkorlik qi- lishlari oila tarbiyasiga salmoqli hissa qo‘shadi. Xulosa qilib aytish mumkinki, hozirgi iqtisodiy, ijtimoiy o‘zgarishlar sharoitida oilaviy tarbiya masalalariga e’tibor yanada kuchayib, dolzarb mavzuga aylanmoqda. Xalqimiz qadim-qa- dimdan ota-onani olamda eng ulug‘, eng mo‘tabar, eng hur- matga loyiq zot deb hisoblaydi. Qur’oni Karim, Hadisi Shariflar, 242 son-sanoqsiz hikmatlarda va rivoyatlarda ota-onaning farzand uchun qanchalar qadrli, mehribon kishilar ekanligi qayta-qayta uqtiriladi. Kattalarga quloq solish — o‘zbek oilasidagi an’anaviy tarbiyaning xarakterli belgisi. Kattalarga quloq solish — ongli intizom yo‘lidagi dastlabki qadam. Yangi munosabatlar eski ajoyib oilaviy an’analar bilan, jumladan, oilada otaning ustun- ligini e’tirof etish an’anasi bilan uyg‘unlashib ketadi. Otaning obro‘yi kuch bilan emas, balki oilaning unga bo‘lgan umumiy hurmati bilan qo‘llab-quvvatlanadi. Hozirgi kunda oilada bola tarbiyasida buyuk mutafakkirlarimizning fikrlaridan foydalan- maslikning iloji yo‘q, albatta. Hazrati Alisher Navoiy ham bo- lalarning ota-onalariga doimo hurmatda bo‘lishlari zarurligini uqtirib, ota-onalaringaizni hurmat qilinglar, birini oy deb bil- sanglar, birini quyosh deb bilinglar, deydi. Har bir ota-ona o‘z farzandlarini tarbiyalash borasidagi burch va mas’uliyatlarini chuqur anglashlari kerak. Oilada ota-onaning farzand oldidagi va farzandning ota-ona oldidagi burchlari quyidagilardan iborat. Ota-onaning farzand oldidagi burchlari: 1) Farzandga chiroyli ism qo‘yish; 2) Savodini chiqarish; 3) Iqtidoriga qarab bilim berish; 4) Imkoniyatiga yarasha o‘qitish va kasb-hunar o‘rgatish. 5) Uylantirish, turmushga chiqarish; 6) Uyli-joyli qilish; 7) Farzandlar orasidagi meros taqsimotida adolatli bo‘lish. Farzandning ota-ona oldidagi burchi: 1) Ota-onaning pand-nasihatlariga quloq solish, ularga har doim yordam berish, mehribon, e’tiborli bo‘lish, oila ishlariga ham ma’naviy, ham iqtisodiy yordam berish; 2) Har bir farzand o‘z singil va ukalariga mehribon yo‘l- boshchi va yo‘ldosh, odobda, axloqda, ishda, ilm-hunar o‘rga- nishda o‘rnak bo‘lishi; 3) Ota-onalarning nimaga muhtoj ekanliklarini qalban his qilish, ularga bu borada amaliy mehribonlik ko‘rsatish; 243 4) Oilaga berayotgan ma’naviy va iqtisodiy yordamini min- nat qilmaslik; 5) Tavallud, bayram va xayit kunlarida yo‘qlab turishni kan- da qilmaslik; 6) Keksa ota-onalarga alohida g‘amxo‘rlik qilish, shirin muo- malada bo‘lish, orzu-niyatlarining amalga oshishida yordam berish; 7) Vaqt-soati yetib, bandalikni bajo keltirsalar, izzat-ikrom bilan oxirgi manzilga kuzatish, ma’rakalarini kamtarona, dabda- basiz, qarindosh-urug‘lar, uni bilgan, hurmat qilgan eng yaqin odamlar bilan o‘tkazish. Ularni doimo xotirlab, haqlariga duo qilib yurish. 8.3. Oila muhitining bola tarbiyasiga ijobiy ta’siri Bola ota-onasining hayot mazmuniga aylanganidek, ota-ona ham bolaning hayot mazmunini tashkil etadi. Ya’ni ota-onaning farzandiga bo‘lgan mehr-muhabbati javobsiz qolmaydi. Bola ham ota-onasini juda yaxshi ko‘radi. Yuqorida ta’kidlab o‘tganimiz- dek, oila his-tuyg‘ularga boy bo‘lgan muqaddas maskandir. Shu nuqtayi nazardan, bola tarbiyasiga muhim ta’siri bo‘lgan omil- lardan biri sifatida oilani ko‘rsatish mumkin. Go‘daklarni parva- rishlash va tarbiyalash ota-ona uchun ham haq-huquq, ham vazifadir. Bu borada aytilgan ushbu so‘zga quloq solaylik: „Nafa- singning senda haqqi bordir, oilangning senda haqqi bordir, har qanday haq egasiga uning haqqini qaytar...“ Bolaning ham ru- han, ham jismonan ulg‘ayishi uchun eng yaxshi muhit — oila muhitidir. Bola o‘ziga kerak bo‘lgan mehr, shafqat va e’tiborni faqat oilasidangina topishi mumkin. Oilada his-tuyg‘ularning baravar baham ko‘rilishi bola shaxsiyati va uning aqliy jihatdan rivojlanishiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Bola bilan birgalikda qilina- digan ishlar, masalan, birgalikda taom yeyish, o‘yin o‘ynash, so‘zlashish, televizor tomosha qilish, ertak aytish va hokazolar bola uchun oilaning qimmatini yanada oshiradi. Bola oiladagi hurmat-izzat, insonga bo‘lgan e’tiborga qarab xulosa chiqaradi, tengdosh do‘stlari, kattalar, kichiklar va jamiyatga bo‘lgan o‘z munosabatini shakllantiradi. Ota-onasining xotirjam hamda bax- 244 tiyorligi — bola uchun xotirjamlik, baxtiyorlik demakdir. Uyda totuvlik bo‘lsa, bola ham baxtiyor, uyda muammo bo‘lsa, bolada ham muammo bo‘lishi shubhasizdir. Bu bilan hech qanday mu- ammosi bo‘lmagan xonadonlar ham bor demoqchi emasmiz, albatta. Muammolar har joyda, har doim bo‘lishi tabiiy. Mu- himi, ana shu muammolarni hal qilishdagi muvaffaqiyatimiz va muammolarga yondashish tarzimizdir. Bolani kaltaklash ham, uning „tilini topish“ ham ko‘pchilik oilalarda muammolarni hal qilishning o‘ziga xos yo‘lidir. Odatda, ota-onalar muammoning yechimini topish uchun turli xil yo‘llarni tutishga urinadilar. Bizning muammoni hal etish yo‘limiz farzandimizning jamiyat, do‘stlari va oilada yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan muammolarni hal qilish uchun namunaviy yo‘l bo‘la oladi. Bolaning oilada jiddiy qarorlar qabul qilinayotganda faol ishtirok etishi, o‘z ehtiyoj va xohishlarini bemalol ifoda eta olishi, oila a’zolarining o‘z his-tuyg‘u va fikrlarini erkin ifoda eta olishlari oilaning ahil bo‘lishi va oila a’zolari o‘rtasida cheksiz mehr-muhabbat, o‘zaro hurmat hamda ishonch rishtalarining mustahkamlanishiga za- min yaratadi. Bunday sharoit oila a’zolarining o‘zlarini to‘la hi- moyada his qila olishi va sog‘lom muhitning shakllanishida muhim rol o‘ynaydi. Bolalar huquqi va imkoniyatlari cheklanmagan, o‘zlarini erkin his etadigan oilalarda har doim yaxshi niyat, o‘zaro tushunish va hamkorlik, kelishuv, his-tuyg‘ularni o‘r- toqlashish, fidokorlik, samimiyat va mehr, kelajakka ishonch kabi qadriyatlar hukmron bo‘ladi. His-tuyg‘u va fikrlarini ifoda eta olmaslik oila a’zolarining oila muhitidan bezishi, behuzur bo‘lishi, o‘z qobig‘iga berkinib olishi va buning uchun o‘zini aybdor his etishi kabi noxush holatlarga sabab bo‘lishi mumkin. Qo‘rquv, bezovtalik, nafrat va tushkunlik kabi sifatlar bunday oilalarda yashayotgan bolalarga xos alomatlardir. Bola uchun eng zaruriy oziqa unga beriladigan mehrdir. Har qanday sharoitda ham bolaga gapirilgan so‘z chin ko‘ngildan ifoda etilmasa, hech qanday oila muhiti va hech qanday ta’lim-tarbiya ijobiy natija bermaydi. Farzandlar ma’lum bir yoshga kirguncha qilingan amallari uchun vaqt-soati kelib hisob bermasliklari va qo‘rquv hissining ularga hech qanday aloqasi yo‘qligi uqtirib borilsa, 245 istalgan natijaga erishish mumkin bo‘ladi. Biz esa, aksincha, farzandlarimizni yoshligidanoq turli xil so‘zlar bilan qo‘rqita boshlaymiz. Butun hayotimizni qo‘rquv poydevori ustiga bino qilishga harakat qilamiz. Qo‘rquv poydevori uzra bino etilgan bunday ta’lim-tarbiya va anglash tarzi mehr-muhabbat paydo qila olmaydi. Bunday anglash tarzi bola shaxsiyati rivojlana boshlagan 4 — 5 yoshdan to maktabgacha, ya’ni u 7 yoshga kirgunga qadar oilada berilgan tarbiya vositasida hayotini to‘kis tarzda davom ettira olmasligini yaqqol ko‘rsatib turadi. Shu o‘rinda allomalarimizning „Bola boshidan“, degan hikmatli so‘zi asosida bir hikoyani bayon qilmoqchimiz: „Ibn Sino qishloqda yashab, tabiblik qilar ekan. Kunlardan bir kun shu qishloqlik bir yigit bilan bir qiz turmush qurishibdi. Ular yaxshi hayot kechirishibdi. Oradan to‘qqiz oy o‘tgach, farzand ko‘rishibdi. Biroz vaqtdan so‘ng, ular bir-biriga maslahat qilishibdi: „Bola- mizni qanday tarbiya qilamiz? Uni shunday tarbiya qilaylikki, katta bo‘lganda el-yurtga foydasi tegadigan chin inson bo‘lsin“, debdi eri. „To‘g‘ri aytasiz, men ham shuni o‘ylab turgan edim. Yaxshisi Ibn Sinodan so‘rab qo‘ya qolaylik“, debdi xotini. Bu gap eriga ma’qul tushibdi. Er-xotin bolani ko‘tarib, Abu Ali ibn Sinonikiga kelishibdi. U bir kichik, tor kulbada yashar, ammo dong‘i olamga ketgan olim ekan. Abu Ali ibn Sino er-xotinni yaxshi kutib olibdi. Nima ish bilan kelganliklarini so‘rabdi. „Bo- lamizning tarbiyasi haqida maslahat bersangiz. Toki katta bo‘l- gach, el-yurtga foydasi tegadigan bo‘lsin“, debdi eri. „Qachon tug‘ildi?“ deb so‘rabdi Ibn Sino. „Erta bilan tug‘ildi“, erining o‘rniga xotini javob beribdi. „Ey azizlar, bola erta tongda tug‘ilgan ekan, hozir choshgoh bo‘ldi, kechikibsizlar. „Niholni boshdan, bolani yoshdan“, deb bekorga aytishmagan, axir. Bola tug‘ilishi bilan uning tarbiyasi haqida qayg‘urish kerak“, debdi Ibn Sino. 8.4. Oilada bolalarni mehnatga o‘rgatish Vatanimiz xalqlari jamiyat qurishning aniq vazifalarini hal qilishga zo‘r g‘ayrat va shijoat bilan kirishdilar. Jamiyat a’zola- rining ongi va madaniyatini o‘stirmasdan turib, eng yuqori da- rajadagi mehnat unumdorligini vujudga keltirishga, ijtimoiy mu- 246 nosabatlarni rivojlantirishga va turmush qoidalarini o‘rnatishga erishib bo‘lmaydi. Jamiyat a’zolarining ongliligi yuqori bo‘lsa, ularning ijodiy faolligi to‘la va keng ko‘lamda avj olsa, biz „Ta’- lim to‘g‘risida“gi qonun, „Kadrlar tayyorlash milliy dasturi“ mohiyatini tez va muvaffaqiyatli amalga oshiramiz. Mehnat — insonning maqsadga yo‘naltirilgan faoliyati bo‘- lib, hayot kechirishining asosiy shartidir. Mehnat tufayli inson o‘zining moddiy va ma’naviy ehtiyojlarini amalga oshiradi. In- sonning o‘zi esa, mehnatkash bo‘lib, u tufayli o‘zining iste’do- di, qobiliyati, layoqatini namoyon etadi. Mehnat jarayonida in- sonning dunyoqarashi kengayib, bilim saviyasi oshib, o‘z-o‘zini jismoniy va ma’naviy jihatdan shakllantirib boradi. Har bir in- son bitta kasbni yoki bir necha kasb-hunarni egallashi mumkin. „Bir yigitga qirq hunar ham oz“ degan maqolning mazmunida ham bir necha kasbni egallash hayotiy ehtiyoj ekanligiga ishora bor. Har bir kasbning, hunarning o‘ziga xos mashaqqati va lazzati bo‘ladi. Uning mashaqqatini matonat, tinimsiz izlanish, sabr- toqat bilan yenggan insongina lazzatidan bahra oladi. Yoshlikda puxta egallangan hunar, mehnat malakalari inson umrining oxiri- gacha rohat-farog‘at turmush kechirishning garovidir. „Hunarli er xor bo‘lmas, burda nonga zor bo‘lmas“, „Hunarli yigit meva- li daraxt“ kabi maqollarda ham rizq-nasibaning butunligi hunar orqasidan bo‘lishiga ishora bor. Hunar shunday katta, mangu boylikki, uni yondirish ham, yo‘q qilish ham mumkin emas. Oilada yoshlarning kasb-hunar egallashlarida ustoz-shogird an’analariga rioya etmoq zarur. Chunki ustoz ko‘rmagan hunar- mandning ishida unum bo‘lmaydi, hunarning sir-asrorlarini mukammal bilmaydi, yaratgan mahsulotining sifati yomon yoki xaridorgir bo‘lmaydi. Oilada farzandning u yoki bu hunarning egallashida birinchi ustoz ota-onadir. Ota-onadan o‘zi sevgan hunar haqida dastlabki ma’lumotni olgan farzand, albatta, shu hunarning mohir ustasidan ta’limni olmog‘i zarur. Xalqimiz ayt- ganidek: „Ustoz ko‘rmagan shogird ming maqomga yo‘rg‘alar“. Ustozning shogirdga nisbatan qattiqqo‘lligi, talabchanligi, rag‘batlantirishi yoki jazolashi uning kelajakda mohir hunar sohibi bo‘lib shakllanishida muhim rol o‘ynaydi. Shogirdga 247 nisbatan o‘ta mehribonlik, ayash, yuz-xotirchilik uni o‘rtami- yona hunarmand qilib qo‘yadi. Shuning uchun ustoz o‘zida mav- jud bilimni shogirdi ongiga sabr-toqat bilan singdirishi, o‘zidan so‘ng uning hunarini davom ettiruvchi haqiqiy shogird yetishti- rishga harakat qilmog‘i lozim. Hunar egallagan, mehnatdan bo‘yin tovlamaydigan odam jamiyatda qadr topadi. Xalq ichida obro‘-e’tibor, mansab pillapoyalariga chiqish ham halol meh- nat, hunar sirlarini mukammal egallash natijasidir. Shuning uchun ham xalqimiz „Mehnat qilgan elga aziz“ deydi. O‘zbek xalqi azal-azaldan kasb-hunari, mehnatsevarligi, halol va pokligi bilan dunyoga tanilgan. Xalqimizning zargarlik, naqqoshlik, duradgorlik, sartaroshlik, o‘ymakorlik, kulolchilik, bog‘bonlik, chorvadorlik, chevarlik, kashtado‘zlik, to‘quvchilik, do‘ppi- do‘zlik, ganchkorlik, sandiqsozlik, beshiksozlik, etikdo‘zlik kabi yuzlab hunar mahsulotlari o‘zining betakrorligi, go‘zalligi, maftunkorligi bilan dunyo xalqlarini lol qoldirib kelmoqda. Oilada tarbiyalanayotgan har bir farzandga o‘ziga xos va mos hunar ilmini o‘rgatish ularning kelgusi farovon turmushini ta’minlash demakdir. O‘g‘il bolalar qadim-qadimdan chorva- chilik, dehqonchilik, duradgorlik kabi og‘ir jismoniy mehnat talab etuvchi hunar bilan shug‘ullangan bo‘lsalar, qizlar kash- tachilik, do‘ppido‘zlik, jiyakdo‘zlik, tikuvchilik kabi nafis did, mahorat, san’at talab etadigan hunar bilan mashg‘ul bo‘lganlar. Yoshlarni turmushga tayyorlashning asosiy mezoni ham ularga kasb-hunar sirlarini puxta o‘rgatishdan iborat bo‘lgan. Ushbu mezon mustaqillik sharoitida ham o‘z dolzarbligini yo‘qotgani yo‘q. Oliy Majlisning IX sessiyasida qabul qilingan „Ta’lim to‘g‘- risida“gi qonun, „Kadarlar tayyorlash milliy dasturi“ mohiya- tida ham yosh avlodni mehnatsevar, bir necha kasb-hunar sir- larini egallagan, ma’naviy va jismoniy barkamol kishilar qilib tarbiyalash masalasiga alohida e’tibor berilgan. Bozor iqtisodiyoti sharoitida hunarli bo‘lish hayotiy ehtiyojdir. Uni qunt bilan egallashda oila, mahalla, maktab, oliy va o‘rta maxsus ta’lim tizimidan katta mas’uliyat talab etiladi. Hayotda shunday ota-onalar ham uchraydiki, farzandining mayli, qobiliyati, qiziqishini hisobga olmasdan, uni o‘zlari ma’- 248 qul ko‘rgan kasbni egallashga majbur qiladilar. Natijada bu kasbni xohishsiz, qiziqishsiz o‘rgangan farzand o‘z kasbi bo‘yi- cha chuqur bilimsiz, layoqatsiz bo‘lib, ota-ona hurmati uchun shunchaki mehnat qiladi yoki umuman boshqa soha bo‘yicha ishlaydi. Uning qilgan mehnatida unum va sifat bo‘lmaydi. Bun- day kasb egasidan jamiyat ham, oila ham manfaat ko‘rmaydi. Hunarning yaxshi-yomoni bo‘lmaydi, muhimi tanlangan kasb- hunarga mehr-muhabbat qo‘yishdir, uning sir-asrorlarini chu- qur o‘rganishga intilishdir. Ota-onaning boyligi, mansabi hech kimga hech qachon vafo qilmagan. Boshga musibat tushganda, turmushda qiyinchiliklarga duch kelganda uni faqat qo‘lidagi hu- nari, mehnati asrab qoladi. Har bir inson egallagan hunarning muvaffaqiyatini ta’minlovchi talablar mavjud. Ular: bugungi ishni ertaga qoldirmaslik, chunki ertaga bajarish lozim bo‘lgan boshqa ishlar ham bor. Mehnat taqsimotida nomutanosiblik paydo bo‘lmasin desangiz, har kunlik ishni o‘z vaqtida qilishni odatlanish kerak. Qisqa muddatda, shoshib, pala-partish bajaril- gan ishning umri qisqa va sifati yomon bo‘ladi. Siz yaratayotgan mahsulot diqqat-e’tibor bilan, butun mahoratni ishga solib ya- ratilgan taqdirda, u go‘zal va umrboqiy bo‘ladi. Aks holda meh- natingiz zoye ketadi. Yaxshi kayfiyat bilan amalga oshirilgan ish naqadar murakkab bo‘lmasin, u yengil va sifatli bajariladi. Egal- langan hunar sirlari bilan qanoatlanmaslik zarur. Balki uning ochilmagan qirralarini doimo izlash, taraqqiy ettirish, o‘z ustida tinimsiz ishlash va mehnat qilish mohir mutaxassis bo‘lib yeti- shishning muhim omilidir. Har bir kasb-hunar poklik, rostgo‘ylik, ishonch, va’dada turish, xiyonat qilmaslik, tarozida aldamaslik, mehnat madani- yatiga xilof ish qilmaslikni talab etadi. Bola ilk mehnat malakasini oilada o‘z-o‘ziga xizmat qilish, uy ishlarida kattalarga yordam berish, qo‘lidan keladigan ishlarni bajarish jarayonida egallaydi. Ota-ona, qarindosh-urug‘ va bosh- qalar mehnatini qadrlash va hurmat qilish ko‘nikmasi oilada tarkib topadi. Bolalar 5 — 6 yoshdan boshlab uy ishlarini baja- rishga kirishadilar. Ilgari ota-bobolarimiz farzandlarini kattalar- ning hurmati uchun o‘rnidan turib salom berish, qo‘liga suv 249 quyish, umuman, kattalarni izzat-hurmat qilish ruhida tarbiya- laganlar. Ro‘zg‘orda ularga „Bir ko‘ylak ortiq kiyganni hurmat qil“ degan naql doimo uqtirilgan. Keyinchalik oila qurganda ham otalarining ruxsatisiz, maslahatisiz ayrim ishlarni o‘zlari bajara olmaganlar ham. Mehnat tarbiyasi oilada juda erta boshlangan. Chunki ro‘zg‘orda bolalarning mehnati doimo kerak bo‘lgan. Kattalar bolalar qilgan xatolarni doimo tuzatib, mehnat jara- yoni turli bajarilishini kuzatib borishgan. Oilaning qut-barakasi, hamjihatligi, hamkorligi a’zolarning kasb-hunar malakalarini egallaganliklari va mehnat taqsimotini adolatli yo‘lga qo‘yishga bog‘liqdir. Oilada ro‘zg‘or yumushlari oila a’zolari jinsi, yoshi, qobiliyati, mehnatga munosabatlariga qarab to‘g‘ri taqsimlanmog‘i zarur. Oila boshliqlarining ro‘zg‘or yu- mushlarini faqat o‘zlari bajarishlari bolani ishyoqmas, yalqov takabbur, ota-ona mehnatini qadrlamaydigan bo‘lib o‘sishlariga sabab bo‘ladi. Shuning uchun ham ro‘zg‘or va xo‘jalik ishlarida ota-ona bilan bir qatorda o‘g‘il-qiz, kelinning ham o‘z burch va vazifalari mavjud, ularni to‘liq ado etish har biridan o‘z burchlariga mas’uliyat bilan yondashish talab etiladi. Jumladan, o‘g‘il otaga bozordan oziq-ovqat, xo‘jalik mahsulotlarini xarid qilishga, yer chopish, ekin ekish, chorvachilik, dehqonchilik, polizchilik, qurilish ishlarida, to‘y-tantanalari va motam maro- simlarini o‘tkazishda, xotin-qizlar uchun og‘irlik qiladigan ish- larda yordam beradi. Qiz bola esa, onaga hovli va xonalarni supurib-sidirish, taom tayyorlash, qish mavsumi uchun quri- tilgan mevalar, turli tuzlamalar, murabbolar tayyorlash, meh- mon kutish kabi yumushlarda ko‘maklashadi va shu jarayonda o‘zi ham mustaqil hayotga tayyor bo‘la boradi. Oiladagi mehnat- ning bajarilish vaqti, mazmuniga ko‘ra turli tarzda amalga oshi- riladi. Quyidagi mehnat turlari oila a’zolari ichida teng va adolatli ravishda taqsimlanishi zarur: — kundalik yumushlar; — qish, bahor, yoz, kuzda bajariladigan mavsumiy ishlar; — oilaviy marosimlar (mehmon kutish, to‘y va bayram tan- tanalari, motam va xotirlash marosimlari)ga tayyorgarlik ko‘rish va ularni nishonlash bilan bog‘liq yumushlar; 250 — mahalla, jamoatchilik hamkorligida amalga oshiriladigan ommaviy tadbirlar (hashar, obodonlashtirish ishlari, umum- xalq bayramlariga tayyorgarlik) bilan bog‘liq yumishlarda ishti- rok etish. Ba’zan ota-ona topshiriqni so‘zsiz, toza, vijdonan bajaradi- gan farzandga oilaning aksariyat yumushini topshiradi. Erinchoq topshirilgan vazifani qo‘l uchida „Mendan ketguncha, egasiga yetguncha“ qabilida bajaruvchi loqayd, ishyoqmas farzand esa chetda qoladi. Yoki ota-ona shu o‘g‘lim yoki qizimga buyurgu- nimcha o‘zim bajarganim ma’quldir, deb, farzand qilishi zarur bo‘lgan yumushlarni ham o‘zlari bajaradilar. Natijada bunday farzandlar ota-onani qadrlamaydigan, ishyoqmas, hayot qiyin- chiliklariga bardoshsiz, oila yuritishga tayyor emas, og‘irning us- tidan, yengilning ostidan yuradigan, mehnatni sevmaydigan bo‘lib o‘sadilar. Natijada uddaburon farzand bilan hech narsa qo‘lidan kelmaydigan farzand, ota-ona, qaynana-qaynata, qa- yin uka-singil, opa, aka va kelin o‘rtasida nizo paydo bo‘ladi. Oilada mehnat madaniyatiga rioya etish uning samarador- ligini ta’minlovchi muhim omildir. Bolaga yoshligidanoq mehnat madaniyatini o‘rgatib borish ishida tartib bo‘lishini talab qilish muhim. Masalan, ota-ona quyidagi oddiy, lekin zaruriy narsa- larni boladan talab etmog‘i zarur: „Ishlayotgan joyingni yelim bilan iflos qilmaslik uchun qog‘oz to‘sha, yaxshisi, maxsus tax- tacha ishlat, ishing tamom bo‘lganidan keyin cho‘p-xaslaringni yig‘ishtir! Yelimni barmog‘ing bilan emas, maxsus cho‘p yoki mo‘yqalam bilan surka!“ „Tikish ishlariga kirishishdan oldin qo‘lingni yaxshilab yuv! Ovqat pishirishga yordam qilganingda yoki idish-tovoq, pol yuvganda belingga fartuk tut, soching xa- laqit bermasligi uchun boshingga maxsus qalpoqcha kiy yoki ro‘mol o‘ra!“ „Ishni tamom qilganingdan so‘ng mehnat qurolla- ringni tartib bilan yig‘ishtir, o‘rni-o‘rniga qo‘y (chelak, bolg‘a, arrachalarni ma’lum bir joyga qo‘y)!“ „Ið, igna, qaychi, pichoq, qog‘oz, lattalarni bir qutichaga solib qo‘y!“ „Ish kiyimlaringni ma’lum bir joyga osib qo‘y! Ishdan keyin yuz-qo‘llaringni yu- vib, art! bironta ish qilishga kirishar ekansan, albatta, ish davo- mida kerak bo‘ladigan narsalarni oldindan tayyorlab qo‘y!“ 251 Bu talablarni bajarishda ota-onaning o‘zi ham bolaga namuna ko‘rsatishi kerak. Mehnat madaniyatini egallash, ish qurollarini ma’lum joyda, ma’lum tartibda saqlash, saranjom bo‘lish vaqtni tejash, ishni tez, sifatli va ozoda bajarishda juda muhim ekanini bolaga tushuntirish zarur. Xonadonning har bir a’zosi o‘z zim- masidagi vazifani rejali, to‘g‘ri tashkil etsa, mehnat qurollari- dan ehtiyotkorlik bilan foydalansa, ro‘zg‘or buyumlarini avay- lab-asrasa, vaqtdan unumli foydalanish malakasiga ega bo‘lsa, ish o‘rnini saranjom-sarishta saqlasa, pala-partishlikka, isrof- garchilikka yo‘l qo‘ymasa, har bir yumushni did, qunt, sabr- matonat bilan amalga oshirsagina u mehnati natijalaridan huzur- halovat topadi. Xalq maqollarida aytilganidek: „Mehnat rohat- ning poydevoridir“, „Rohatning onasi — mehnat“, „Halol meh- nat — huzur-halovat“, „Suvsiz hayot bo‘lmas, mehnatsiz — ro- hat“, „Mehnatsiz rohat bo‘lmas, tashvishsiz — ne’mat“, „Ha- lol mehnat — yaxshi odat, berur senga saodat“. Oilaning har bir a’zosi zimmasidagi vazifa umumiy maqsadni ko‘zlab tashkil etilgan va uning natijalaridan barcha oila a’zolari bahramand bo‘lgan taqdirdagina unday mehnat foydali hisoblanadi. Savol va topshiriqlar 1. Oila tushunchasiga izoh bering. 2. Oilaning bola tarbiyasida tutgan o‘rni. 3. Jamiyatda oilaning o‘rnini izohlang. 4. Oila tarbiyasida ota-onaning vazifalari nimalardan iborat? 5. Oila muhitining bola tarbiyasiga ijobiy ta’siri. 6. Oilada bolalarni tarbiyalashda xalq og‘zaki ijodidan namunalar keltiring. 7. Oilada farzandning vazifalari nimalardan iborat? 8. Maktab, mahalla, jamoatchilik va oilaning ma’naviy yuksalish- dagi o‘rni. 252 ADABIYOTLAR RO‘YXATI 1. I. A. Karimov. O‘zbekiston: o‘z istiqlol va taraqqiyot yo‘li. - T., „O‘zbekiston“, 1992. 2. „Ta’lim to‘g‘risida“gi Qonun va „Kadrlar tayyorlash milliy dasturi“. T., 1997. 3. I. A. Karimov. O‘zbekiston — kelajagi buyuk davlat. - T., „O‘zbe- kiston“, 1992. 4. I. A. Karimov. „Yuksak ma’naviyat — yengilmas kuch“. - T., 2008. 5. I. A. Karimov. Vatan sajdagoh kabi muqaddasdir. - T., „O‘zbekis- ton“, 1995. 6. Kaykovus. „Qobusnoma“. - T., „O‘qituvchi“, 1986. 7. O. Bo‘riyev. Oila va yangi an’analar. - T., „O‘qituvchi“, 1988. 8. Oila etikasi va psixologiyasi (T. Maqsudov tahriri ostida). T., „O‘qi- tuvchi“, 1991. 9. T. Javliyev. An’analar — hayot sabog‘i. - T., „O‘zbekiston“, 1992. 10. A. Avloniy. Turkiy Guliston yohud axloq. - T., „O‘qituvchi“, 1992. 11. X. Uzoqov, E. G‘oziyev, A. Tojiyev. Oila etikasi va psixologiyasi. - T., „O‘qituvchi“, 1992. 12. J. Yo‘ldoshev, S. Hasanov. „Avesto“da axloqiy-ta’limiy qarashlar. - T., „O‘qituvchi“, 1992. 13. M. Imomova. Farzand — nihol, ota-ona — bog‘bon. - T., „O‘qituv- chi“, 1993. 14. I. Jo‘rabekov. Yangi O‘zbekiston — yangi qadamlar. - T., „O‘zbe- kiston“, 1994. 15. A. J. Jo‘rayev. Tarbiyaviy darslarni o‘tish. -T., „O‘qituvchi“, 1994. 16. A. K. Munavvarov. Oila pedagogikasi. - T., „O‘qituvchi“, 1994. 17. U. Mahkamov. Axloq-odob saboqlari. - T., „Fan“, 1994. 18. M. Xaydarov. Kichik maktab yoshidagi o‘quvchilarning mehnat tarbiyasida xalq an’analaridan foydalanish. - T., „Yozuvchi“, 1995. 19. O. To‘rayeva. Odobnoma. - T., „O‘qituvchi“, 1995. 20. J. Yo‘ldoshev. Ta’limimiz istiqboli yo‘lida. - T., „Sharq“, 1996. 21. Z. Qo‘ziyev. Sinf rahbari ishini tashkil etish va rejalashtirish. - T., „O‘qituvchi“, 1997. 253 22. M. Imomova. Oilada bolalarning ma’naviy-axloqiy tarbiyasi. - T., „O‘qituvchi“, 1999. 23. J. Yo‘ldoshev. O‘quvchi ma’naviyatini shakllantirish. - T., „Sharq“, 2000. 24. R. Mavlonova, O. To‘rayeva, K. Xoliqberdiyev. Pedagogika. -T., „O‘qituvchi“, 2002. 25. J. Yo‘ldoshev, S. Usmonov. Pedagogik texnologiya asoslari. -T.: „O‘qi- tuvchi“, 2004. 26. Z. D. Baubekova Tarbiyaviy ishlar metodikasidagi ko‘rsatmalar. - T. 1991. 27. J. G‘. Yo‘ldoshev. O‘quvchi ma’naviyatini shakllantirish (qo‘llan- ma), T., 2000. 28. M. Mahkamov „Bo‘lajak tarbiyachilarning pedagogik muloqot ma- daniyatini shakllantirish“ nomzodlik dissertatsiyasi. T., 2005. 29. Z. Qurbaniyazova. „Tarbiyaviy ishlar jarayonida tarbiyalanuvchilarda milliy o‘zlikni anglashni shakllantrishning pedagogik asoslari“ nom- zodlik dissertatsiyasi. T., 2002. 30. M. Quronov. Milliy tarbiya. Monografiya. T., 2004. Internet saytlari: www.bilimdon.uz www.ziyonet.uz www.google.ru 254 M U N D A R I J A Kirish ............................................................................................. 3 I bob. Ta’lim va tarbiya tizimi ........................................................ 5 1.1. I. A. Karimovning ta’lim tizimidagi islohotlari va barkamol insonni ma’naviy tarbiyalash masalalari ............... 5 1.2. Milliy tarbiyaning tarixiy ildizlari ....................................... 12 1.3. Milliy tarbiyaning mazmuni va mohiyati ............................ 23 1.4. Ma’naviy qadriyatlar — ta’lim-tarbiyaning omili .................. 32 1.5. Shaxs ma’naviy yuksalishida qadriyatlarning ahamiyati ...... 38 1.6. Intellektual salohiyatli barkamol avlodni shakllantirish ...... 45 1.7. Ta’lim tizimida o‘quvchilarning intellektual imkoniyatlarini rivojlantirish ................................................ 53 II bob. Jamoa. Jamoani tashkil etish metodikasi ........................ 63 2.1. Jamoada shaxsni tarbiyalash ................................................. 63 2.2. Jamoani rivojlanishida tarbiya usullari .................................. 67 2.3. Jamoa ijodiy faoliyatini rivojlantirishda pedagogik texnologiyalarning o‘rni ....................................................... 71 III bob. Tarbiyaviy ishlarni tashkil etish ...................................... 77 3.1. Tarbiyaviy ishlarning maqsadi, vazifalari va yo‘nalishlari .. 77 3.2. Tarbiyaviy ishlarni tashkil etish va rejalashtirish ................ 79 3.3. Zamonaviy maktab direktorining vazifasi ............................ 83 3.4. Pedagoglarning kasbiy faolligini oshirishda rahbarning vazifalari ................................................................................ 87 3.5. Maktabda to‘garak ishlarini tashkil etish .............................. 89 IV bob. Tarbiyaviy ishlar tizimida texnologiyalar ......................... 94 4.1. Sinfdan va maktabdan tashqari tarbiyaviy ishlar Konsepsiyasi .......................................................................... 94 4.2. Tarbiya texnologiyasi asoslari ............................................... 95 4.3. Tarbiya texnologiyalari ......................................................... 107 4.4. Tarbiya maqsadini ishlab chiqish ........................................ 108 4.5. Tarbiya tizimini ijtimoiylashtirish ....................................... 113 4.6. Tarbiya tizimiga pedagogik yondashuv .................................. 117 4.7. Tarbiya tizimida innovatsiyalar ............................................. 122 4.8. Iste’dodli bolalarni aniqlash va ularni tarbiyalash .............. 141 V bob. Sinfdan va maktabdan tashqari tarbiyaviy ishlar ............ 145 5.1. Sinfdan va maktabdan tashqari tarbiyaviy ishlarning maqsadi va vazifalari ............................................................ 145 5.2. Sinfdan va maktabdan tashqari tarbiyaviy ishlarni tashkil qilishning nazariy asoslari ...................................... 148 255 5.3. Sinfdan tashqari ishlarning shakl va metodlari .................. 152 5.4. Sinfdan va maktabdan tashqari ishlarni amalga oshirishda direktor o‘rinbosarining ish metodikasi ............ 159 5.5. Maktabda o‘quvchilarning o‘z-o‘zini boshqarish metodikasi ............................................................................ 164 5.6. Sinfdan va maktabdan tashqari tarbiyaviy ishlarni rejalashtirish metodikasi ...................................................... 167 VI bob. Tarbiyaviy ishlarni tashkil etishda sinf rahbarining ish metodikasi ................................................................... 171 6.1. Tarbiyaviy ishlarni tashkil etishda sinf rahbarining o‘rni ..... 171 6.2. Ma’naviy-axloqiy tarbiyada sinf rahbarining faoliyati ......... 177 6.3. Sinf rahbarining o‘quv faoliyati samaradorligini oshirishga qo‘yilgan talablar ................................................. 180 6.4. Maktabdagi tarbiyaviy ishlar tizimida sinf rahbari ishini takomillashtirish ........................................................ 182 6.5. Sinf rahbarining tarbiyaviy faoliyati samaradorligini oshirish usullari ................................................................... 185 6.6. O‘quvchilarni pedagogik kuzatish metodikasi ..................... 189 6.7. Sinf jamoasini tashkil etish va uni tarbiyalash .................. 191 6.8. O‘quvchilar bilim sifatini oshirish va sinfda intizomni mustahkamlash ..................................................................... 194 6.9. O‘quvchilarda ongli intizomni tarbiyalash .......................... 198 6.10. Sinf rahbari ishini rejalashtirish ......................................... 202 6.11. Maktabning o‘quv ishlari bo‘yicha direktor o‘rinbosarining vazifalari ..................................................... 206 VII bob. Mahalla, oila va maktab hamkorligining uzviyligini ta’minlash ........................................................................ 211 7.1. Mahalla tarixi ..................................................................... 211 7.2. Mahalla — demokratiya beshigi ............................................. 212 7.3. O‘quvchilarni mehnatsevarlikga o‘rgatishda maktab, oila va mahalla hamkorligi .................................................. 214 7.4. Tarbiyaviy ishlarni amalga oshirishda pedagogik mahorat va uning asosiy tamoyillari ................................................. 220 7.5. Oila, maktab, mahalla hamkorligining shaxs ma’naviyatini shakllantirishdagi o‘rni ................................. 226 VIII bob. Oila — millat va jamiyat tayanchi ................................ 232 8.1. Oila va jamiyatning inson hayotidagi o`rni ........................ 232 8.2. Oila tarbiyasida ota-onaning o‘rni ....................................... 239 8.3. Oila muhitining bola tarbiyasiga ijobiy ta’siri ...................... 243 8.4. Oilada bolalarni mehnatga o‘rgatish ..................................... 245 Toshkent — 2014 Muharrir S. Xo‘jaahmedov Badiiy muharrir D. Mulla-Axunov Texnik muharrir T. Greshnikova Kompyuterda sahifalovchi S. Xo‘jaahmedov Original-maketdan bosishga ruxsat etildi 03.03.2014. Bichimi 60 × 84 1 / 16 . Garn. Tayms. Kegli 11, 10 shponli. Ofset bosma usulida bosildi. Ofset qog‘ozi. Bosma t. 16,0. R. A. MAVLONOVA, N. X. RAHMONQULOVA, B. A. NORMURODOVA, K. O. MATNAZAROVA TARBIYAVIY ISHLAR METODIKASI Darslik Yüklə 0,83 Mb. Dostları ilə paylaş:
|